Macro

Ο Κ. Μητσοτάκης, πέρα από την επικοινωνιακή υπεροπλία εντός Ελλάδας, δεν διαθέτει ούτε σχέδιο ούτε στρατηγική. Η ελληνική κυβέρνηση απουσιάζει από τις συζητήσεις που αφορούν άμεσα τη χώρα, αντιδρά μόνο κατόπιν εορτής και σπασμωδικά, έχει αφήσει ανεκμετάλλευτα τα πολυμερή σχήματα τα οποία της είχε αφήσει ως παρακαταθήκη η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, έχει εγκαταλείψει την ενεργητική και πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική της περιόδου 2015-19. Όμως η επόμενη περίοδος είναι κρίσιμη για μια σειρά ζητήματα. Ο ευρωτουρκικός διάλογος έχει ανοίξει και οι ελληνικές θέσεις δεν μπορούν φυσικά να προβληθούν δι’ αντιπροσώπων. Κανείς δεν γνωρίζει εάν υπάρχει κάποιος σχεδιασμός για ενδεχόμενη προσφυγή στη Χάγη για υφαλοκρηπίδα / ΑΟΖ. Και φυσικά το μεγάλο ερώτημα αφορά το Κυπριακό, αφού σε λίγο καιρό θα πραγματοποιηθεί η πενταμερής. Ως προς αυτό η κυβέρνηση οφείλει να κινηθεί με βάση τις αποφάσεις του ΟΗΕ και το πλαίσιο Γκουτέρες και να μην αφήσει να χαθεί άλλη μια ευκαιρία χρονοτριβώντας, σκεπτόμενη ότι ο χρόνος είναι με το μέρος μας. Αυτήν τη λανθασμένη θεώρηση την έχουμε πληρώσει ήδη ακριβά τα προηγούμενα χρόνια. Η αδράνεια και η έλλειψη σχεδίου, η παθητικότητα και οι κινήσεις κατόπιν εορτής έχουν αφήσει την πρωτοβουλία των κινήσεων σε μια Τουρκία που και σχέδιο διαθέτει και το προβάλλει δυναμικά. Σε αυτή την κρίσιμη περίοδο, όμως, δεν συγχωρούνται αντιφάσεις, αδράνειες και χρονοτριβές. Ούτε το «βλέποντας και κάνοντας» ούτε η νοοτροπία «να αφήσουμε τα δύσκολα να τα λύσει μια άλλη κυβέρνηση» μπορούν να αποτελούν τον τρόπο με τον οποίο μπορεί μια κυβέρνηση να πορευθεί, ιδίως σε μια συγκυρία όπως η σημερινή. Είναι απαραίτητο και επείγον ένα συγκροτημένο σχέδιο για την εξωτερική πολιτική της χώρας.

Ο Μητσοτάκης είπε ότι το νομοσχέδιο αντιστοιχεί στην εργασία του 21ου αιώνα και πήγε να παίξει τένις. Για να μας δείξει τα θετικά του ελαστικού ωραρίου. Τη μία μέρα κυβερνάς τη χώρα, την άλλη πας για τένις. Αναλόγως με το πόσο σε χρειάζεται η χώρα. Αν δεν σε χρειάζεται, γιατί να σε έχει μέσα στα πόδια της; Για να κάθεσαι στο Μαξίμου να παίζεις πασιέντζες στον υπολογιστή; Δεν ξέρουμε για την εργασία του 21ου αιώνα, αλλά στην εργασία του 19ου αιώνα μια χαρά αντιστοιχεί το νομοσχέδιο. Και τότε, όταν είχαν δουλειά τα μεταλλεία, έσκαβες μέχρι να πεθάνεις και όταν δεν είχαν, απλώς δεν σε φώναζαν. Και μάλιστα με τη συναίνεσή σου, όπως τώρα. Αν δεν ήθελες, δεν σε υποχρέωνε κανείς να ξαναπάς. Το να σε υποχρεώνουν να πας, είναι εργασία του 18ου αιώνα, μην τα μπλέκετε. Ακόμα δεν είμαστε ώριμοι για να φτάσουμε ώς εκεί. Είναι και ο λαϊκισμός που προβάλλει αντιστάσεις. Επίσης καθιερώνονται επιτέλους οι ατομικές συμβάσεις. Αρκετά με την τυραννία των συλλογικών. Πολύ καλό είναι αυτό. Θα σου προτείνει ο εργοδότης διάφορα πακέτα ατομικής σύμβασης και θα διαλέγεις αυτό που σε εξυπηρετεί περισσότερο. Έχουμε αυτό που είναι 55 ώρες τη βδομάδα προς τετρακόσια είκοσι ευρώ τον μήνα και δωρεάν τις πρώτες 300 ώρες υπερωρίας. Σας ταιριάζει; Γιατί αν δεν σας ταιριάζει, έχουμε άλλους 80 απ' έξω που τους ταιριάζει μια χαρά.

Αυτή, λοιπόν, τη στιγμή, του αυξημένου στρες και των ψυχολογικών αδιεξόδων της πανδημίας, αποφασίζει η κυβέρνηση να χτυπήσει. Αποφασίζει πως δεν χρειάζονται καν προσχήματα, πως θα επιτεθεί σε ό,τι μπορεί να στέκεται όρθιο και να θυμίζει πως δικαίωμα στη ζωή, δικαίωμα στη δεύτερη ευκαιρία έχουν όλοι. Αποφασίζει να γκρεμίσει ό,τι συμβάλλει στην αποδοχή της διαφορετικότητας και στην καταπολέμηση του στίγματος. Και το κάνει απολύτως συνειδητά. Όχι γιατί δεν μπορεί να κάνει αλλιώς, αλλά γιατί δεν θέλει. Σε όλες τις εκφάνσεις της πολιτικής της, και ενώ η πανδημία σαρώνει τα πάντα, διακρίνουμε μια κατά μέτωπο επίθεση στον «εχθρό λαό», που βρίσκεται σε καραντίνα. Μια επίθεση που ισχύει στο πολλαπλάσιο για τους «αόρατους» ανθρώπους -έτσι όπως αυτοί περιγράφηκαν πιο πάνω- και οι οποίοι αν κάνουν το… λάθος να διεκδικήσουν τη ζωή τους ξανά, μέσα μάλιστα από δημοκρατικές διαδικασίες, όπου το «μαζί» και το «εμείς» είναι η κινητήρια δύναμη, όπως στην περίπτωση του ΚΕΘΕΑ, οδηγούνται και πάλι στο περιθώριο. Και αυτό ακριβώς είναι ο ορισμός της πολιτικής χυδαιότητας. Η εφαρμογή, ωστόσο, από την κυβέρνηση του δόγματος «το κάνω γιατί μπορώ», με έκδηλη μάλιστα την περιφρόνηση και την αφ’ υψηλού προσέγγιση μιας δύσκολης πραγματικότητας, έτσι όπως αυτή διαμορφώνεται στους κόλπους των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, δεν πρέπει να μας ξενίζει. Είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα μιας πολιτικής κάστας εμφορούμενης από τις αρχές και τα ιδεώδη της Δεξιάς. Χαρακτηριστικό, δε, της απαξίας με την οποία αντιμετωπίζουν το όλο θέμα, είναι το γεγονός ότι «διάψευση» στα όσα κατά κόρον γράφονται για τις επιχειρούμενες αλλαγές στο ΚΕΘΕΑ -μετά και το θόρυβο που προκλήθηκε- έβγαλε το Παρατηρητήριο Fake News της ΝΔ και όχι το εποπτεύον υπουργείο Υγείας!

Καμιά διάθεση δεν έχουμε για κολακείες, για ύμνους στην "αιώνια λιακάδα ενός νεανικού μυαλού". Όποτε οι νέοι φέρονται βαρέως αντικοινωνικά, να το στιγματίζουμε χωρίς υπεκφυγές. Αλλά είναι κραυγαλέα η υπερπροβολή αυτής της νεανικής διακινδύνευσης ξεκομμένης από τις κοινωνικές και γενεακές συνθήκες που τη γεννούν, ως αποτέλεσμα τάχα εγκληματικής αντικοινωνικής ανευθυνότητας και μόνο. Ιδίως όταν ταυτόχρονα αποσιωπώνται πολύ μεγαλύτερες διακινδυνεύσεις που ήταν αποτέλεσμα οικονομικών συμφερόντων ή ιδεοληπτικών πολιτικών επιλογών. Κι ύστερα ήρθε η βία. Η συγκρουσιακή συνθήκη μεταξύ νέων και ΕΛΑΣ υπερέβη κατά πολύ τους συνήθεις υπόπτους, εκτάθηκε σε μεγάλο μέρος των νέων. Ακόμα και νέων που δεν έχουν καμιά εξεγερσιακή τάση. Η καχυποψία ή και εχθρότητα προς τις ειδικές μονάδες της αστυνομίας αγγίζει πλέον τις συντηρητικές αστικές οικογένειες. Κι αυτό είναι σημαντική αλλαγή. Κατάλαβαν όλοι ότι η αστυνομική βία δεν είναι φυσικό φαινόμενο, δεν είναι σαν τη βροχή ή τον άνεμο. Το τελευταίο διάστημα οι έλεγχοι και η αυθαιρεσία περιορίστηκαν γιατί αυτές είναι οι πολιτικές και επιχειρησιακές εντολές. Όπως πριν ήταν άλλες. Συνέβαλε κι αυτό στην διεύρυνση του χάσματος μεταξύ θεσμών και νέων. Όταν μια Κυριακή πιτσιρικάδες δέρνονται γιατί κάθονται στα παγκάκια και την άλλη Κυριακή η κυβέρνηση βγάζει τον κόσμο έξω για να υπάρξει αποσυμπίεση εσωτερικών χώρων, έχουμε σοβαρό πρόβλημα στοιχειώδους εμπιστοσύνης. Μέρος της νεολαίας αδιαφορεί συνειδητά για την επίσηµη φραστική εκδοχή του κοινού συµφέροντος. Τα πομπώδη κοινότοπα "ενωµένοι θα νικήσουµε" δε φτάνουν στις πλατείες και τα παγκάκια. Οι νέοι δεν αποτελούν target group / κοινό-στόχο της κυβερνητικής ρητορικής. Αποτελούν σκέτο στόχο.

Η πανευρωπαϊκή κλίμακα θα μπορούσε να αποτελέσει την πλέον ενδεδειγμένη λύση.  Όμως η σημερινή κρίση αποδεικνύει για άλλη μια φορά ότι η Ευρωπαϊκή  Ένωση είναι ανύπαρκτη στο γεωπολιτικό και το βιομηχανικό πεδίο. Το βρετανικό παράδειγμα θα μπορούσε μάλιστα να καταδείξει ότι η ιδιότητα του μέλους της Ε.Ε. αποτελεί μειονέκτημα. Μια χώρα όπως η Γαλλία θα μπορούσε να εξετάσει το ενδεχόμενο να ενεργοποιήσει την αναγκαστική αδειοδότηση. Υπό έναν όρο: να αποκτήσει ξανά την ανεξαρτησία της δρομολογώντας μια ρήξη με το δόγμα του ελεύθερου εμπορίου και οικοδομώντας έναν αποτελεσματικό βιομηχανικό και υγειονομικό παραγωγικό ιστό μέσω της δημιουργίας ενός δημόσιου πόλου στο φάρμακο και των μαζικών επενδύσεων στην έρευνα και την ανάπτυξη, αλλά και στο σύστημα Υγείας (τόσο στη στελέχωση όσο και στον εξοπλισμό του). Με σκοπό να καταστεί δυνατόν να αντιμετωπιστούν οι μελλοντικές πανδημίες. Όλα αυτά αφορούν το μέλλον. Για την ώρα θα ήταν καλύτερα να στηριχθούμε στις πολυάριθμες πρωτοβουλίες της κοινωνίας των πολιτών προκειμένου τα εμβόλια να αντιμετωπιστούν ως παγκόσμιο κοινό αγαθό και, κυρίως, να συνεννοηθούμε με άλλες ισχυρές χώρες, όπως η Κίνα, η Ρωσία και η Ινδία, ώστε να εμποδιστεί η κυριαρχία των αμερικανικών φαρμακευτικών εταιρειών, των οποίων τα συμφέροντα υπηρετεί η αμερικανική κυβέρνηση. Η γαλλική διπλωματία θα έπρεπε επίσης να ασκήσει πιέσεις για να επιτύχει την προσωρινή εκούσια άρση των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας για το ρωσικό και το κινεζικό εμβόλιο με τη σύμφωνη γνώμη των εφευρετών τους. Εξάλλου, δεν θα ήταν παράλογο να εξαρτηθεί η δημόσια χρηματοδότηση και η στρατηγική της μείωσης των κινδύνων των επενδυτών (de-risking) από την πώληση των εμβολίων σε χαμηλή τιμή, ακόμα και σε τιμή κόστους (με αιτιολόγηση του κοστολογίου).  Όλα τα δεδομένα (διπλώματα ευρεσιτεχνίας, τεχνογνωσία) θα πρέπει να δοθούν σε επιχειρήσεις φτωχών ή αναδυόμενων χωρών που είναι σε θέση να δημιουργήσουν αλυσίδες παραγωγής και να πωληθούν σε αναπτυσσόμενες χώρες ή σε παγκόσμιους αγοραστές, οι οποίοι στη συνέχεια θα δωρίσουν εμβόλια σε πολύ φτωχές χώρες. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να μπει τέλος στο θλιβερό θέαμα που παρακολουθούμε σήμερα, κατάληξη εκείνου που ορισμένοι αποκάλεσαν «οικονομία του οργανωμένου ελεύθερου εμπορίου», όπου η μοναδική ελευθερία συνίσταται στις υπερβολικές εξουσίες που έχουν παραχωρήσει τα κράτη στη φαρμακευτική βιομηχανία.

Τι πρέπει να γίνει: Ας καταργήσει τώρα η κυβέρνηση το sms και τη νυχτερινή απαγόρευση. Ας πάρει εκείνα τα στοχευμένα μέτρα που χρειάζονται για την αντιμετώπιση της πανδημίας, είναι πλέον πασίγνωστα, αντί να ετοιμάζει ανέμελα το καλωσόρισμα του τουριστικού κύματος. Τα τελευταία στοιχεία (βλ. για παράδειγμα την τελευταία μελέτη στο Lancet) επιβεβαιώνουν αυτό που από ένα σημείο και πέρα ξέραμε, ότι δηλαδή ο ιός μεταδίδεται κατά βάση αερογενώς, όχι από επιφάνειες (τζάμπα τα δις για τα μαντηλάκια και τα αντισηπτικά) και όχι τόσο από σταγονίδια σάλιου. Αυτό σημαίνει ότι η βασική πηγή διάδοσης ειναι οι κλειστοί χώροι και τα βασικά όπλα κατά του ιού είναι η αποφυγή συνωστισμού στους κλειστούς χώρους, ο καλός εξαερισμός, οι μάσκες, κλπ. Πέραν φυσικά από την αυτονόητη ανάγκη ενός καλού δημόσιου συστήματος υγείας, από την πρωτοβάθμια φροντίδα μέχρι τα νοσοκομεία, με πολύ προσωπικό και πόρους. Τι δεν πρέπει να γίνει: Ας μην αφήσουμε τις εικόνες των πάρτυ στις πλατείες να νεκραναστήσουν την μακαρίτισσα «ατομική ευθύνη» και να ξεσηκώσουν κραυγές για το «πού είναι το κράτος;». Αυτό που βλέπουν από τα παράθυρά τους οι κάτοικοι της Κυψέλης που δεν μπορούν να κοιμηθούν δεν είναι το «λίγο», αλλά το «πολύ κράτος»: το κράτος της εξάμηνης καραντίνας, της ανορθολογικής απαγόρευσης κυκλοφορίας, της καταστολής της επιθυμίας για ζωή που καταλήγει στη μετατροπή δημόσιων χώρων σε υπαίθρια κλαμπ. Ας μην δημιουργήσουμε τις συνθήκες για νέες αστυνομικές επιχειρήσεις που θα γεννήσουν μια νέα κατασταλτική όξυνση: τα βέλη πρέπει να στοχεύουν την κυβέρνηση και την αποτυχημένη πολιτική της. Είναι ευθύνη της κυβέρνησης που η διαχείρισή της δημιουργεί ταυτόχρονα θλιβερές εικόνες από καθημερινές εκατόμβες νεκρών και από υπαίθρια πάρτυ χαρμανιασμένων νεολαίων (ας σεβαστούν επιτέλους τη νοημοσύνη μας και ας μην μας πούνε ότι είναι αντιεξουσιαστές). Είναι ευθύνη της κυβέρνησης να μην μετατρέψει τις αναθυμιάσεις της πολιτικής της σε νέο γύρο κανιβαλισμού της μιας ηλικιακής γενιάς κατά της άλλης. Αν δεν μπορεί, ας παραιτηθεί.

Το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στο Παρίσι, το 1939. Είναι μεν έργο μυθοπλασίας αλλά βασίζεται στις προσωπικές εμπειρίες του Σερζ από τις συλλήψεις, τις ανακρίσεις και την εξορία του τη δεκαετία του 1930, την πιο σκοτεινή περίοδο της σταλινικής εποχής. Ο Σερζ τελικά θα απελευθερωθεί το 1936, μετά από μια διεθνή καμπάνια αλληλεγγύης και πίεσης προς τον Στάλιν, και θα απελαθεί από τη Σοβιετική Ένωση. Παρά τον ολοκληρωτικό δρόμο που είχε πάρει πια η σταλινική αντεπανάσταση, της οποίας υπήρξε και ο ίδιος θύμα, ο Σερζ έμεινε πάντα ένας αμετακίνητος επαναστάτης, ένας κομμουνιστής με αδιαπραγμάτευτη πίστη στις αξίες και στα ιδανικά του σοσιαλισμού, ακόμα και σε σκοτεινές στιγμές ήττας. Μιλώντας μέσα από τα σπλάχνα της επανάστασης, ο Σερζ έστρεψε τα πυρά του στον λογοτεχνικό (όπως και τον πολιτικό) κομφορμισμό, πολέμησε την υποταγή της λογοτεχνίας (όπως και της πολιτικής δράσης) σε κρατικούς κανόνες εξουσίας και προπαγάνδας. Σε αυτόν τον πολυμέτωπο και χωρίς πολλές βεβαιότητες αγώνα, η συνείδηση του επαναστάτη παίζει κρίσιμο ρόλο για τον Σερζ: «ο σοσιαλισμός δεν είναι μόνο για να αμυνθείς ενάντια στους εχθρούς σου, ενάντια στον παλιό κόσμο στον οποίο αντιπαρατίθεται, είναι επίσης για να εξαλείψεις μέσα σου τα δικά σου σπέρματα αντίδρασης», γράφει στις Αναμνήσεις ενός επαναστάτη (μτφ. Ρεβέκκα Πέσσαχ, εκδ. Scripta, 2008). Όταν εκδόθηκαν τα Μεσάνυχτα στον αιώνα, ο Σερζ είχε έρθει ήδη σε ρήξη με τον Τρότσκι – στις Αναμνήσεις… ο Σερζ έχει εκτενείς αναφορές στα γεγονότα του 1936 και του 1937 που οδήγησαν σε αυτή την πολιτική απομάκρυνση. Ο συγγραφέας ζούσε πλέον στη Γαλλία, απ’ όπου έφυγε όταν εισέβαλαν τα στρατεύματα των ναζί, για να καταλήξει στο Μεξικό, όπου πέθανε το 1947, σε ηλικία 57 ετών.

Συνεπής με την ιστορικότητα του φαινομένου, η τρέχουσα σχέση πολιτικής εξουσίας και ΜΜΕ στην Ελλάδα καταδεικνύει μια συστηματική προσπάθεια ελέγχου των μέσων από την κυβέρνηση. Οι περιπτώσεις του ΑΠΕ και της ΕΡΤ, που έχουν περιέλθει υπό κυβερνητική επίβλεψη, είναι χαρακτηριστικές. Επιπλέον, είναι δεδομένο ότι η κυβέρνηση έχει χρησιμοποιήσει το Facebook ως διαφημιστική πλατφόρμα. Για τον σκοπό αυτό η ΝΔ έχει καταβάλει σημαντικά ποσά που σύμφωνα με εκτιμήσεις ανέρχονται σε περίπου 650.000 ευρώ. Μένει να διερευνηθεί κατά πόσον αυτή η σχέση έχει μετατραπεί και σε πιθανή σχέση ελέγχου του περιεχομένου του Facebook κατά το δοκούν από κυβερνητικούς μηχανισμούς. Το αποτέλεσμα της διερεύνησης έχει προφανή σημασία για τον τρόπο άσκησης κυβερνητικής πολιτικής, την αντίληψη για την ανεξαρτησία ή χειραγώγηση της πληροφορίας, αλλά και γενικότερες συνέπειες ως προς τη δυνατότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να επιτελέσουν τον ρόλο τους υπερασπιζόμενα τη ελευθερία έκφρασης (στον βαθμό που αυτή δεν αντιστρατεύεται άλλα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως την ανθρώπινη αξιοπρέπεια).

Είναι προφανές τόσο από τη μέχρι στιγμής εκπαιδευτική πολιτική της κυβέρνησης, όσο και από τις επιλογές της στο Σχέδιο Ελλάδα 2.0, πως είναι έξω από τις προτεραιότητές της η γενική και βασική μόρφωση, η καλλιέργεια που συντελεί μεταξύ άλλων και στην κοινωνικοποίηση των νέων ανθρώπων. Προτάσσει αποκλειστικά την τεχνική και πρακτική διάσταση γνώσεων, που αποσκοπούν στην ανάπτυξη κυρίως πρακτικών δεξιοτήτων, άμεσα συνδεδεμένων με τις οικονομικές και τεχνολογικές δραστηριότητες της παραγωγής και της παροχής υπηρεσιών. Όμως η κάθε «…εργαλειακή εννοιολόγηση και σήμανση της μάθησης, αλλά και του σχολείου, δίνει έμφαση στην εξωτερική αποτελεσματικότητα αυτού εις βάρος της εσωτερικής. Το πρόταγμα της συναρμογής και στοίχισης με την οικονομία, την αγορά και την παραγωγή, αντικειμενοποιεί τελικά τους διδασκόμενους. Σχηματίζεται συχνά η αίσθηση ότι περιρρέει μια διάθεση μετατροπής του εκπαιδευτικού συστήματος από νομιμοποιημένο σύστημα παιδείας σε ένα καλά οργανωμένο σύστημα κατάρτισης» (Νίκος Παπαδάκης, «Εκπαιδευτική Πολιτική», εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2003). Όπως έχουν δείξει έρευνες κυρίως στις ΗΠΑ, η καλλιέργεια που διεθνώς μέχρι σήμερα παρέχει το «παραδοσιακό» εκπαιδευτικό σύστημα, εγγυάται την ύπαρξη ενός ανθρώπινου πλαισίου επικοινωνίας, το οποίο αποτελεί προϋπόθεση για την επίτευξη της (όποιας) μάθησης, αλλά και της κατάρτισης. Όταν δεν υπάρχει αυτή η καλλιέργεια, όταν υπάρχει λειτουργικός αναλφαβητισμός, τα αποτελέσματα προγραμμάτων επανεκπαίδευσης, μόρφωσης και κατάρτισης, με στόχο την κατάληψη θέσεων εργασίας υψηλής τεχνολογίας, είναι πενιχρά (βλ. Jeremy Rifkin, «Το Τέλος της εργασίας και το μέλλον της» , εκδ. Νέα Σύνορα – Α.Α.Λιβάνη, 1996).  Το Σχέδιο Ελλάδα 2.0 φιλοδοξεί αποκλειστικά να ενισχύσει ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα επικεντρώνει σε δεξιότητες, που θα καλύπτουν τις κατά τεκμήριο βραχυπρόθεσμες και ανά τακτά χρονικά διαστήματα παρωχημένες ανάγκες των επιχειρήσεων. Το εκπαιδευτικό αυτό σύστημα δεν θα ενισχύει το πολιτισμικό κεφάλαιο των νέων ανθρώπων, των μαθητών και φοιτητών (για να θυμηθούμε και τον Μπουρντιέ), αλλά θα βγάζει πειθήνιο (εξ’ ανάγκης) εργατικό δυναμικό. Με γνώσεις αυστηρά εξειδικευμένες και σύμφωνες με τις σημερινές ανάγκες των επιχειρήσεων, που θα είναι ξεπερασμένες σε λίγα χρόνια. Φυσικά αυτό το εργατικό δυναμικό θα είναι αναγκασμένο σε ένα διά βίου κυνήγι κατάρτισης, θα στερείται σημαντικού πολιτισμικού κεφαλαίου και για το λόγο αυτό θα είναι πιο εξαρτημένο και πιο χειραγωγήσιμο.