Μαρία Καραμεσίνη

Παρά τις αρνητικές έμφυλες επιπτώσεις του lockdown, η πανδημία υπήρξε ταυτόχρονα ευκαιρία για την ανάδειξη παγκοσμίως όχι μόνο της σημασίας των δημοσίων συστημάτων υγείας για την προστασία του πληθυσμού, αλλά και του κομβικού ρόλου και της αξίας της φροντίδας για την κοινωνική αναπαραγωγή και τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, στη βάση της «έγνοιας για τον άλλο». Η έγνοια για τον άλλο, μαζί με τις αξίες της αλληλοβοήθειας και της αλληλεγγύης, αναδείχθηκε ως συστατικό στοιχείο των ανθρωπίνων σχέσεων. Φαίνεται, λοιπόν, ότι το μεγάλο στοίχημα της επόμενης μέρας για το φεμινιστικό κίνημα είναι η αξιοποίηση της κοινωνικής συνειδητοποίησης για την προώθηση μιας σειράς στόχων του, που πριν την πανδημία εύρισκαν μικρότερη απήχηση: Α) Αναγνώριση της συνεισφοράς των γυναικών στην οικονομία όχι μόνο μέσα από την αμειβόμενη, αλλά και μέσα από τη μη αμειβόμενη εργασία φροντίδας. Β) Αύξηση των δημοσίων επενδύσεων στην υγεία και στη φροντίδα και αναβάθμιση των δημοσίων υπηρεσιών με μόνιμες προσλήψεις προσωπικού, που δημιουργούν ευκαιρίες απασχόλησης στις γυναίκες. Γ) Αναγνώριση και μισθολογική αναβάθμιση των επαγγελμάτων της φροντίδας και καταπολέμηση της αδήλωτης εργασίας στις γυναίκες - κυρίως μετανάστριες - που παρέχουν κατ’ οίκον αμειβόμενες υπηρεσίες φροντίδας. Ε) Ισότιμη κατανομή των ευθυνών και του φόρτου της απλήρωτης οικιακής εργασίας φροντίδας μεταξύ ανδρών και γυναικών. Έχουν ωριμάσει πλέον οι συνθήκες για τη διεκδίκηση μιας «οικονομίας της φροντίδας» (care economy) που θα στηρίζεται σε μια «κοινωνία που νοιάζεται» (caring society) και στο καθολικό δικαίωμα στη φροντίδα, που μεταφράζεται σε δικαίωμα όλων να φροντίζονται και να φροντίζουν τους άλλους. Η διεκδίκηση αυτή, που αναπτύχθηκε από ομάδα φεμινιστριών οικονομολόγων ως βασικό στοιχείο μιας φεμινιστικής προσέγγισης της οικονομίας και υιοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό Λόμπι Γυναικών, είναι σήμερα παραπάνω από επίκαιρη. Συμπερασματικά, μια φεμινιστική ατζέντα για την «επόμενη μέρα» δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει το δικαίωμα όλων στην αξιοπρεπή εργασία και την κοινωνική προστασία, την προστασία των γυναικών από τις διακρίσεις φύλου στην αγορά εργασίας, και την ενίσχυση του τομέα της φροντίδας, στο πλαίσιο ενός νέου αναπτυξιακού μοντέλου που συνδυάζει τις αρχές της οικολογικής βιωσιμότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης με αυτές της έγνοιας για τον άλλο και της αλληλεγγύης.

Κατά τη φάση του lockdown, με το πρόσχημα των έκτακτων συνθηκών η κυβέρνηση της ΝΔ προχώρησε ακόμα περισσότερο καθιστώντας «νόμο» το διευθυντικό δικαίωμα. Έδωσε πλήρη και ανεξέλεγκτη ελευθερία στους εργοδότες να αποφασίζουν μονομερώς για την αναστολή συμβάσεων του προσωπικού και την εκ περιτροπής εργασία (άρα και τη μείωση των αποδοχών) στους πληττόμενους κλάδους, αποκλείοντας ή καταργώντας ακόμα και την υποχρέωση διαβούλευσης με τους εκπροσώπους των εργαζομένων και καθιστώντας αδύνατο τον έλεγχο από την Επιθεώρηση Εργασίας. Στην τωρινή φάση επαναλειτουργίας της οικονομίας, συνεχίζει στην ίδια κατεύθυνση χωρίς να βρισκόμαστε σε έκτακτες συνθήκες. Με το νέο μηχανισμό κρατικής επιδότησης της διατήρησης των θέσεων εργασίας «ΣΥΝ-ΕΡΓΑΣΙΑ» στις επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα που εμφανίζουν πτώση τζίρου τους προηγούμενους μήνες, δηλαδή στη συντριπτική πλειονότητα, οι εργοδότες έχουν πάλι δικαίωμα μονομερούς επιβολής εργασίας μειωμένου χρόνου εργασίας στο προσωπικό τους. Σε περιβάλλον ελεύθερων απολύσεων αυτό ισοδυναμεί με εκβιασμό. Όποιος εργαζόμενος αρνηθεί τη μείωση μισθού, κινδυνεύει να απολυθεί. Αντίθετα, στο γερμανικό μοντέλο η μείωση αποτελεί αντικείμενο υποχρεωτικής διαπραγμάτευσης και συμφωνίας με τους εκπροσώπους των εργαζομένων στην επιχείρηση, όπως και η κατανομή της μείωσης του χρόνου εργασίας στο προσωπικό. Εδώ κατά τη γνώμη μου βρίσκεται και η διαφορά της «ΣΥΝ-ΕΡΓΑΣΙΑΣ», του «SURE» α λα ελληνικά, από άλλους ανάλογους ευρωπαϊκούς μηχανισμούς σε χώρες με ακόμα ισχυρό συνδικαλιστικό κίνημα. Η λογική του είναι μνημονιακή και απροκάλυπτα αντι-συνδικαλιστική και αντεργατική. Αγνοεί επιδεικτικά τα συνδικάτα και δίνει στους εργοδότες την απόλυτη εξουσία να επιβάλλουν χωρίς έλεγχο δυσμενείς μεταβολές των όρων εργασίας στους μισθωτούς στο όνομα της προστασίας της απασχόλησης. Στην πράξη εμπεδώνει την εξατομίκευση των εργασιακών σχέσεων ως νέα κανονικότητα, για την εξυπηρέτηση του απώτερου στόχου: του ελέγχου της μεταβολής των μισθών, που αναγορεύονται σε καθοριστικό παράγοντα της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας, σε ένα μοντέλο ανάπτυξης που θα στηρίζεται στο χαμηλό εργατικό κόστος. Οι τάσεις και απειλές της επόμενης μέρας δεν δημιουργούν μόνο ένα εκρηκτικό μείγμα για την ανάπτυξη εστιών κοινωνικής αντίδρασης και αντίστασης. Μειώνοντας τα εισοδήματα και τη ζήτηση, και σε συνδυασμό με την ανεπαρκή στήριξη των επιχειρήσεων, δρουν ανασταλτικά ως προς την ανάσχεση της ύφεσης και την έξοδο της οικονομίας από την κρίση της πανδημίας με τα λιγότερα δυνατά τραύματα.

Η ελληνική κυβέρνηση διαφοροποιήθηκε από τα τεκταινόμενα στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. ήδη από τη φάση του lockdown ως προς τρία σημεία. Πρώτον, έδωσε πλήρη και ανεξέλεγκτη εξουσία στους εργοδότες να αποφασίζουν μονομερώς για τη μείωση του χρόνου εργασίας και την αναστολή συμβάσεων του προσωπικού στους πληττόμενους κλάδους, αποκλείοντας ή καταργώντας ακόμα και την υποχρέωση διαβούλευσης με τους εκπροσώπους των εργαζομένων και καθιστώντας αδύνατο τον έλεγχο από την Επιθεώρηση Εργασίας. Δεύτερον, επέβαλε πολύ μεγαλύτερες μειώσεις μισθών στους εργαζόμενους του ιδιωτικού τομέα. Με την κρατική αποζημίωση των 800€, η κυβέρνηση της Ν.Δ. επέβαλε μεσοσταθμικά 45% μείωση εισοδήματος περίπου στο 32% των μισθωτών της χώρας, των οποίων η σύμβαση εργασίας ανεστάλη, ενώ δεν αναπλήρωσε καθόλου τις απώλειες μισθών περίπου στο 10% των μισθωτών της χώρας, που μπήκαν με μονομερή απόφαση του εργοδότη σε εκ περιτροπής εργασία και είδαν μειώσεις μισθών κατά 50%. Τρίτον, κατά τη φάση επαναλειτουργίας των επιχειρήσεων, η ελληνική κυβέρνηση αφήνει απροστάτευτο από τις απολύσεις το μεγαλύτερο τμήμα των εργαζομένων του ιδιωτικού τομέα. Με τον νέο μηχανισμό προσωρινής διατήρησης των θέσεων εργασίας ΣΥΝ-ΕΡΓΑΣΙΑ στις επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα που εμφανίζουν πτώση τζίρου τους προηγούμενους μήνες, δηλαδή στη συντριπτική πλειονότητα, μπαίνουμε σε νέα φάση. Δίνοντας τη δυνατότητα στους εργοδότες για μονομερή επιβολή εργασίας μειωμένου χρόνου στο προσωπικό τους σε περιβάλλον ελεύθερων απολύσεων, ο μηχανισμός οδηγεί μαθηματικά σε περαιτέρω μείωση κατά 20% των μισθών των εργαζομένων πλήρους απασχόλησης στον ιδιωτικό τομέα. (...) Η ΑΠΟΥΣΙΑ μηχανισμών διαβούλευσης, έγκρισης και ελέγχου, επιπλέον, ανοίγει διάπλατα την πόρτα για καταχρηστική εφαρμογή της «εργασίας μειωμένου χρόνου», για περαιτέρω καταστρατήγηση δικαιωμάτων των εργαζομένων και για συγκάλυψη της υποδηλωμένης εργασίας με σκοπό την εκμετάλλευση της κρατικής επιδότησης.

ένα μαζικό πρόγραμμα επιδότησης του εσωτερικού τουρισμού θα ήταν αποτελεσματικότερο εργαλείο αύξησης της ζήτησης, με πολλαπλά οικονομικά και κοινωνικά οφέλη. Θα μπορούσε να παρέχει σε όλους τους νόμιμους κατοίκους της χώρας (για πρώτη φορά) τη δυνατότητα να κάνουν πληρωμένες διακοπές στην Ελλάδα, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στη διάσωση θέσεων εργασίας, στη μείωση της ανεργίας των συμπολιτών τους και στη διατήρηση εν ζωή των επιχειρήσεων που εμπλέκονται άμεσα στην εξυπηρέτηση των τουριστών αλλά και του μεγάλου πλέγματος των επιχειρήσεων που διασυνδέονται με τις τελευταίες ως προμηθευτές προϊόντων ή πάροχοι υπηρεσιών. Λαμβάνοντας κανείς υπόψη του, ότι πέρσι το 51% των Ελλήνων δεν μπόρεσε να πάει διακοπές ούτε μία εβδομάδα και, από αυτούς που μπόρεσαν, περισσότεροι από τους μισούς πήγαν σε εξοχικά ή «στο σπίτι στο χωριό», η παροχή της δυνατότητας - για πρώτη φορά ιστορικά - σε όλους τους πολίτες και νόμιμους κατοίκους της χώρας να κάνουν πληρωμένες διακοπές στην Ελλάδα, θα αποτελέσει σημαντική κοινωνική κατάκτηση εν μέσω μιας πρωτόγνωρης κρίσης, που έχει ήδη αρχίσει από την περίοδο του lockdown να διαβρώνει το εισόδημα της πλειονότητας των νοικοκυριών και απειλεί με ανεργία και φτωχοποίηση μεγάλες κοινωνικές κατηγορίες, μισθωτούς και αυτοαπασχολούμενους, αλλά κατά προτεραιότητα τις οικονομικά ασθενέστερες κοινωνικές τάξεις και στρώματα. Ένα πρόγραμμα επιδότησης των διακοπών του πληθυσμού, ώστε να μπορούν όλοι να κάνουν πληρωμένες διακοπές, επιδότηση της οποίας το ύψος θα κυμαίνεται ανάλογα με το εισόδημα, θα έδινε ψυχική ανακούφιση και ανάταση στους πολίτες, τη στιγμή που βγαίνουν από τον εγκλεισμό και αντιμετωπίζουν συνθήκες ριζικής αβεβαιότητας για το μέλλον. Θα μπορούσε επίσης να καλλιεργήσει αίσθημα κοινωνικής αλληλεγγύης για την αντιμετώπιση της κρίσης. Μιας ανορθόδοξης κρίσης, που απαιτεί ανορθόδοξα εργαλεία κρατικής παρέμβασης, εν προκειμένω του κράτους ως «αγοραστή ύστατης καταφυγής».

Για να είναι χρήσιμο ένα ευρωομόλογο θα πρέπει να είναι ευρωπαϊκό χρέος που δεν προσμετρείται στα εθνικά. Σ’ αυτήν την ανάγκη απαντά η γαλλική πρόταση μαζικής έκδοσης ευρωομολόγων από ένα νέο Ταμείο Ανάκαμψης, για το οποίο συμφώνησε το Eurogroup. Σύμφωνα με τη γαλλική πρόταση, αν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αποφασίσει την κοινή έκδοση χρέους, οι πόροι που θα αντλήσει το Ταμείο Ανάκαμψης θα χορηγηθούν στα κράτη-μέλη μέσω του κοινοτικού προϋπολογισμού ως μεταβιβάσεις και όχι ως δάνεια, με σκοπό την πραγματοποίηση επενδύσεων και με κριτήριο τις ανάγκες τους για ανάκαμψη, ενώ η εξόφληση των ευρωομολόγων θα γίνει από τον κοινοτικό προϋπολογισμό, βάσει του ΑΕΠ του κάθε κράτους-μέλους, σε 20 ή 30 χρόνια (ή ποτέ, εάν υιοθετηθεί η πρόταση του Iσπανού πρωθυπουργού Σάντσεθ για διηνεκή ομόλογα – perpetual bonds). Θα μπορούσε επίσης να γίνει με τα έσοδα ενός υπερεθνικού-ευρωπαϊκού φόρου ή από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα με έκδοση χρήματος, κάτι που προς το παρόν απαγορεύεται.

Τα μέτρα του προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ δίνουν τις βασικές κατευθύνσεις μιας απάντησης στον κίνδυνο αναζωπύρωσης της μαζικής ανεργίας λόγω των επιπτώσεων της πανδημίας στην οικονομία, που ξυπνά τον εφιάλτη της εποχής των μνημονίων. Διατήρηση των θέσεων εργασίας, με τους ίδιους εργαζόμενους και το ίδιο εργασιακό καθεστώς, διατήρηση των εισοδημάτων μισθωτών και αυτοαπασχολούμενων ώστε να μην υποστεί καθίζηση η ζήτηση στην οικονομία, επίδομα κοινωνικής αλληλεγγύης για επισφαλώς εργαζόμενους και μη επιδοτούμενους ανέργους, διατήρηση των επιχειρήσεων εν ζωή με ρυθμίσεις υποχρεώσεων, ενίσχυσή τους με «ζεστό χρήμα» και άτοκα δάνεια για την επανεκκίνηση της οικονομίας μόλις η πανδημία τεθεί υπό έλεγχο, διάσωση επιχειρήσεων στρατηγικής σημασίας, στοχευμένα μέτρα για την ενίσχυση της εσωτερικής ζήτησης σε κρίσιμους τομείς όπως ο τουρισμός (κοινωνικός τουρισμός, φιλοξενία προσφύγων σε ξενοδοχειακές μονάδες κλπ.), μόνιμες προσλήψεις στον τομέα της υγείας. Σ’ αυτά τα μέτρα θα μπορούσαν να προστεθούν και τα προγράμματα κοινωφελούς εργασίας και έργων στους δήμους. Η αποτροπή του κινδύνου επιστροφής της ανεργίας στη μαύρη περίοδο των Μνημονίων είναι η χρήση του πλήρους οπλοστασίου μέτρων οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής αλλά και μέτρων άμεσης δημιουργίας θέσεων εργασίας στο δημόσιο τομέα.

Με βάση τον στενό του ορισμό (καταλύματα και εστίαση) ο τουρισμός παράγει το 10% του ΑΕΠ και απασχολεί το 11% των εργαζομένων της χώρας, ενώ με βάση τον ευρύτερο ορισμό, που περιλαμβάνει και τις μεταφορές και το λιανικό εμπόριο, αντιστοιχεί στο 21% του ΑΕΠ και στο 26% της απασχόλησης. Μεταξύ Μαρτίου και Απριλίου 2019, μόνο στους δύο κλάδους των καταλυμάτων και της εστίασης πραγματοποιήθηκαν περίπου 700 χιλιάδες προσλήψεις μισθωτών σε 260 χιλιάδες θέσεις εργασίας, με διάρκεια απασχόλησης από μερικές εβδομάδες μέχρι αρκετούς μήνες. Μια ανορθόδοξη κρίση χρειάζεται ανορθόδοξα μέτρα. Μέτρα που πηγάζουν από μία λογική που θεωρεί το κράτος ως δυνητικό «αγοραστή ύστατης καταφυγής» και την κοινωνική πολιτική όχι μόνο ως εγγυητή της κοινωνικής προστασίας των πολιτών από τις συνέπειες της κρίσης, αλλά και ως σταθεροποιητή της οικονομίας μέσω νέων παροχών, μπορούν να φανούν ιδιαίτερα χρήσιμα για την επίτευξη πολλαπλών στόχων: τη διάσωση της οικονομίας και των θέσεων εργασίας και την επέκταση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Το «επίδομα διακοπών για όλους» θα μπορούσε να είναι ένα τέτοιο μέτρο. Αυτό το μέτρο θα επέκτεινε στο σύνολο του πληθυσμού, με εξαίρεση τα πολύ υψηλά εισοδήματα, τα προγράμματα κοινωνικού τουρισμού του ΟΑΕΔ και του ΟΠΕΚΑ, που παρέχουν με προϋποθέσεις δωρεάν διανυκτερεύσεις σε ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμάτια στις οικονομικά ασθενέστερες οικογένειες μισθωτών, ανέργων και αγροτών. Τα προγράμματα αυτά έδωσαν την περσινή περίοδο δυνατότητα διακοπών σε 210 χιλιάδες άτομα, ενώ το 51% των Ελλήνων δεν μπόρεσε να πάει διακοπές ούτε μία εβδομάδα (στοιχεία Eurostat). Μπαίνοντας σε εφαρμογή αμέσως μετά την άρση των μέτρων περιορισμού των μετακινήσεων λόγω της πανδημίας και δίνοντας στα νοικοκυριά το δικαίωμα επιλογής των διακοπών τους εντός μιας δεδομένης περιόδου, το «επίδομα διακοπών για όλους» θα μπορούσε να αμβλύνει τις δυσμενείς συνέπειες της κρίσης του κορονοϊού στον τουρισμό, αντισταθμίζοντας το έλλειμμα αφίξεων τουριστών από το εξωτερικό με την εσωτερική ζήτηση για τουριστικές υπηρεσίες, παρέχοντας ταυτόχρονα για πρώτη φορά σε όλους τους νόμιμους κατοίκους της χώρας ένα καθολικό δικαίωμα (πληρωμένων) διακοπών.

Η πανδημία του κορονοϊού εισέβαλε ανατρεπτικά στη ζωή και στη ψυχολογία όλων μας, ιδίως αυτών που έχασαν τις δουλειές τους ή περίμεναν την άνοιξη και το καλοκαίρι για να βρουν δουλειά και δεν έχουν πλέον καμία ελπίδα, εμφυτεύοντας το φόβο της αρρώστιας και του θανάτου, την ανασφάλεια της επιβίωσης και την προοπτική ενός γκρίζου μέλλοντος στο ατομικό και συλλογικό μας συνειδητό και ασυνείδητο. Ενδέχεται μάλιστα να επιφέρει βαθιές αλλαγές στον τρόπο που οι άνθρωποι σε όλο τον πλανήτη κοιτάζουν τη ζωή, στις απόψεις τους για βασικές κοινωνικές και πολιτικές επιλογές και, ας ελπίσουμε, στις συνειδήσεις τους για τον επιθετικό και καταστροφικό καπιταλιστικό κόσμο στον οποίο όλοι μας ζούμε.