Μικέλα Χαρτουλάρη

Οταν ο Μπίλι Γουάιλντερ επέστρεψε στη Γερμανία το 1945 για να γυρίσει το «Death Mills», το ντοκιμαντέρ μικρού μήκους που έκανε για τις θηριωδίες των ναζί, φαίνεται πως τον εντυπωσίασε, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, το γεγονός πως κανένας από τους μέσους Γερμανούς πολίτες που συνάντησε, δεν παραδεχόταν ότι είχε υποστηρίξει τον Χίτλερ ούτε ότι γνώριζε τι πραγματικά έκαναν οι ναζί. Κι όμως, εννοείται ότι οι φασίστες δεν θα μπορούσαν να πάρουν την εξουσία χωρίς την υποστήριξη του κόσμου. Αυτή ακριβώς η συνενοχή και η άρνηση να την παραδεχτούν, συντάραξαν τον Γουάιλντερ και προκάλεσαν την τόσο αμφίθυμη στάση που κράτησε απέναντι στη Γερμανία, στα μεταπολεμικά πλέον χρόνια. Πρόκειται για μια σημαντική πτυχή της ιστορίας του και ήμουν από την αρχή αποφασισμένος να την αποτυπώσω στο μυθιστόρημά μου. Και για έναν ακόμη λόγο φυσικά. Διότι είναι αποκαλυπτική για το τι συμβαίνει σήμερα παντού στην υφήλιο. Είναι ένα κλασικό παράδειγμα γι’ αυτό που η Χάνα Αρεντ αποκάλεσε «κοινοτοπία του κακού». (...) Με ανησυχεί το πνεύμα του κυνισμού και της αδιαφορίας που βλέπω να κυριαρχεί και που σημαίνει ότι ο κόσμος θα σηκώσει τους ώμους του και θα αποδεχτεί οτιδήποτε, επειδή «όλοι οι πολιτικοί είναι το ίδιο» και «ο ένας είναι χειρότερος από τον άλλο». Ομως οι πολιτικοί δεν είναι χειρότεροι ο ένας από τον άλλο. Χρειάζεται να ανακτήσουμε την εμπιστοσύνη μας στο ότι υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που είναι ικανοί να κυβερνήσουν καλύτερα από άλλους, με την απαραίτητη επάρκεια και εντιμότητα. Τα τελευταία χρόνια την έχουμε χάσει στη Βρετανία αυτή την πίστη.

Ο Τζεφ Βαντερμίερ ξεχωρίζει καλλιεργώντας μια «μετα-Αποκαλυπτική» λογοτεχνία. Αυτό το είδος τρέφεται συνήθως από τη νοσταλγία και θρηνεί την απώλεια του κόσμου-όπως-τον-ξέραμε, μεταφέροντας εν τέλει μηνύματα του τύπου «είμαστε καλά, καθίστε ήσυχα». Αντίθετα, ο Βαντερμίερ χρησιμοποιεί τα εργαλεία του είδους, προκειμένου να επεξεργαστεί κοινωνικά μηνύματα μη συμβατικά, που αφυπνίζουν το κοινό παίρνοντας υπόψη τους και τις προκλήσεις που θέτει η κλιματική αλλαγή. Το έκανε με την πολυβραβευμένη Τριλογία της Νότιας Ζώνης (εκδ. Καστανιώτης 2015, 2016, μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος), το κάνει και με τον Μπορν (που έχει πιο άτεχνη μετάφραση). Εδώ δεν παρακολουθούμε τη σύγκρουση του Καλού με το Κακό αλλά τη σύγκρουση της «πραγματικής πραγματικότητας», που υπερασπίζεται ο συγγραφέας, με την «εναλλακτική πραγματικότητα» που μας έχει τυφλώσει με τις «Εταιρείες», τους «Μορντ», τις «Μάγισσες» ή τους «Μπορν», ή αλλιώς με τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, τα τάγματα εφόδου, τους οπορτουνιστές πολιτικούς, τον κάθε Μωυσή ή τα παιδιά με την «κακή διαγωγή» που «σκοτώνουν» την… πρόοδό μας ή σκοτώνουν στην ψύχρα τους αντιπάλους τους. Η πραγματική πραγματικότητα, υποστηρίζει ο Τζεφ Βαντερμίερ, είναι «κάτι που ξεπετιέται από τις δικές μας αποφάσεις κάθε δευτερόλεπτο», «κάτι που δημιουργούμε κάθε μέρα». Γι’ αυτό είναι σημαντικό «να εξουσιάζουμε τη ζωή μας».

Οι πρωταγωνιστές/στριες της Νικολαΐδου, εκπροσωπούν τρεις γενιές γεννημένες στον 20ό αιώνα, που μεγάλωσαν σε περιβάλλοντα εργατικά, αγροτικά, μικροαστικά, πολλοί/ές σε συνθήκες ακραίας φτώχειας και απαξίωσης, και πάντως χωρίς προδιαγραφές για όνειρα, αλλά το έβαλαν πείσμα να σπουδάσουν. Και τα κατάφεραν παρότι δεν είχαν «ίσες ευκαιρίες», δεν είχαν το απαραίτητο «πολιτισμικό κεφάλαιο» που δίνει διαβατήριο για τον κόσμο της «αριστείας» - τον μόνο που συλλαμβάνει το μυωπικό βλέμμα της σημερινής υπουργού Παιδείας... Είναι σπαρακτική η μαρτυρία της γεννημένης το 1961 Χ.Κ., μιας Σταχτοπούτας στα 13 της που έχει πλέον διδακτορικό στη Φιλοσοφία. Οπως λέει, όταν πέρασε στη Φιλοσοφική άκουσε για πρώτη φορά από τον Γεράσιμο Βώκο τη θεωρία του Πιερ Μπουρντιέ για την κοινωνική «διάκριση» που λειτουργεί απριόρι υπέρ αυτών που κουβαλούν μια οικογενειακή παιδεία. «Βγήκα από το αμφιθέατρο κλαίγοντας. Σπάραξα. Τότε συνειδητοποίησα για ποιον λόγο δυσκολευόμουν να συντονιστώ με τα παιδιά που ήμασταν μαζί στο Φιλοσοφικό, στην ειδίκευση. Τα μισά ήταν παιδιά πανεπιστημιακών... Είχαν μια κουλτούρα.» Η συγγραφέας ηχογράφησε 102 μαρτυρίες γεωγραφικά διασκορπισμένες. Από αυτές, παρουσιάζει ταξινομημένες τις μισές, σαν ψηφίδες ενός μωσαϊκού των ηρώων της γνώσης. Είναι «αυτοί που ήθελαν να γίνουν γιατροί», οι «επιχειρηματίες», τα «στελέχη και οι ελεύθεροι επαγγελματίες», εκείνοι που σπούδασαν εκτός των τειχών, ή άλλοι που σπούδασαν με υποτροφίες κι έτσι κατάφεραν να παρακάμψουν τα ταξικά εμπόδια (όπως ο 45άρης σήμερα ογκολόγος Ν.Τ., με αναλφάβητο πατέρα και μάνα της Δ΄ Δημοτικού, ο οποίος όταν θέλησε να προχωρήσει σε διδακτορικό, αντιμετώπισε την ερώτηση «Ποιανού είσαι εσύ;»). Το βιβλίο κλείνει με τους 20-30άρηδες, μεταξύ τους πολλά παιδιά μεταναστών. Ολες οι μαρτυρίες είναι ατόφιες φέτες ζωής, περασμένες μέσα από το φίλτρο της μνήμης (η Νικολαΐδου το σχολιάζει), και μεταγραμμένες έτσι ώστε να φανερώνονται οι άβολες αλήθειες και τα τραύματα αυτού του ηρωικού κόσμου. Χαρακτηριστικό το «γυάλινο ταβάνι», δηλαδή η αόρατη οροφή στην ανέλιξη όσων δεν ήταν «γόνοι» (κάτι που δεν φοβάται η σημερινή νέα γενιά), ή η έμφυλη διάσταση των σπουδών, αφού για πολλά χρόνια «στη μαύρη επαρχία ήταν αδιανόητο για τα κορίτσια να σπουδάσουν»...

Γεννημένη το 1971, η Nona Fernández Silanes είναι μια δυναμική και πολιτικοποιημένη συγγραφέας, σεναριογράφος και ηθοποιός, μια «ενοχλητική Χιλιανή ενίοτε εξαγριωμένη», με τολμηρή και ουσιαστική ματιά σε σχέση με «τα συναισθήματα ενός ολόκληρου έθνους απέναντι σε ένα παρελθόν μαύρο και ίσως ντροπιαστικό». Αυτό σημείωνε η επιτροπή που της απένειμε ένα κορυφαίo βραβείo της ισπανόφωνης λογοτεχνίας, το «Sor Juana Inès de le Cruz». Η Φερνάντες παρακολουθεί τις προσπάθειες να ξεπλυθεί η πολιτική, θεσμική, οικονομική κληρονομιά της δικτατορίας, και εξερευνά το φαινόμενο του ελέγχου της μνήμης και της λήθης, ζητώντας «δικαιοσύνη και αλήθεια», διότι «δεν πιστεύω στη συγγνώμη». Η επιλεκτική μνήμη είναι κάτι που σημάδεψε τη γενιά της και που χαρακτηρίζει πολλές και ισχυρές πολιτικοκοινωνικές δυνάμεις στη Χιλή μετά το 1980, από τότε δηλαδή που εγκρίθηκε με ευρεία πλειοψηφία το σύνταγμα που πρότεινε η στρατιωτική χούντα. Εκείνη τη χρονιά ξεκινά και το μυθιστόρημα Space Invaders, που έχει έντονη αυτοβιογραφική διάσταση. Το εύρημα της Φερνάντες είναι το ηλεκτρονικό παιχνίδι του τίτλου, που παραπέμπει στην αντιστροφή της αλήθειας για την έκρηξη της βίας που έζησε η γενιά της στα μαθητικά της χρόνια. Τότε που όποιος αμφισβητούσε τη διακυβέρνηση Πινοτσέτ αντιμετωπιζόταν σαν απειλή, και εξοντωνόταν χωρίς δισταγμό όπως οι «εισβολείς από το Διάστημα» σ’ αυτόν τον πρόδρομο των βιντεοπαιχνιδιών επιβίωσης. Οι πρωταγωνιστές της πυροβολούν στις τηλεοπτικές οθόνες τους στρατιές εξωγήινων, αλλά στο σχολείο τους αυτοί είναι που καλούνται να πειθαρχούν σαν στρατός, και στα όνειρά τους αυτοί βάλλονται σαν εξωγήινοι.

Στην καμπάνια «Μένουμε σπίτι», και σε πολλά διαφημιστικά τηλεοπτικά σποτ, βλέπουμε συχνότερα από κάθε άλλη φορά στα χρονικά ανθρώπους χαλαρούς και χαρούμενους να καμώνονται ότι απολαμβάνουν το διάβασμα βιβλίων, κι έπειτα στον καναπέ να βλέπουν ταινίες, να χορεύουν μόνοι στους ήχους κάποιας μελωδίας ή να σερφάρουν σε ψηφιακά προγράμματα μουσείων. Ο κορονοϊός και η καραντίνα μας φέρνουν, λέει, κοντά στα βιβλία! Κοντύτερα στον πολιτισμό! Άραγε είναι αλήθεια; Ή μήπως όχι ακριβώς; Μέχρι πριν από λίγο καιρό τα βιβλία ήταν, για την πλειονότητα του μεγάλου κοινού, το αξεσουάρ ενός ντεκόρ, έστω λίγο ωραιότερου σήμερα από τις παλιές δερματόδετες (και απείραχτες) σειρές πίσω από την πλάτη κάθε σπουδαιοφανούς. Έφτασε άραγε η στιγμή που τα βιβλία θα ξεφύγουν από τα χέρια των βιβλιόφιλων και θα αγκαλιαστούν από καινούργια κοινά (ναι, είναι πολλά τα κοινά τους και όχι ένα); Αλλά πώς; Πώς θα επιβιώσουν εκεί έξω στην αγορά, όταν έχει σπάσει η αλυσίδα της παραγωγής, της διακίνησης και της προβολής τους εξαιτίας της υγειονομικής κρίσης; Πόσες εκδοτικές, εκτυπωτικές, βιβλιοπωλικές επιχειρήσεις έχουν το απαραίτητο «μαξιλάρι» για μια επανεκκίνηση; Η αόρατη απειλή δεν επιτρέπει προβλέψεις. Τι θα κάνει ο κόσμος του βιβλίου τώρα που η έλλειψη ρευστότητας έχει γονατίσει τον κλάδο; Τι θα κάνει γενικότερα η πολιτιστική βιομηχανία που έχει πληγεί από τους περιορισμούς και τα μέτρα καραντίνας παντού στον κόσμο;