Μικέλα Χαρτουλάρη

«…Μία και μόνη σώτειρα οδός ανοίγεται εις πάσαν εφεξής Κυβέρνησιν, όπως μη εν ου μακρώ χρόνω ευρεθή προ ερειπίων, εξ ενός μεν να επιδιώξη την αύξησιν των δημοσίων προσόδων ουχί διά της επιβολής νέων φόρων (της ράχεως του λαού μη ούσης επιδεκτικής περαιτέρω επιβαρύνσεως), αλλά διά λελογισμένης και ευσυνειδήτου εισπράξεως των εν ισχύϊ και επιμελούς επιτηρήσεως και προλήψεως πάσης καταχρήσεως, εξ ετέρου δε να περιορίση τον εσμόν των αργομίσθων και εν γένει καταργήση πάσαν άγονον σπατάλην του δημοσίου χρήματος…» Είναι ο γεννημένος στο Ναύπλιο νομικός, λόγιος, ιστορικός, και πολιτευτής με το τρικουπικό κόμμα, Μιχαήλ Λαμπρυνίδης (1851-1915), σε ένα από τα πύρινα άρθρα του ενάντια στην «υπεραφαίμαξιν του λαού» που ακολούθησε την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου μετά την ήττα της χώρας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Το δημοσιεύει με τίτλο «Εν Πρόγραμμα Οικονομιών» στην εφημερίδα Αθήναι της 17 Ιουλίου 1909, μόλις έχει παραιτηθεί ο πρωθυπουργός του τρικουπικού κόμματος Γεώργιος Θεοτόκης και έχει αναλάβει ο Δημήτριος Ράλλης. Υστερα από μερικές εβδομάδες θα ξεσπάσει το στρατιωτικό Κίνημα στο Γουδί. Η Ελλάδα έφθανε τότε μόλις μέχρι και τη Θεσσαλία και την Αρτα. (...)

Τα Γυμνά οστά, είναι ένα graphic novel-γροθιά στο στομάχι που συνυπογράφουν δύο ανήσυχοι 40άρηδες: ο Δημοσθένης Παπαμάρκος και ο Kanellos Cob (εκδ. Polaris). Ο ιστορικός της ελληνιστικής αρχαιότητας, βραβευμένος πεζογράφος και σεναριογράφος, μαζί με τον γεννημένο στην Αθήνα, σπουδαγμένο συντηρητή αρχαιοτήτων και βραβευμένο κομίστα που σταδιοδρομεί στη Γαλλία, δημιούργησαν ένα μυθιστόρημα-σε-εικόνες, που μπορεί να διεκδικήσει διεθνή καριέρα τόσο για το εικαστικό όσο και για το θεματικό ειδικό βάρος του. Το βιβλίο τους, σε ιδέα και σενάριο του Παπαμάρκου, προβάλλει στο μέλλον τον εφιάλτη του παγκόσμιου παραλογισμού που γιγαντώνεται σήμερα με τη σκυταλοδρομία των εξοπλισμών, με την ακόρεστη δίψα για οικονομική εξουσία, με τη συνεχιζόμενη καταστροφή των βιότοπων του πλανήτη, αλλά όχι μόνο. Γιγαντώνεται πρώτα με την απαξίωση, τον ευτελισμό, την περιφρόνηση, την αδιαφορία, τον απενοχοποιημένο κυνισμό για τους πληθυσμούς των ανθρώπων που αντιμετωπίζονται ως αναλώσιμοι. Και δεν είναι μόνο οι μεταναστευτικές ροές, είναι και οι μικροκοινότητες των μεγαλουπόλεων που δεν χωρούν στα σχέδια των κυρίαρχων. Το graphic novel των Παπαμάρκου και Cob ζωντανεύει, με υποδειγματική οικονομία στον λόγο, αυτή την ήδη διαφαινόμενη δυστοπία περιγράφοντας μια πορεία θανάτου σε ένα τοπίο θανάτου. Ετσι, τα Γυμνά οστά διασταυρώνονται με τη συλλογή διηγημάτων Γκιακ ( Αντίποδες 2014, Πατάκης 2020) του Παπαμάρκου, που εμπνεόταν από την αιματηρή προέλαση του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία, όπως διασταυρώνονται και με την ομηρική «Νέκυια» της Οδύσσειας. Ομως τώρα, σε τούτο το μελλοντολογικό τοπίο για το οποίο ευθύνεται η δική μας εποχή, κανένας χαρακτήρας, μα κανένας, δεν είναι «καλός». Και δεν ξέρουμε εάν κάποιος από τους βασικούς τρεις θα προλάβει, ούτε εάν θα θελήσει ή εάν θα μπορέσει να κάνει κάποτε κάτι καλό. Και ποιο θα είναι εκείνο; Η προσπάθεια βελτίωσης αυτού του μετα-κόσμου ή η ανατροπή του;

«Είναι εμφανής η εμμονή ορισμένων με τη Μεταπολίτευση», μας λέει. «Η πολιτειακή αλλαγή το ’74, το τέλος του μετεμφυλιακού κράτους και η θεμελίωση της πιο μακροχρόνιας και ουσιαστικής δημοκρατίας σε κάποιους έπεσε βαριά. Δείτε με πόση εμμονή λένε “Να τελειώνουμε με τη Μεταπολίτευση”. Το πνεύμα της φταίει για όλα, είναι πνεύμα άκριτων διεκδικήσεων, συντεχνιακού κατακερματισμού και προνομίων. Φυσικά υπήρξαν στρεβλώσεις και καταχρήσεις. Ολοι τις γνωρίζουμε, πάσχουμε από αυτές, τις πληρώσαμε ακριβά. Αλλά η εργαλειοποίησή τους σκοπό έχει να αποδομηθούν και να διαλυθούν οι ιμάντες της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας. Τι λένε; Τα Πανεπιστήμια είναι χώροι ανομίας, θα βάλουμε πανεπιστημιακή αστυνομία. Τα συνδικάτα είναι κάτι προνομιούχοι τεμπέληδες, θα περιορίσουμε νομοθετικά την απεργία και τις διαδηλώσεις. Οι ανθρωπιστικές οργανώσεις είναι πράκτορες του Σόρος ή διακινητές μεταναστών, θα τους στείλουμε στον εισαγγελέα. Δείτε πώς δαιμονοποιείται συστηματικά επί χρόνια το δικαίωμα στο συνέρχεσθαι: η διαδήλωση φταίει για τα άδεια μαγαζιά, το κυκλοφοριακό και τον Covid-19. Ξέρετε τι λέει ο κυρίαρχος λόγος που εκπέμπεται από την κυβέρνηση και τα μεγάλα ΜΜΕ; “Σας δώσαμε όσα συνιστούν μια συμμετοχική δημοκρατία και κάνατε κατάχρηση. Σας δώσαμε πολλή δημοκρατία και το παρακάνατε. Ωρα να τελειώνουμε με την πολλή ελευθερία”. Σαν να γυρεύουν ρεβάνς από τη Μεταπολίτευση». (...) «Οντως πολλοί νέοι αντιδρούν, είναι υποψιασμένοι, ζουν υπό πίεση. Νέοι “υπεράνω υποψίας”. Αλλά να μην ξεχνάμε ότι εκεί ακριβώς αναζητούν άλλοι τους ορμητικούς υποστηρικτές μιας δεξιάς ριζοσπαστικοποίησης. Δίπλα στους νέους που διεκδικούν με προτάγματα ισότητας και ελευθερίας, άλλοι νέοι γίνονται γόμωση αυταρχική, αποζητούν εθνική ή φυλετική περιχαράκωση, επιστροφή σε ένα ιδεατό παρελθόν καθαρότητας. Και οι μεν και οι δε νιώθουν πως λειτουργούν αντισυστημικά, ανατρεπτικά. Προσβλέπω πάντως κι εγώ σε μια αμφισβητητική επαναπολιτικοποίηση, στην εκκίνηση μιας ευρείας δημοκρατικής διεκδίκησης των νέων, με νέα εργαλεία, νέες δικτυώσεις, νέες συλλογικότητες. Σε μια στράτευση όχι μόνο ενσώματη, στον δρόμο, αλλά και στον χώρο των ιδεών, της πληροφόρησης, της γνώσης».

«Ηθελα να υπενθυμίσω πως το να γνωρίζουν οι πολιτικοί Κοινωνιολογία δεν είναι λιγότερο χρήσιμο από το να γνωρίζουν Οικονομία. Το να συνειδητοποιούμε ότι η ανδρική κυριαρχία είναι τόσο βαθιά ριζωμένη στο ασυνείδητό μας ώστε δεν την αντιλαμβανόμαστε και συνεπώς δυσκολευόμαστε να την αμφισβητήσουμε, μας βοηθά να αυξήσουμε τις πιθανότητες “ώστε το φως της αλήθειας να κάψει για πάντα το έγκλημα που ζει στο σκοτάδι”, όπως ειπώθηκε από επίσημα χείλη. Θέλησα να ανακαλέσω το πολύ γνωστό επιστημονικό γεγονός πως αυτό που είναι σεξιστικό είναι, τελικά, το ασυνείδητό μας, πως η ανδρική κυριαρχία που γεννά όλα αυτά τα σκανδαλώδη φαινόμενα αποτελεί την παραδειγματική μορφή της συμβολικής κυριαρχίας που ασκείται μέσω της συμβολικής βίας. Είναι μια μορφή κυριαρχίας της οποίας τα θύματα είναι, ταυτόχρονα, οι συνένοχοι. Προσπάθησα να συμβάλω στο να διαχυθεί η γνώση του γεγονότος πως ο φαλλοκρατικός τρόπος σκέψης είναι ειδικά αποτελεσματικός επειδή νομιμοποιεί μια σχέση κυριαρχίας εγγράφοντάς τη στους εγκεφάλους και στα σώματα, ανδρών και γυναικών, και συνεπώς η ακύρωσή του δεν μπορεί να προέλθει από ένα απλό πρόταγμα ετσιθελικού ή συνειδησιακού τύπου».

Εθνικοφροσύνη και ελληνοκεντρισμός, ιδεολογική χρήση της Ιστορίας, εξοβελισμός του κοινωνικού, κυριάρχησαν στο επίσημο αφήγημα για το Εικοσιένα. Ουσιαστικές ερμηνείες του υπήρξαν, όμως σπάνια δημιούργησαν ρωγμές στη ρητορεία του κράτους, της Εκκλησίας, των σχολικών εγχειριδίων και των τηλεοπτικών καναλιών. Πώς αισθάνεται για τον εορτασμό «1821-2021» ένας 40άρης ποιητής με ενδιαφέρον για την Ιστορία; «Ο φετινός εορτασμός δεν θα μπορούσε παρά να φέρει, ως θέαμα και ιδεολογικό πλαίσιο, την υπερπληθώρα των βλεμμάτων, αφηγήσεων κι ερμηνειών που επί δυο αιώνες έχουν επικαθίσει ως στρώματα πάνω στο γεγονός. Για να υπάρξει, εξάλλου, ένα εθνικό αφήγημα θωρακίζεται στη συνοχή και τη συνέχεια που εφευρίσκει και παραγνωρίζει όλες μας τις κυτταρικά εγγεγραμμένες αποκλίσεις και αντιφάσεις. Αυτές ακριβώς θα ’θελα εγώ ν’ αναδειχθούν. Με αυτές βλέπω το Εικοσιένα στον φακό της δικής μου ερμηνείας και βλέπω τον πλούτο του. Το τιμώ και το γιορτάζω γιατί δεν ζω αλλού, εδώ ζω κι αυτός είμαι. Και γιορτάζω τη σύλληψη και τη στερέωση ενός κόσμου που με καθορίζει, ακόμη κι από τις αντιρρήσεις μου μαζί του. Οφείλοντάς του πάντα τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού και τις Ωδές του Κάλβου». Στη συλλογή του Γιάννη Δούκα ένα από τα πιο επίκαιρα αλλά και δυσοίωνα ποιήματα είναι ο «κτύπος τελικός», εμπνευσμένος από τον Αριστίντ Μπριάν και τον Στέφαν Λουξ που με τις συμβολικές πράξεις τους στον Μεσοπόλεμο χτύπησαν συναγερμό για το μέλλον της Ευρώπης. Ο πρώτος υπέγραψε τη Γενική Συνθήκη Αποκήρυξης του Πολέμου ως Οργάνου για την Ασκηση Εθνικής Πολιτικής (1928) και ο δεύτερος αυτοκτόνησε κατά τη Γενική Συνέλευση της Κοινωνίας των Εθνών (1936). Το ποίημα φέρει ειρωνικό μότο: Oh, I believe in yesterday, και κλείνει ως εξής: …παγκόσμια σκηνή/ μικρών ανθρώπων/ τραγούδια της αγάπης/ θα του γράφουν,/ μνημόνια του μέλλοντος,/ τον τόπο του δοχείο/ και τον τύφο,/ την κόλαση ως στοίχημα,/ τη φρίκη ως μόνη διαθήκη

Οταν ο Μπίλι Γουάιλντερ επέστρεψε στη Γερμανία το 1945 για να γυρίσει το «Death Mills», το ντοκιμαντέρ μικρού μήκους που έκανε για τις θηριωδίες των ναζί, φαίνεται πως τον εντυπωσίασε, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, το γεγονός πως κανένας από τους μέσους Γερμανούς πολίτες που συνάντησε, δεν παραδεχόταν ότι είχε υποστηρίξει τον Χίτλερ ούτε ότι γνώριζε τι πραγματικά έκαναν οι ναζί. Κι όμως, εννοείται ότι οι φασίστες δεν θα μπορούσαν να πάρουν την εξουσία χωρίς την υποστήριξη του κόσμου. Αυτή ακριβώς η συνενοχή και η άρνηση να την παραδεχτούν, συντάραξαν τον Γουάιλντερ και προκάλεσαν την τόσο αμφίθυμη στάση που κράτησε απέναντι στη Γερμανία, στα μεταπολεμικά πλέον χρόνια. Πρόκειται για μια σημαντική πτυχή της ιστορίας του και ήμουν από την αρχή αποφασισμένος να την αποτυπώσω στο μυθιστόρημά μου. Και για έναν ακόμη λόγο φυσικά. Διότι είναι αποκαλυπτική για το τι συμβαίνει σήμερα παντού στην υφήλιο. Είναι ένα κλασικό παράδειγμα γι’ αυτό που η Χάνα Αρεντ αποκάλεσε «κοινοτοπία του κακού». (...) Με ανησυχεί το πνεύμα του κυνισμού και της αδιαφορίας που βλέπω να κυριαρχεί και που σημαίνει ότι ο κόσμος θα σηκώσει τους ώμους του και θα αποδεχτεί οτιδήποτε, επειδή «όλοι οι πολιτικοί είναι το ίδιο» και «ο ένας είναι χειρότερος από τον άλλο». Ομως οι πολιτικοί δεν είναι χειρότεροι ο ένας από τον άλλο. Χρειάζεται να ανακτήσουμε την εμπιστοσύνη μας στο ότι υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που είναι ικανοί να κυβερνήσουν καλύτερα από άλλους, με την απαραίτητη επάρκεια και εντιμότητα. Τα τελευταία χρόνια την έχουμε χάσει στη Βρετανία αυτή την πίστη.

Ο Τζεφ Βαντερμίερ ξεχωρίζει καλλιεργώντας μια «μετα-Αποκαλυπτική» λογοτεχνία. Αυτό το είδος τρέφεται συνήθως από τη νοσταλγία και θρηνεί την απώλεια του κόσμου-όπως-τον-ξέραμε, μεταφέροντας εν τέλει μηνύματα του τύπου «είμαστε καλά, καθίστε ήσυχα». Αντίθετα, ο Βαντερμίερ χρησιμοποιεί τα εργαλεία του είδους, προκειμένου να επεξεργαστεί κοινωνικά μηνύματα μη συμβατικά, που αφυπνίζουν το κοινό παίρνοντας υπόψη τους και τις προκλήσεις που θέτει η κλιματική αλλαγή. Το έκανε με την πολυβραβευμένη Τριλογία της Νότιας Ζώνης (εκδ. Καστανιώτης 2015, 2016, μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος), το κάνει και με τον Μπορν (που έχει πιο άτεχνη μετάφραση). Εδώ δεν παρακολουθούμε τη σύγκρουση του Καλού με το Κακό αλλά τη σύγκρουση της «πραγματικής πραγματικότητας», που υπερασπίζεται ο συγγραφέας, με την «εναλλακτική πραγματικότητα» που μας έχει τυφλώσει με τις «Εταιρείες», τους «Μορντ», τις «Μάγισσες» ή τους «Μπορν», ή αλλιώς με τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, τα τάγματα εφόδου, τους οπορτουνιστές πολιτικούς, τον κάθε Μωυσή ή τα παιδιά με την «κακή διαγωγή» που «σκοτώνουν» την… πρόοδό μας ή σκοτώνουν στην ψύχρα τους αντιπάλους τους. Η πραγματική πραγματικότητα, υποστηρίζει ο Τζεφ Βαντερμίερ, είναι «κάτι που ξεπετιέται από τις δικές μας αποφάσεις κάθε δευτερόλεπτο», «κάτι που δημιουργούμε κάθε μέρα». Γι’ αυτό είναι σημαντικό «να εξουσιάζουμε τη ζωή μας».

Οι πρωταγωνιστές/στριες της Νικολαΐδου, εκπροσωπούν τρεις γενιές γεννημένες στον 20ό αιώνα, που μεγάλωσαν σε περιβάλλοντα εργατικά, αγροτικά, μικροαστικά, πολλοί/ές σε συνθήκες ακραίας φτώχειας και απαξίωσης, και πάντως χωρίς προδιαγραφές για όνειρα, αλλά το έβαλαν πείσμα να σπουδάσουν. Και τα κατάφεραν παρότι δεν είχαν «ίσες ευκαιρίες», δεν είχαν το απαραίτητο «πολιτισμικό κεφάλαιο» που δίνει διαβατήριο για τον κόσμο της «αριστείας» - τον μόνο που συλλαμβάνει το μυωπικό βλέμμα της σημερινής υπουργού Παιδείας... Είναι σπαρακτική η μαρτυρία της γεννημένης το 1961 Χ.Κ., μιας Σταχτοπούτας στα 13 της που έχει πλέον διδακτορικό στη Φιλοσοφία. Οπως λέει, όταν πέρασε στη Φιλοσοφική άκουσε για πρώτη φορά από τον Γεράσιμο Βώκο τη θεωρία του Πιερ Μπουρντιέ για την κοινωνική «διάκριση» που λειτουργεί απριόρι υπέρ αυτών που κουβαλούν μια οικογενειακή παιδεία. «Βγήκα από το αμφιθέατρο κλαίγοντας. Σπάραξα. Τότε συνειδητοποίησα για ποιον λόγο δυσκολευόμουν να συντονιστώ με τα παιδιά που ήμασταν μαζί στο Φιλοσοφικό, στην ειδίκευση. Τα μισά ήταν παιδιά πανεπιστημιακών... Είχαν μια κουλτούρα.» Η συγγραφέας ηχογράφησε 102 μαρτυρίες γεωγραφικά διασκορπισμένες. Από αυτές, παρουσιάζει ταξινομημένες τις μισές, σαν ψηφίδες ενός μωσαϊκού των ηρώων της γνώσης. Είναι «αυτοί που ήθελαν να γίνουν γιατροί», οι «επιχειρηματίες», τα «στελέχη και οι ελεύθεροι επαγγελματίες», εκείνοι που σπούδασαν εκτός των τειχών, ή άλλοι που σπούδασαν με υποτροφίες κι έτσι κατάφεραν να παρακάμψουν τα ταξικά εμπόδια (όπως ο 45άρης σήμερα ογκολόγος Ν.Τ., με αναλφάβητο πατέρα και μάνα της Δ΄ Δημοτικού, ο οποίος όταν θέλησε να προχωρήσει σε διδακτορικό, αντιμετώπισε την ερώτηση «Ποιανού είσαι εσύ;»). Το βιβλίο κλείνει με τους 20-30άρηδες, μεταξύ τους πολλά παιδιά μεταναστών. Ολες οι μαρτυρίες είναι ατόφιες φέτες ζωής, περασμένες μέσα από το φίλτρο της μνήμης (η Νικολαΐδου το σχολιάζει), και μεταγραμμένες έτσι ώστε να φανερώνονται οι άβολες αλήθειες και τα τραύματα αυτού του ηρωικού κόσμου. Χαρακτηριστικό το «γυάλινο ταβάνι», δηλαδή η αόρατη οροφή στην ανέλιξη όσων δεν ήταν «γόνοι» (κάτι που δεν φοβάται η σημερινή νέα γενιά), ή η έμφυλη διάσταση των σπουδών, αφού για πολλά χρόνια «στη μαύρη επαρχία ήταν αδιανόητο για τα κορίτσια να σπουδάσουν»...