Εφημερίδα Εποχή

Οι σημερινές κοινωνικοοικονομικές και περιβαλλοντικές εξάρσεις δεν μπορούν να γίνουν πλήρως κατανοητές με τους συνήθεις όρους φτώχειας και αδικίας. Κατανοούνται με μεγαλύτερη ακρίβεια ως ένας τύπος αποβολής από την επαγγελματική ζωή, από το χώρο διαβίωσης, ακόμα και από την ίδια τη βιόσφαιρα που καθιστά δυνατή τη ζωή. Μια από τις διαστάσεις αυτών των σύνθετων συστημάτων είναι οι ποικίλων μορφών περιφράξεις, που μετατρέπουν τους εκτοπισμένους σε αόρατους, οι εξοβελισμοί από τα διάφορα λειτουργικά συστήματα: οικονομικά, κοινωνικά, της βιόσφαιρας. Αυτό που υποστηρίζω, είναι ότι η στιγμή της αποβολής είναι μια κατάσταση όπου μια υπάρχουσα δυναμική διασχίζει αυτό το συστημικό άκρο και εισέρχεται σε ένα είδος terra nullius (σημ: έννοια που περιγράφει μια περιοχή, η οποία δεν είναι υπό την κυριαρχία κανενός). Αυτή γίνεται η στιγμή που οι εννοιολογικές κατηγορίες μας σταματούν να λειτουργούν: όταν δεν μπορούν να κατανοήσουν, να συλλάβουν τι συμβαίνει αφότου διασχίσουν αυτό το συστημικό άκρο. Αυτό που βρίσκεται στην άλλη πλευρά του συστημικού άκρου, γίνεται αόρατο στις υπάρχουσες αντιληπτές κατηγορίες μας. Φυσικά, υπάρχει μια φυσική και υλική πραγματικότητα που μπορούμε να δούμε: τα μάτια μας μπορούν να δουν ότι το σώμα των μακροχρόνια ανέργων δεν καταγράφεται πλέον στις στατιστικές, ή τη νεκρή γη που δηλητηριάζεται από την εξόρυξη, αλλά είναι μια εικόνα που στερείται νοήματος με τη μεθοδολογική και θεωρητική έννοια. Έτσι, αυστηρά μιλώντας, η αποβολή είναι η στιγμή, ο ιστότοπος, όπου οι εννοιολογικές κατηγορίες μας αποτυγχάνουν ή σταματούν να λειτουργούν.

Έχουμε τη μεγαλύτερη ύφεση στις 27 ευρωπαϊκές χώρες, το τελευταίο τρίμηνο του 2019. Η ύφεση αυτή εξακολουθεί να υφίσταται όλο το πρώτο τρίμηνο του 2020, όταν μονάχα το τελευταίο 15νθήμερο αυτού επηρεάστηκε από τον κορονοϊό. Μιλάμε, λοιπόν, για μια υφεσιακή πορεία που θα επιταχυνθεί από την υγειονομική κρίση, αλλά που είχε ξεκινήσει από πριν και αφού ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας η Νέα Δημοκρατία. Είναι κατανοητό, ωστόσο, γιατί η εύθραυστη σταθεροποίηση και ανάκαμψη της χώρας άλλαξε πορεία με τη ΝΔ. Πρώτον, το θετικό γεγονός της αύξησης του κατώτατου μισθού ήταν το 2018 και το 2019 δεν υπήρξε ένα αντίστοιχο γεγονός να συντηρήσει αυτή την πορεία. Δεύτερον, οι συλλογικές συμβάσεις, που οδήγησαν σε διάφορους κλάδους στην αύξηση των αποδοχών, ακρωτηριάστηκαν επί ΝΔ. Τρίτον, κόπηκαν και περιορίστηκαν τα επιδόματα. Τέταρτον, καταργήθηκε η 13η σύνταξη. Όλα αυτά, συν η ματαίωση των όποιων προσδοκιών υπήρχαν για μια επενδυτική έκρηξη οδήγησαν στο να υπάρχει αυτή η υφεσιακή πορεία. Βέβαια, η κυβέρνηση προσπαθεί να κρυφτεί –μάταια- πίσω από την υγειονομική κρίση. Όμως, όπως διαπιστώνουμε στις περιοδείες των τελευταίων ημερών ο κόσμος έχει επίγνωση της κατάστασης.

Οι εξεγέρσεις των τελευταίων δύο εβδομάδων είναι το πιο εκπληκτικό πράγμα που συνέβη στις Ηνωμένες Πολιτείες εδώ και δεκαετίες, υπερβαίνοντας κατά πολύ τις σημαντικές και εξαιρετικές διαδηλώσεις του Occupy το 2011. Δεν είναι μόνο μια δυναμική εξέγερση ενάντια στη λευκή υπεροχή, μέσω των διαμαρτυριών πολιτικοποιείται και εκπαιδεύεται μια ολόκληρη γενιά. Η βαθιά μοιρολατρία και η απελπισία που πλανιόνταν στις κοινότητες των μαύρων και των Λατίνων αποτινάσσονται, μαζί με τη βαθιά πολιτική απαισιοδοξία και μια αίσθηση ανημπόριας που είναι διάχυτες σε ολόκληρη τη χώρα. Εσείς στην Ελλάδα μπορεί να βλέπετε μόνο τις διαμαρτυρίες στις μεγάλες πόλεις, ιδιαίτερα εκείνες που από τα ΜΜΕ επικεντρώνονται σε σκηνές βίας ή λεηλασιών. Όμως, υπάρχουν χιλιάδες συνεχιζόμενες διαμαρτυρίες σε πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά σε όλη τη χώρα, ακόμα και σε περιοχές που θεωρούνται προπύργια του Τραμπ. Οι διαδηλώσεις προσελκύουν νέους, ηλικιωμένους, ανθρώπους όλων των χρωμάτων, και, το σημαντικότερο, σχετικά απολίτικους ανθρώπους, που στους δρόμους μπορούν και να εκφραστούν οι ίδιοι, και να εκφράσουν την αλληλεγγύη τους σε άλλους. Η αλλαγή είναι εμφανής: όταν ακόμη και η Εθνική Ομοσπονδία Αμερικανικού Ποδοσφαίρου ζητά συγγνώμη για τη συνενοχή της στην προαγωγή της λευκής υπεροχής, καταλαβαίνουμε ότι αυτό που γίνεται είναι ένας πολιτικός σεισμός. Πώς μπορούμε να το εξηγήσουμε αυτό; Τι προκάλεσε αυτή την έκρηξη; Σίγουρα υπάρχει το άμεσο ζήτημα της δολοφονικής φυλετικής βίας, από την αστυνομία, από το κράτος, από τις ομάδες επαγρύπνησης λευκών της μεσαίας τάξης (2), από τον καπιταλισμό. Αλλά υπάρχει και κάτι άλλο. Οι σχεδόν τρεις μήνες εγκλεισμού και ανησυχίας για τον Covid είναι ένα μεγάλο χρονικό διάστημα που έδωσε την ευκαιρία να υπάρξει ένας προβληματισμός σχετικά με τον κόσμο στον οποίο ζούμε: πώς είναι οργανωμένος, τι έχει αξία και τι όχι, τι είναι εντελώς λάθος, και πώς θα μπορούσαμε να ζήσουμε διαφορετικά. Ορισμένες από αυτές τις σκέψεις προκλήθηκαν από τα αποτελέσματα του ίδιου του λοκντάουν, που περιλαμβάνουν την αναζωογόνηση της φύσης, τους καθαρούς ουρανούς, τον καθαρό εισπνεόμενο αέρα (λόγω της μειωμένης χρήσης ορυκτών καυσίμων), και περιλάμβαναν τις απλές ανάγκες της ζωής: τροφή, στέγη, υγειονομική περίθαλψη, διαδίκτυο, έρωτας. Σε αυτό το πλαίσιο, υπήρχε χώρος για να προβληματιστούμε σχετικά με το πώς ζούμε συνήθως, ο καθένας μόνος του και όλοι μαζί, και τι λάθος υπάρχει σε αυτήν την «κανονικότητα». Πιστεύω ότι αυτός ο προβληματισμός, και όχι μόνο η φρικτή δολοφονία του Φλόιντ, όχι μόνο ο εγκλεισμός μας για μήνες, όχι μόνο η εκτεταμένη ανεργία, είναι εκείνο που δημιούργησε αυτήν την υπέροχη έκρηξη στους δρόμους. Όχι άλλη «κανονικότητα»! Δεν φτάνει μόνο να λέμε ότι ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός, ήρθε η ώρα να τον δημιουργήσουμε εδώ και τώρα.

Η Ευρώπη βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή, έστω και αν τα διακυβεύματα της κρίσης είναι πλανητικά και την υπερβαίνουν. Αν δεν καταστεί ικανή να βρει μια συνολική και αλληλέγγυα λύση, προχωρώντας προς τη δημιουργία ομοσπονδιακών δομών, σταδιακά θα διαλυθεί. Η κατάρρευσή της θα μπορούσε μάλιστα να έχει κατακλυσμιαίες συνέπειες. Κινδυνεύουμε να βρεθούμε αντιμέτωποι με μια κρίση όπως αυτή που έζησε η Ελλάδα το 2015, αλλά σε πολύ μεγαλύτερη και βαθύτερη κλίμακα: οι λύσεις που υιοθετήθηκαν για την Ελλάδα δεν μπορούν να εφαρμοστούν στο ήμισυ της ευρωζώνης χωρίς να την καταστρέψουν. Σε μια γενική θεώρηση –το λέω από την αρχή της κρίσης– το δίλημμα που θα διατυπωθεί, σε επίπεδο Ιστορίας, θα είναι και πάλι το: σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα. Χονδρικά, είτε θα υπάρξει ένα καινούριο New Deal προσαρμοσμένο στον κόσμο του 21ου αιώνα, είτε θα έχουμε τη βαρβαρότητα ενός κόσμου στον οποίο οι ανισότητες και τα προνόμια που συνδέονται με τον πλούτο δεν θα μπορούν να διατηρηθούν παρά μόνο με τίμημα μια ολοένα αυξανόμενη βία. (...) Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ένα νέο κύμα ξενοφοβίας ως συνέπεια της κρίσης, δηλαδή την αναζήτηση ενός αποδιοπομπαίου τράγου που, στο σημερινό κόσμο, συνίσταται κυρίως στους πρόσφυγες και τους μετανάστες. Αλλά μια τέτοια τροπή των πραγμάτων δεν είναι αναπότρεπτη. Υπάρχουν μάλιστα και κάποια ενθαρρυντικά σημάδια που δείχνουν ότι τα πράγματα πηγαίνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Μέχρι στιγμής, η κρίση του κορονοϊού μάλλον παρήγαγε μορφές αλληλεγγύης και γενναιοδωρίας, μια ώθηση προς την ενσυναίσθηση και τον αλτρουϊσμό. Οι άνθρωποι δείχνουν να καταλαβαίνουν ότι δεν πρέπει να αναζητούν «ενόχους» αλλά ότι πρέπει να πολλαπλασιάσουν τις προσπάθειές τους ώστε να βρεθεί συνολική λύση. Δείτε τι έγινε στην Ιταλία: από την αρχή της κρίσης, ο Σαλβίνι εξαφανίστηκε από τις οθόνες και ο πληθυσμός υποδέχτηκε, σαν ήρωες, τους Κινέζους, Κουβανούς και Αλβανούς γιατρούς που ήρθαν να βοηθήσουν τους Ιταλούς συναδέλφους τους, κάποτε μάλιστα παίρνοντας και μεγάλο ρίσκο. Δεν λέω βέβαια ότι άλλαξαν όλα, αλλά αυτό δείχνει ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν.

Όσο εξελίσσεται η κρίση, τόσο πιο πολύ θεωρώ ότι το ζήτημα του κράτους έχει κεντρική σημασία. Στο φως των νέων εμπειριών που βιώνουμε, πρέπει να το θέσουμε πάλι επί τάπητος. Πουθενά στον κόσμο η καπιταλιστική οικονομία δεν λειτουργεί χωρίς την κρατική παρέμβαση, η οποία έχει πολλές διαστάσεις: την οικονομική, την κατασταλτική, τη ρυθμιστική, τη διορθωτική, την προσαρμοστική. Πόσο μάλλον που ο νεοφιλελευθερισμός, κατά βάθος, δεν είναι ένας καπιταλισμός που μπορεί να επιβιώσει από μόνος του: στη Γαλλία, τουλάχιστον, είναι ένας καπιταλισμός που «ιδιωτικοποιεί» και «εμπορευματοποιεί» μια κοινωνική οικονομία την οποία κληρονόμησε από τον 20ό αιώνα. Επομένως, όταν ακούμε σήμερα να μιλούν για «επαναφορά» του κράτους, αυτό σημαίνει κατ’ αρχάς ότι επανέρχεται μια κατάσταση αντίθετη από το νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, ενάντια σ’ αυτή καθαυτή την ιδεολογία του. Αλλά η συνέχεια θα είναι άκρως συγκρουσιακή. Το κράτος που επανέρχεται αυτή τη στιγμή είναι το δημοσιονομικό και το νομισματικό κράτος, το κράτος «αφεντικό» των δημόσιων υπηρεσιών, αλλά και η εγγύηση ότι αυτές θα ανταποκρίνονται στα κοινωνικά αιτήματα. Είναι ένα κράτος παρεμβατικό, πατερναλιστικό, δυνάμει αυταρχικό, εν τέλει ταξικά μεροληπτικό, ακόμη κι αν αυτό είναι δύσκολο σε μια χώρα με δημοκρατική παράδοση. Όμως η έννοια της δημόσιας υπηρεσίας δεν μπορεί να παραμένει έγκλειστη σε αυτές τις κάθετες λογικές, και αυτό θα συμβαίνει όλο και λιγότερο. Από τη στιγμή που έχουμε ανάγκη τις δημόσιες υπηρεσίες, και εδώ αναφέρομαι κυρίως στους τομείς της υγείας, και της δημόσιας εκπαίδευσης (που χρησιμεύουν για άλλη μια φορά ως εμπόδιο κάθε είδους κοινωνικού αποκλεισμού), η έννοια τη δημόσιας υπηρεσίας περιλαμβάνει τη συμμετοχή, την ανιδιοτέλεια, την πολιτική ευθύνη και την κοινή συνείδηση, που το κράτος δεν μπορεί να προσποιείται ότι διαθέτει. Σε αυτό το έδαφος θα ριζώσει η αντίσταση στον νεοφιλελευθερισμό. Δεν θα πρόκειται για έναν «αντικρατισμό» αφηρημένο και βερμπαλιστικό, αλλά για μια αντίσταση που θα προτείνει μια νέα μορφή διακυβέρνησης και σχέσης με το κράτος, στον αντίποδα άλλων μορφών.

Οι πολιτικές υποτίμησης της εργασίας που εφαρμόστηκαν τα πρώτα χρόνια των μνημονίων ήταν καταστροφικές. Αυτό δεν πρέπει να επαναληφθεί. Ταυτόχρονα, ζωτικής σημασίας είναι να στηρίξουμε και τις μικρές επιχειρήσεις ώστε να μην καταστεί η κρίση ευκαιρία αναδιάρθρωσης της αγοράς προς όφελος των μεγάλων – μια «δημιουργική καταστροφή» κατά τον  Σουμπέτερ. Το επικαιροποιημένο πρόγραμμα λαμβάνει υπόψιν τα πρόσφατα γεγονότα, την κυβερνητική αδράνεια αλλά και τις δεκάδες συναντήσεις με εργαζομένους και παραγωγικούς φορείς. Δυστυχώς, το εμπροσθοβαρές έχει χαθεί αλλά εμείς δεν μπορούμε να περιοριστούμε στην λογική του «σας τα έλεγα». Το πρόγραμμα είναι απόλυτα κοστολογημένο, και δείχνει πως έστω και τώρα μπορεί να «σωθεί η παρτίδα». Γι’ αυτό περιλαμβάνει και κλαδικές παρεμβάσεις όπως στον τουρισμό ή στον αγροτικό τομέα.

Η πολεμική συνθήκη αναδεικνύει την υπεροχή του κεντρικού σχεδιασμού. Αυτό ήταν και το μεγάλο πόρισμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Και πάλι θέλει μια άνω τελεία εδώ. Ο κεντρικός σχεδιασμός δεν συνεπάγεται αυτομάτως προοδευτικές πολιτικές και κοινωνική ευημερία για όλους και όλες. Απλά είναι τόσο συστηματική η υποτίμηση του κράτους και των δημόσιων λειτουργιών που έχουμε ζήσει τα τελευταία 40 χρόνια, που το μυαλό μας συνειρμικά αναζητεί στον κεντρικό σχεδιασμό και τον κρατικό παρεμβατισμό μια αντίρροπη -και άρα προοδευτική- απάντηση. Το αν θα είναι, είναι ένα ανοιχτό πολιτικό ερώτημα. Σίγουρα οι κρίσεις του 21ου αιώνα δημιουργούν νέους όρους, θετικούς όρους, για το πολιτικό αυτό ερώτημα. Δείτε το παράδειγμα του Μπέρνι Σάντερς. Αυτό που φάνταζε κάποια στιγμή περιθωριακό -το αίτημα για δημόσιο σύστημα υγείας- αυτή τη στιγμή καθορίζει τη συζήτηση στο Δημοκρατικό Κόμμα και μετασχηματίζεται σε κοινωνικό ζητούμενο. Την ίδια στιγμή, όμως, ο Μπέρνι Σάντερς συνάντησε την πιο συντονισμένη επίθεση από κάθε λογής συστημικό κέντρο που δεν μπορούσε να δεχτεί την πιθανότητα να είναι αυτός ο επόμενος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών. Αυτή η εξέλιξη δείχνει ότι πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για πολύ ζόρικες εξελίξεις, όπου αιτήματα προοδευτικά θα μετασχηματίζονται σε πολιτικές αποκλεισμού. Στην αμερικανική περίπτωση, για παράδειγμα, ένα σύστημα υγείας που θα είναι ανοιχτό στην πρόσβαση για περισσότερους, αλλά θα αποκλείει για παράδειγμα τους μη αμερικανούς πολίτες. Εύκολα μπορεί να κάνει κανείς και την αναγωγή στα δικά μας…

Φοβάμαι ότι η ΝΔ, παρά την αναγκαστική και προσωρινή στήριξη του ΕΣΥ, ετοιμάζεται να επαναφέρει το σχέδιο του «νέου ΕΣΥ μέσω των ΣΔΙΤ. Δεν σκοπεύει μακροπρόθεσμη ενίσχυση και αναβάθμιση του ΕΣΥ, να προχωρήσει σε πολυετή σχεδιασμό μόνιμων προσλήψεων όπως είχαμε δρομολογήσει εμείς. Θέλει «συμβασιούχους μιας χρήσης» και επιστροφή στην «κανονικότητα» του ανεπαρκούς ΕΣΥ που δίνει «χώρο» στις ιδιωτικές επενδύσεις. Απέναντι στο νεοφιλελεύθερο σχέδιο των ΣΔΙΤ που δεν αντιμετωπίζει τα διαχρονικά και ζωτικά προβλήματα της δημόσιας περίθαλψης αλλά την ανάγκη κερδοφόρων ιδιωτικών επενδύσεων εντός του «σκληρού πυρήνα» του ΕΣΥ, οφείλουμε, μαζί με το έντιμο και αξιοπρεπές ανθρώπινο δυναμικό του, τους Συλλόγους Ασθενών, την κοινωνία των πολιτών, τις προοδευτικές πολιτικές δυνάμεις, να υπερασπιστούμε όχι μόνο τα θετικά βήματα και τις μεταρρυθμιστικές τομές που έγιναν επί ΣΥΡΙΖΑ, αλλά την Υγεία ως καθολικό κοινωνικό δικαίωμα που διασφαλίζεται μέσα από την ενδυνάμωση του Δημόσιου Συστήματος Υγείας, προσανατολισμένου στην διευρυμένη κάλυψη νέων αναγκών, με ανάπτυξη νέων υπηρεσιών και μακροχρόνια επένδυση σε προσωπικό και υλικοτεχνική υποδομή. Αφετηρία είναι: προκήρυξη 4.000 μόνιμων θέσεων στο ΕΣΥ μέσα στο 2020 και ένας αντίστοιχου βεληνεκούς σχεδιασμός τετραετίας, κατάρτιση στρατηγικού προγράμματος υλικοτεχνικής αναβάθμισης των υποδομών του ΕΣΥ, ενός Φιλόδημου για την Υγεία, με αξιοποίηση πόρων από το ΠΔΕ, το νέο ΕΣΠΑ και άλλες ενωσιακές πηγές. Ο «Φιλόδημος για την Υγεία» μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να αποτελέσει την απάντηση στο νεοφιλελεύθερο σχέδιο περί ΣΔΙΤ στην υγεία. Άλλωστε, οι περιβόητες Συμπράξεις Δημόσιου Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) προσεγγίζονται από τους επιχειρηματίες υγείας μόνο με όρους κερδοφορίας και επενδύσεων σε τομείς εγγυημένης απόδοσης (όπως η σύγχρονη διαγνωστική τεχνολογία κλπ) και κανείς ιδιώτης δεν έχει σκοπό να επενδύσει στους κρίσιμους «κρίκους» του ΕΣΥ που χρειάζονται ενίσχυση όπως η ΠΦΥ, η κατ’ οίκον φροντίδα, τα ΤΕΠ και οι ΜΕΘ.