Micro

Μέσα από τις ελάχιστες λέξεις κάθε ιστορίας, αποτυπώνονται γαλήνιες στιγμές που ραγίζουν απρόσμενα, καμιά φορά με τον πιο τρομακτικό τρόπο, ρωγμές στην αποπνικτική δυστυχία στην οποία ζουν οι πρωταγωνιστές, όνειρα και εφιάλτες στον ύπνο και στον ξύπνιο που συντήκονται σε μια ζοφερή πραγματικότητα, στην οποία περνούν φευγαλέα άνθρωποι φορτωμένοι τύψεις, φόβο, αγωνία…

Το έργο του Ρεμάρκ μετατρέπεται σε μια διαρκή αντιπολεμική κραυγή και σε μια καταγγελία για την ολέθρια παγίδα του εθνικισμού, καθώς ο συγγραφέας δεν διστάζει να θέσει δύσκολα ερωτήματα για θέματα ταμπού, όπως η πατρίδα και ο πατριωτισμός, τι ακριβώς, δηλαδή, σημαίνει η υπεράσπισή της πατρίδας («ανακαλύψαμε ότι δεν υπερασπιζόμασταν παρά μόνο το κομμάτι της πατρίδας που, αν ήταν στο χέρι μας, θα το αφήναμε μετά χαράς να πάει στον διάολο – μεταξύ άλλων και τον γουρουνοκέφαλο εθνικιστή εκεί πέρα»), αλλά και για τις ευθύνες των κυβερνήσεων στην καλλιέργεια του εθνικισμού και τις καταστροφικές επιπτώσεις του («σήμερα έχουμε πέντε εκατομμύρια ανέργους, πληθωρισμό και μια ήττα στην καμπούρα μας, επειδή είχαμε προηγουμένως να μας κυβερνούν οι λατρευτοί σας εθνικόφρονες! Επειδή η ίδια κυβέρνηση οδήγησε τη χώρα σε πόλεμο, τυφλωμένη από τη μεγαλομανία της!»). Η θρησκεία και η Εκκλησία δεν ξεφεύγουν από τα «ασεβή» βέλη του συγγραφέα – ο καθολικός και ο προτεστάντης ιερέας ξεχνούν τις διαφορές τους την «κρίσιμη» στιγμή: «οι αντίπαλοι ιερείς ένωσαν τις φωνές τους για να ασκήσουν βέτο στη συμμετοχή του ραβίνου». Άλλωστε… «μην υποτιμάτε τη σοφία της Εκκλησίας! Είναι η μοναδική δικτατορία που κρατιέται στην εξουσία εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια, χωρίς ποτέ κανένας να καταφέρει να την ανατρέψει». Και βεβαίως, καθώς η Δημοκρατία της Βαϊμάρης αρχίζει να κλονίζεται, τα μαύρα σύννεφα πυκνώνουν στη χώρα: «σκεφτόμουν να παραγγείλω μια στολή των Ταγμάτων Εφόδου. Μόλις κυκλοφόρησαν στο Μόναχο».

Πολύ θα ήθελα να γνωρίσω έναν που παίρνει τηλέφωνο στο 1142 για να καταγγείλει ότι κάποιος συμπολίτης του καπνίζει. Να τον δω πώς είναι, δηλαδή, τι φοράει, πώς μιλάει, έχει δυο χέρια και δυο μάτια ή μήπως στο κούτελο γράφει σπιούνος για να ξέρουμε με ποιον έχουμε να κάνουμε; Στο σχολείο μάθαμε για τον Εφιάλτη, τον Πήλιο Γούση, ζήσαμε το καρφί της τάξης, ακούσαμε για χαφιέδες της Κατοχής και της δικτατορίας, αλλά είναι άλλο να τον δεις μπροστά σου ζωντανό τον πατενταρισμένο ρουφιάνο. Αναρωτιέσαι από τι σπίτι βγήκε, τι του συνέβη και μισεί την κοινωνία, τι μόλυνση έχει υποστεί η ψυχούλα του, αν κάνει και τα παιδιά του σαν τα μούτρα του. Αμφιβάλλω ότι θα γνωρίσω ποτέ κάποιον καταδότη, αλλά δεν πειράζει, ξέρω τους «πολιτισμένους» και τους «κοσμοπολίτες», που έδωσαν το έναυσμα γι’ αυτόν τον κοινωνικό κανιβαλισμό, να πρέπει να φυλαγόμαστε από τον διπλανό μας. Και καμαρώνουν οι γελοίοι. Δεν έχουν καταλάβει τι κάνουν.

Το φιάσκο στην Μαλακάσα είναι αποτέλεσμα επιτυχούς συνεργασίας τριών παραγόντων. Του επιτελικού κράτους που σχεδίασε το βαρύτερο βιογραφικό στη χώρα, του περιφερειάρχη που καθόταν με το κινητό αγκαλιά περιμένοντας το θαύμα και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας που διαχειρίζεται τους εθνικούς δρόμους γιατί το δημόσιο είναι γεμάτο τεμπελχανάδες. Το επιτελικό κράτος έχει τριπλασιάσει τα έξοδα του για να συντηρηθεί το σόι του Μητσοτάκη και οι φίλοι του, η περιφέρεια με τον Πατούλη θα ζήσει μεγάλες πιένες στην καταστροφή των υποδομών και η ιδιωτική πρωτοβουλία θα φέρει την πολυπόθητη ανάπτυξη που τόσο μας έλειψε τα χρόνια των σταλινομαδούρων. Να μη ξεχάσω τέλος την τηλεοπτική χουντάρα που ζει και βασιλεύει στη χώρα μας και παρουσίασε τη χτεσινή χιονόπτωση ως την μεγαλύτερη χιονοθύελλα που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα.

Στο καινούργιο του βιβλίο ο Γρηγοριάδης γράφει ότι όταν έφτασε ο συνονόματος παππούς του από τη Σαμψούντα στο Παλαιοχώρι, ένα χωριό ώς τότε μισό οθωμανικό, οι ντόπιοι «μόνο που δεν πετροβολούσαν τους πρόσφυγες, από φόβο μη χαθούν τα κεκτημένα τους». Οι κοινωνικές αντιθέσεις, σχολιάζει, «αμβλύνθηκαν, χωρίς να ξεπεραστούν, παρά μόνο στην τρίτη γενιά, σ’ εμάς». Και είναι ενδεικτικό ότι άργησαν οι μεικτοί γάμοι. Οι γονείς του, ο Λεωνίδας και η Στέλλα με την υπέροχη φωνή που ζει ακόμα στο Παγγαίο, ήσαν από τους πρώτους που έδωσαν το παράδειγμα. Στο Τραγούδι του πατέρα σημειώνει χαρακτηριστικά: «Οι νεαροί πρόσφυγες όπως ο πατέρας μου είχαν γεννηθεί στους τουρκομαχαλάδες λίγα χρόνια μετά την Ανταλλαγή, είχαν ακούσει για τις σφαγές και τις διώξεις των προγόνων τους, όμως αυτοί ήταν γέννημα μιας καινούργιας Ελλάδας που τη διεκδικούσαν και τη διαμόρφωναν με τον δικό τους τρόπο. Εφερναν μια φρεσκάδα που φάνηκε στα γλέντια τους». Αυτό το κλίμα θα χαθεί ανεπιστρεπτί με τη χούντα. «Το στρατιωτικό καθεστώς αντάμα με την Εκκλησία επηρέασε ακόμα και τον τρόπο με τον οποίο γλεντούσαν οι άνθρωποι…». Τελικά, χωρίς τυμπανοκρουσίες, αλλά με υπόκρουση τον ρυθμό του Κάρλος Γαρδέλ, το καινούργιο βιβλίο του Θεόδωρου Γρηγοριάδη, μια λοξή προσφυγική ιστορία ριζωμένη στην ντόπια βορειοελλαδίτικη κοινωνία, απαντά ηχηρά στον νέο σκοταδισμό των ημερών μας και στα κηρύγματα μίσους πολιτικών και ιερέων που δηλητηριάζουν ολόκληρη τη χώρα.

Τελικά υπάρχει ζωή στα 80 και μετά τα 80. Μπορείς να βάλεις καινούργια λάστιχα στο αυτοκίνητο και να πας για ψαράκι στο Λαύριο. Η ζωή μπορεί να είναι ζωντανή και στα 80. Δεν ξέρω τι λέει η ιατρική, αν είναι το γονίδιο, αλλά νιώθω απίστευτο κέφι. Νέος περνούσα και καταθλίψεις... Μπορεί να μ’ ευλογεί η μάνα μου από τον Παράδεισο, ίσως είμαι τυχερός, γιατί πιστεύω ότι όλα είναι θέμα τύχης στη ζωή.

Ο Σουλτς φτιάχνει το σύμπαν του με τις λέξεις του, όμως έτσι κι αλλιώς «τα λόγια έχουν μια πολύ οριστική και τελεσίδικη σημασία, ώστε να μπορούν να περιγράψουν το ημιτελές και ρηξικέλευθο αυτής της πραγματικότητας», μιας πραγματικότητας που μόνο το φίλτρο της φαντασίας του συγγραφέα μπορεί να επεξεργαστεί ή να δημιουργήσει.

Ο κόσμος της Λισπέκτορ, ο κόσμος γύρω από τους πρωταγωνιστές και –κυρίως– τις πρωταγωνίστριές της είναι «τόσο πλούσιος που σάπιζε», η καλοσύνη των ανθρώπων είναι οδυνηρή, η σκληρότητα του κόσμου είναι ήρεμη, η ενοχή είναι πάντα παρούσα: «υπάρχουν τόσοι τρόποι να είσαι ένοχος και να χάσεις για πάντα τον εαυτό σου και να τον προδώσεις και να μην τον αντιμετωπίσεις». Για το «δικαίωμα στην κραυγή» μιλάει σε κάποιο άλλο βιβλίο της η Λισπέκτορ. Και αυτά τα διηγήματα είναι κραυγές, βουβές όμως τις περισσότερες φορές, πνιγμένες σε ζωές που βαλτώνουν.

Ο ίδιος ο Αντούνες, ως πτυχιούχος της Ιατρικής, έκανε εκεί τη θητεία του και έμεινε τεσσεράμισι χρόνια ώς το 1973 στην ξεσηκωμένη Αγκόλα που αγωνιζόταν για την ανεξαρτησία της, να κάνει ακρωτηριασμούς, να ράβει πληγές, και να ξεγεννά ημιθανείς μανάδες, «με επικεφαλής τον γενναίο Μέμο Αντούνες», κατοπινό ιδεολόγο της Επανάστασης των Γαρυφάλλων (1974). «Το καθεστώς έστειλε 1,6 εκατομμύρια νέους να πολεμήσουν για την αόριστη έννοια της “πατρίδας”. Στην πραγματικότητα, οι φασίστες, η αστική τάξη, η Εκκλησία, είχαν μεγάλα συμφέροντα εκεί. Οσοι επέστρεψαν, αντιμετωπίστηκαν με περιφρόνηση, και 50.000 άνθρωποι κατέληξαν στα ψυχιατρεία. Η Αγκόλα ήταν το δικό μας Βιετνάμ». Ο Αντούνες δεν έγραψε για τον συγκεκριμένο πόλεμο, «από σεβασμό στους νεκρούς». Ομως στα μυθιστορήματά του δεν έπαψε να στηλιτεύει: το ένοχο παρελθόν του τόπου του με την αιματηρή αποικιοκρατική παράδοση, την ηθική δειλία όσων ανέχθηκαν τις διώξεις και συνεργάστηκαν σιωπηρά με το φασιστικό καθεστώς Σαλαζάρ, τη μικρότητα της μπουρζουαζίας, την επανάσταση που «δεν κατάφερε να αλλάξει πολλά», τη στασιμότητα της κοινωνίας, τις άδικα χαμένες νεαρές ζωές, τη μηχανική του χρόνου, τις αυταπάτες των ανθρώπων, την υφέρπουσα τρέλα σε όλες τις μορφές της... Εγραφε, και ταυτόχρονα δούλευε ως κλινικός ψυχίατρος σε νοσοκομείο για παιδιά με καρκίνο. Από εκεί πηγάζει η μεταφυσική οργή που διατρέχει τα βιβλία του. «Διάλεξα ως ειδικότητα την Ψυχιατρική, όχι για να μάθω να θεραπεύω την ανθρώπινη ψυχή, αλλά για να μάθω να ζω».

Ο Βάρναλης ήταν δάσκαλος. Δάσκαλος για τους ποιητές. Δάσκαλος για τους πεζογράφους. Δάσκαλος για τους γραφιάδες του καθημερινού μόχθου, τους δημοσιογράφους. Δάσκαλος για τον κόσμο της δουλειάς με την πένα του και το ταλέντο του. Όμως πάνω απ' όλα ήταν δάσκαλος για τα παιδιά και τους συναδέλφους του, τους άλλους δασκάλους. Αυτούς της τάξης και της κιμωλίας.