Macro

Η έκθεση υπογραμμίζει ότι η Κίνα και η Ανατολική Ασία ευρύτερα, παρότι χτυπήθηκαν νωρίτερα από την πανδημία, αποδείχθηκαν πιο επιδέξιες και αποτελεσματικές στη διαχείρισή της έναντι της Ευρώπης και της Αμερικής και αυτό θα λειτουργήσει προς όφελός τους τα επόμενα χρόνια. (...) Αναμένει ότι τόσο η Κίνα -το ΑΕΠ της οποίας προβλέπεται να αυξηθεί κατά 2% φέτος και κατά 5% το 2021- όσο και η Ινδία -που θα καταγράψει ύφεση 3% φέτος και ανάπτυξη 8% το 2021- θα επιτύχουν τις καλύτερες επιδόσεις απ’ όλες τις οικονομίες του κόσμου. Αντίθετα, τη μεγαλύτερη καθίζηση από τις μεγάλες οικονομίες του κόσμου αναμένεται ότι θα έχουν οι Ιταλία (-11%), Γερμανία (-8%), Βραζιλία (-8%) και Ισπανία (-8%). Για τις ΗΠΑ αναμένεται ύφεση -5% φέτος και στη συνέχεια μέτρια σχετικά ανάκαμψη +3% το 2021 και +1,9% το 2022. Το αμερικανικό ΑΕΠ δεν πρόκειται να αγγίξει τα προ κρίσης επίπεδα πριν από το 2023 ενώ ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης θα προσεγγίσει μεταξύ 2022 και 2024 το 1,9% και στη συνέχεια θα επιβραδυνθεί στο 1,6%. Η Κίνα αντίθετα αναμένεται να καταγράψει από το 2021 ώς το 2025 μέσο ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης 5,7% και εν συνεχεία, από το 2026 έως το 2030, 4,5%. Η διαφορετική δυναμική θα οδηγήσει την κινεζική οικονομία ταχύτερα στην κορυφή της παγκόσμιας κατάταξης, το 2028 αντί για το 2033 που ήταν η προηγούμενη εκτίμηση του CEBR, και τις ΗΠΑ στη δεύτερη θέση. Ο μέσος Κινέζος όμως θα συνεχίσει -με βάση το κατά κεφαλήν εισόδημα- να είναι φτωχότερος σε σχέση με τον μέσο Αμερικανό, καθώς ο πληθυσμός της Κίνας είναι 4πλάσιος του αντίστοιχου των ΗΠΑ. Η άλλη μεγάλη οικονομία της ηπειρωτικής Ασίας, η Ινδία, που πέρυσι ξεπέρασε τη Βρετανία και έγινε η 5η μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου, θα οπισθοχωρήσει εξαιτίας των επιπτώσεων της πανδημίας. Ωστόσο ώς το τέλος της δεκαετίας θα είναι η 3η μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη, καθώς θα ξεπεράσει ξανά τη Βρετανία (2024) αλλά και τις Γερμανία (2027) και Ιαπωνία (2030).

Παρακάμπτοντας το κίνδυνο υπεραπλούστευσης θα έλεγα ότι όλο το έργο του Πάνιτς αποκαλύπτει ένα ερευνητικό σχέδιο που επιχειρεί συστηματικά να κατανοήσει και να αντιπαρατεθεί ταυτόχρονα με τις αντιφάσεις ανάμεσα στην τυπική ισότητα της φιλελεύθερης τάξης πραγμάτων και τις βαθιές και συνεχώς επεκτεινόμενες ανισότητες που παράγει ο καπιταλισμός σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτή η ερευνητική του έγνοια τον οδήγησε στη δημιουργική υιοθέτηση των μεθοδολογικών προταγμάτων της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας στη μελέτη των αντιφάσεων του κορπορατισμού. Ωστόσο, όταν ο παγκόσμιος καπιταλισμός μπήκε για τα καλά στη νεοφιλελεύθερη φάση του, ο Πάνιτς εστίασε στη μελέτη του κράτους και της σχέσης του με τα πολιτικά υποκείμενα και τις εργατικές οργανώσεις. Οι διαδικασίες καπιταλιστικής ολοκλήρωσης, η λεγόμενη παγκοσμιοποίηση, μετέφερε το ενδιαφέρον του στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, όπου και άνοιξε δρόμους κατανόησης για τη φύση της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης καπιταλιστικής αυτοκρατορίας. Ο Πάνιτς διακηρύσσει με παρρησία, με σαφήνεια και στέρεη τεκμηρίωση την άποψη ότι το κράτος είναι ο κύριος «συγγραφέας της παγκοσμιοποίησης», καθώς οι πρωτοβουλίες του ενδυνάμωσαν την κινητικότητα του κεφαλαίου και οδήγησαν τις αγορές εργασίας σε ακραία ευέλικτες δομές. Αντίθετες απόψεις του δεσπόζοντος ρεύματος, και δυστυχώς όχι μόνο, οδηγούν σε απομείωση της σημασίας της δημοκρατικής συμμετοχής και αντίστασης και συμβάλλουν σε φαινόμενα αποπολιτικοποίησης. Η αντίληψη και η πεποίθηση ότι κράτος έθνος «έχει τελειώσει» οδηγεί στην παθητικότητα των πολιτών, στη διάχυση συνωμοσιολογικών απόψεων, στην αποστράτευση και τον κυνισμό, αλλά και την απερίσκεπτη κριτική ή μάλλον μη κριτική για τα λάθη και παραλήψεις κυβερνήσεων. Ο Πάνιτς στέκεται σταθερά απέναντι σε αντιλήψεις και εύκολες αναλύσεις τέτοιου τύπου που όχι μόνο ακυρώνουν την κοινωνική/ταξική πάλη, αλλά μας πάνε πίσω πριν τη συνεισφορά του Τζιανμπατίστα Βίκο.

Εχει περάσει ένας μήνας από τότε που ο πρωθυπουργός φωτογραφήθηκε με παρέα κατά την ποδηλατική εκδρομή του στην Πάρνηθα, χωρίς μάσκα και χωρίς τήρηση αποστάσεων. Η συγκεκριμένη φωτογραφία είναι μια εικόνα που έχει αποτυπωθεί βαθιά στη συλλογική μνήμη της ελληνικής κοινωνίας – δεν έχει ξεχαστεί και μάλλον ούτε πρόκειται. (...) Ο Κυριάκος Μητσοτάκης με τούτη την πράξη φαίνεται πως εφάρμοσε έναν ιδιότυπο ορισμό του «κυρίαρχου». Κυρίαρχος είναι εκείνος που αποφασίζει όχι πότε και ποιοι υπήκοοι εξαιρούνται από τα δικαιώματα που προστατεύει ο νόμος, αλλά πότε και ποιοι (ο εαυτός του και η παρέα του, εν προκειμένω) εξαιρούνται από τις υποχρεώσεις που επιβάλλει ο νόμος. Ο επιδιωκόμενος συμβολισμός, όμως, έχει και περαιτέρω σημασιολογικές εξειδικεύσεις. Τα αυστηρά μέτρα περιορισμού των κινήσεων των πολιτών, με τις ολέθριες οικονομικές επιπτώσεις και με τις ασφυκτικές συνέπειες στην καθημερινότητα των ανθρώπων, υποτίθεται (και, έως έναν βαθμό, όχι απλώς «υποτίθεται») πως λαμβάνονται με στόχο την προστασία της υγείας των πολιτών. Το «κακό παράδειγμα» που έδωσε ο πρωθυπουργός με την περιβόητη φωτογραφία προφανώς δεν αποσκοπούσε στο να παροτρύνει τους πολίτες να μη μετέχουν στην προσπάθεια που γίνεται για την προστασία της δημόσιας υγείας αψηφώντας τα περιοριστικά μέτρα. Ο στόχος ήταν να τονιστεί η άλλη πλευρά των μέτρων – ήτοι η κατασταλτική. Τα μέτρα ως καταστολή – που δεν είναι δυνατόν να περιλαμβάνουν τον πρωθυπουργό. Ο πρωθυπουργός επιβάλλει την καταστολή, δεν την υφίσταται.

Σε όλη τη διαδρομή του, υπήρξε μπροστά από τα πράγματα. Όπως εύστοχα σημείωσε ο Vivek Chiber στο Jacobin, η κριτική ματιά του ήδη από το τέλος του 1980 στην ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία τον έκανε αντικείμενο κριτικής, ως «υπερβολικά πεσιμιστή ή απλοϊκό», μεταξύ των συναδέλφων του, που τότε επικεντρώνονταν στην «πρακτική σοφία του Τρίτου Δρόμου» του Blair και του Schröder. «Ωστόσο, στην πραγματικότητα, ο Leo ήταν χρόνια μπροστά από την επιστημονική κοινότητα. Η βαθιά του ανάλυση για την τάση συντηρητικοποίησης μέσα στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, την αυξανόμενη απόσταση από την εργατική τάξη, την επικείμενη καταστροφή από την επέλαση των μάνατζερς - όλα αυτά είναι τώρα κοινός τόπος στους mainstream κύκλους, καθώς προσπαθούν να κατανοήσουν την κρίση που αγκαλιάζει τον ατλαντικό κόσμο». Η ίδια διορατικότητα χαρακτηρίζει και τη συμβολή του στη συζήτηση για τη ριζοσπαστική Αριστερά και κυρίως τη διακυβέρνηση και τις εμπειρίες από αυτήν. Μακριά από απλοϊκά σχήματα και συγκυριακές εγκλήσεις, ο Leo Panitch (ιδίως στις δύο εκδόσεις του βιβλίου του με τον Sam Gindin, The Socialist Challenge Today) εντόπισε τον πυρήνα των προκλήσεων -και σε μεγάλο βαθμό και των ελλειμμάτων- της διακυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ και κάθε ανάλογου εγχειρήματος: τον μετασχηματισμό του κράτους.

Η κακή ποιότητα της διαχείρισης της πανδημίας -όπως είπε και ο πρόεδρος του Πανελλήνιου Ιατρικού Συλλόγου θα είχαμε γλυτώσει ζωές αν είχαμε εφαρμόσει σκληρό λοκντάουν- προκύπτει καθαρά από τη μηνιαία έκθεση κατάταξης του Bloomberg στη λίστα αξιολόγησης της ανταπόκρισης των κρατών στην πανδημία. Βλέπουμε το, φαινομενικά, αντιφατικό ότι ενώ η χώρα κατέχει την 50ή χειρότερη, ανάμεσα σε 53, επιδημιολογικά θέση, την ίδια στιγμή κατατάσσεται στην κορυφή των χωρών από πλευράς αυστηρότητας και διάρκειας λοκντάουν. Είμαστε στις τελευταίες θέσεις όσον αφορά τους θανάτους σε σχέση με τα κρούσματα τον τελευταίο μήνα. Πώς συμβαίνει αυτό; Η ποιότητα και ευρύτητα των μέτρων το ορίζει αυτό, η έγκαιρη πρόβλεψη. Αυτή η έλλειψη κάνει την κυβέρνηση να τρέχει πίσω από την έξαρση της πανδημίας. Το ζήσαμε στη Θεσσαλονίκη, το επανέλαβε στη Δυτική Αττική! Έχει ενδιαφέρον, όμως, ένας πιο γενικός και ιδεολογικός σχολιασμός για την αντίφαση αυτή από τον Ευκλείδη Τσακαλώτο: «Ίσως αυτό θα έπρεπε να χτυπήσει ένα καμπανάκι στους κυβερνώντες ότι χρειάζονται και άλλα μέτρα πέραν των περιοριστικών. Σαν αυτά που φώναζε η αντιπολίτευση, πχ τη μείωση του συνωστισμού στα ΜΜΜ και τους χώρους δουλειάς, την καθολική πρόσβαση σε τεστ κλπ». Αυτά ακριβώς τα κενά διαπίστωσε το περασμένο Σάββατο και ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ Αλέξης Τσίπρας, κατά την επίσκεψή του στην Ελευσίνα. Και είχαν προειδοποιήσει, αυτοδιοικητικοί και συνδικαλιστές της Ελευσίνας. Και ο Ε. Τσακαλώτος συνεχίζει: «οι δύο καλύτεροι δείκτες για τη χώρα μας είναι αυτός της καθολικής υγειονομικής κάλυψης του πληθυσμού, όπου έχουμε 80/100 και αυτός της ανθρώπινης ανάπτυξης που έχουμε 89/100. Και οι δύο δείκτες έχουν άμεση σχέση με το κοινωνικό κράτος και βελτιώθηκαν επί ΣΥΡΙΖΑ παρά τους δημοσιονομικούς περιορισμούς. Συμπέρασμα: ο νεοφιλελευθερισμός κοστίζει ζωές και το κοινωνικό κράτος τις σώζει».

Για την ώρα, η αξιωματική αντιπολίτευση μετεωρίζεται ανάμεσα, αφενός, στη γοητεία και τις υποσχέσεις μιας τακτικής που επιδιώκει να συγκεντρώσει κάτω από την ίδια ομπρέλα κάθε ομάδα, κατηγορία, στρώμα, κάθε διεκδίκηση και αίτημα, λιγότερο ή περισσότερο δικαιολογημένο, με στόχο την προσέλκυση της πλειονότητας του πληθυσμού στην κάλπη του ΣΥΡΙΖΑ, αφετέρου, στην καταστατική της δέσμευση να εκπροσωπεί, με ένα ριζοσπαστικό και ρεαλιστικό ταυτόχρονα πρόγραμμα, τις δυνάμεις εκείνες της κοινωνίας, που μπορούν και έχουν συμφέρον να δώσουν την κρίσιμη ώθηση στην αναγκαία όσο ποτέ άλλοτε «ανατροπή του υπάρχοντος». Η πρώτη ορμή είναι αυτή που την οδηγεί και σε τροπολογίες που επιχειρούν να ανοίξουν πελατειακούς λογαριασμούς με αδιαβάθμητα, αδιαφοροποίητα και συχνά αδικαιολόγητα έκτακτα επιδόματα σε κατηγορίες εργαζομένων, όπως η επονομαζόμενη «τροπολογία Σπίρτζη», που αδικεί ακόμα κι αυτούς που δικαιούνται παρόμοιο επίδομα, έστω κι αν δεν ανήκουν στο νοσηλευτικό προσωπικό. Είναι βασισμένη στην ιδέα πως η εκλογική νίκη μπορεί να είναι ποσοτικό αποτέλεσμα μιας άμεσης και γρήγορης συσσώρευσης εκλογικού δυναμικού από κάθε κατεύθυνση. Ιδέα διαδεδομένη ιδιαίτερα σε εποχές μεγάλης πόλωσης, κυρίαρχη σε κόμματα εκ πεποιθήσεως πολυσυλλεκτικά, με απουσία στρατηγικής συμμαχιών, καθώς τις αντιμετωπίζουν σαν ευκαιριακού χαρακτήρα κινήσεις. Το βέβαιο είναι πως ούτε η συγκυρία, ούτε τα κοινωνιολογικά και ταξικά χαρακτηριστικά της ελληνικής πραγματικότητας σήμερα ευνοούν μια τέτοια εκδοχή του πολιτικού σχεδιασμού ενός κόμματος της αριστεράς. Δεν αμφισβητείται, δηλαδή, μόνο σαν επιλογή αρχής, αλλά και σαν συγκυριακό ενδεχόμενο. Εδώ είναι που αρχίζει μια συζήτηση γύρω από ένα συνθηματοποιημένο κίνδυνο: της «διολίσθησης προς το κέντρο». Η οποία διεξάγεται με ένα μη συστηματικό τρόπο και γι’ αυτό ενέχει το ενδεχόμενο να πετάξει μαζί με τα απόνερα και το παιδί. Γιατί αν η «διολίσθηση» αυτή αποσκοπεί να υποκαταστήσει στις προτιμήσεις των ψηφοφόρων-πολιτών φθίνοντα κόμματα του κέντρου με απομίμηση του πολιτικού προσώπου τους, τότε πραγματικά είναι απευκταία. Αν, όμως, η απαξίωση της «διολίσθησης» εμπεριέχει και τις πρωτοβουλίες προσέγγισης και συνεργασίας και με δυνάμεις του δημοκρατικού κέντρου και των κοινωνικών στρωμάτων στα οποία αναφέρονται, που έρχονται σήμερα αντικειμενικά σε σύγκρουση με τη νεοφιλελεύθερη δεξιά, τότε υπάρχει πρόβλημα. Πρόβλημα σοβαρό, όχι μόνο γιατί αγνοείται η στρατηγική επιλογή ενός κόμματος της ριζοσπαστικής και ανανεωτικής αριστεράς, αλλά παραβλέπονται και τα δεδομένα μιας συγκυρίας που μας προειδοποιούν και μας προτρέπουν σε επείγουσες πρωτοβουλίες.

Η ίδρυση πανεπιστημιακής αστυνομίας εντάσσεται σε μια συνολικότερη πολιτική που ακολουθεί η κυβέρνηση, η οποία περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τον νόμο για τις διαδηλώσεις, την απαγόρευση δημόσιων συναθροίσεων, τη σύλληψη όσων θελήσουν να διαμαρτυρηθούν συλλογικά και τα συχνά περιστατικά αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας. Στη συνθήκη της πανδημίας, η ρητορική της «προστασίας» και της «ασφάλειας» έχει κυριαρχήσει, με αποτέλεσμα να έχουν γίνει κανονικότητα η διαρκής παρουσία και παρέμβαση της αστυνομίας στον δημόσιο χώρο και η συρρίκνωση των δικαιωμάτων των πολιτών. Ολα αυτά δεν είναι απλώς απόρροια της ιδεολογικής εμμονής της κυβέρνησης στο δόγμα «νόμος και τάξη». Είναι μια πολιτική που στοχεύει στον περιορισμό της συλλογικής διαμαρτυρίας στον δημόσιο χώρο και σηματοδοτεί μια επικίνδυνη εξέλιξη: τη μετάβαση σε έναν τύπο δημοκρατίας που χαρακτηρίζεται από την περιστολή των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των πολιτών. Ο δημόσιος χώρος ως χώρος ελευθερίας, όπου θα μπορούσε να εκδηλωθεί η αντίθεση προς την κυβέρνηση, συρρικνώνεται, ενώ και το ίδιο το δικαίωμα της συλλογικής διαμαρτυρίας τίθεται επ’ αμφιβόλω. Σε αυτή τη συνθήκη, τα Πανεπιστήμια αποτελούν για την κυβέρνηση εστία «κινδύνου», όχι επειδή κάποιες φορές δρουν βίαιες μειοψηφίες ερήμην και ενάντια στην πανεπιστημιακή κοινότητα, αλλά επειδή τα Πανεπιστήμια αποτελούν έναν από τους λίγους εναπομείναντες χώρους ελευθερίας, κριτικής, αμφισβήτησης, κινητοποίησης, διαμαρτυρίας. Και βέβαια δεν είναι τυχαίο ότι η κυβέρνηση περνά ένα τόσο σοβαρό μέτρο σε μια περίοδο που τα Πανεπιστήμια είναι κλειστά λόγω της πανδημίας και άρα τα περιθώρια αντιδράσεων είναι στενά. Η πανεπιστημιακή αστυνομία, που π.χ. θα σταματά φοιτητές στους διαδρόμους των σχολών για να κάνει έλεγχο ταυτοτήτων και να ψάξει τα σακίδιά τους ή θα συλλέγει «πληροφορίες» για το τι συμβαίνει, δεν παραβιάζει μόνο το αυτοδιοίκητο των Πανεπιστημίων ούτε είναι μόνο μια ανοίκεια, αδιανόητη εικόνα. Είναι το μεγαλύτερο πλήγμα στην ακαδημαϊκή ελευθερία και τη δημοκρατία στα Πανεπιστήμια μετά το 1974.

«Τα δικά μας ιδανικά είναι τα ιδανικά του Ελληνοχριστιανικού πολιτισμού» γράφει η υπουργική εγκύκλιος. «Πάσα εκτροπή πρέπει να κολάζεται αυστηρότατα. Και αν συμβεί να υπάρξουν διδάσκαλοι όχι ανήκοντες, αλλά και απλώς συμπαθούντες ή ανεχόμενοι την κομμουνιστικήν προπαγάνδαν, δεν έχουν θέσιν εις την Εκπαίδευσιν». Και παρακάτω: «Εφιστώ την προσοχή όλων των Καθηγητών των Γυμνασίων και τους καθιστώ υπευθύνους διά πάσαν δραστηριότητα της Νεολαίας Λαμπράκη. Ο κομμουνισμός είναι εχθρός του Εθνους και της Δημοκρατίας. Και τούτο να καταστεί συνείδησις της Νέας Γενεάς». Είναι σαφές ότι ο Γέρος της Δημοκρατίας δεν αρκείται μόνο στην κατατρομοκράτηση των μαθητών, αλλά και των εκπαιδευτικών με δημοκρατική συνείδηση, τους οποίους απειλεί ανοικτά με εκδίωξη από τον χώρο της εκπαίδευσης. Διαβάζοντας την εγκύκλιο δυσκολεύεσαι να ξεχωρίσεις το ύφος της και τη φρασεολογία της από ένα χουντικό, ακροδεξιό κείμενο. Και μαρτυρά την αντικομμουνιστική υστερία που κυριαρχούσε ακόμα και στην πολιτική της ηγεσίας της Ενωσης Κέντρου. Η αντικομμουνιστική 1010 αξιοποιήθηκε καταλλήλως από τη χούντα. Είχα την τύχη να δοκιμάσω τις συνέπειές της, όταν ο σύλλογος των διδασκόντων του 4ου Γυμνασίου της Αθήνας με κατηγόρησε ότι ανέγραψα συνθήματα υπέρ της ΕΔΑ στον τοίχο πίσω από το θρανίο μου. Είναι χαρακτηριστικό το σκεπτικό της απόφασης του συλλόγου που χαρακτήρισε τη διαγωγή μου «επίμεμπτο» και με απέβαλε από το σχολείο για πάντα. Στην ίδια απόφαση αναγράφεται η φράση ότι ομολόγησα (!) απαντώντας σε ερώτηση του Γυμνασιάρχη, ότι είμαι αριστερός...(!) Το χειρότερο είναι ότι σε όποιο σχολείο επιδίωξα να γραφτώ, οι πόρτες ήταν κλειστές, αφού οι πληροφορίες που έφταναν από το 4ο Γυμνάσιο ήταν αρνητικές: Διαγωγή επίμεμπτος. Ετσι κινδύνεψα να μείνω εκτός σχολείου και αναγκάστηκα να μετεγγραφώ σε ιδιωτικό σχολείο για να γίνω δεκτός και να συνεχίσω τις σπουδές μου. Η εγκύκλιος 1010 είχε επιτελέσει το «εθνικό» της έργο. Βέβαια και το έργο του Γ. Παπανδρέου είχε την ανταμοιβή του. Στις 15 Ιουλίου του 1965 με βασιλικό πραξικόπημα ο Παπανδρέου έπεσε. Αρχισε η περιπέτεια της δημοκρατίας και της Ελλάδας. Μέχρι που στις 21 Απριλίου 1967 τα χαράματα, η χούντα των συνταγματαρχών συνέλαβε και τον ίδιο... τον Γέρο της Δημοκρατίας.

Θα συμβιβαστούμε με την ιδέα πως φέτος δεν υπάρχει περίπτωση τα φαντάσματα περασμένων και μελλοντικών Χριστουγέννων να διαταράξουν την ησυχία κανενός Σκρουτζ. Οχι γιατί ο Μωυσής του Μαξίμου έχει φροντίσει να τα εξευμενίσει. Ούτε γιατί ο Πραίτορας Προστασίας του Κράτους από τον Πολίτη τους έχει απαγορεύσει την έξοδο από το Υπερπέραν, ούτε γιατί ο Νικ Χαρντ επέβαλε ακόμη και στα εκτοπλάσματα κυκλοφορία μόνο με SMS στους εφιάλτες και στα όνειρά μας. Αλλά γιατί όλος ο κόσμος έχει γίνει ένα φάντασμα του εαυτού του. Ο οικουμενικός καπιταλισμός Ανατολής και Δύσης, Βορρά και Νότου, μεταλλάσσεται σε ένα ασαφές απείκασμα του μέλλοντός του, που δεν ξέρουμε αν θα αφήνει τον παραμικρό χώρο για παραμύθι και ελπίδα σε ένα Κοριτσάκι με τα Σπίρτα ή σε έναν γενναιόδωρο Ευτυχισμένο Πρίγκιπα. Το επίτευγμα του Ντίκενς ήταν ότι συμφιλίωσε τον άγριο καπιταλισμό της βιομηχανικής βικτωριανής Αγγλίας, που είχε κατατρομάξει και τον ίδιο, με ένα πρωτόκολλο ελάχιστου ανθρωπισμού, έστω και αμπαλαρισμένου στη συσκευασία της φιλανθρωπίας, της χορηγίας και της εμπορευματικής προσφοράς. Επιβίωσε επιτυχώς σχεδόν 200 χρόνια τώρα και η επίδρασή του στον καπιταλισμό των προσχημάτων και των εξαγορασμένων αισθημάτων ήταν τεράστια. Ομως, το μοντέλο του φιλανθρωπικού καπιταλισμού μάλλον κλείνει τον κύκλο του, τα φαντάσματα των Χριστουγέννων τρόμαξαν κι αυτά, κι ένα νέο φάντασμα πλανιέται πάνω από την ανθρωπότητα. Το φάντασμα του ζοφερού, κυνικού κι ασπόνδυλου καπιταλισμού.