Εφημερίδα των Συντακτών

Στις προθήκες των βιβλιοπωλείων θα βρίσκεται τις επόμενες μέρες το νέο βιβλίο της Τασούλας Βερβενιώτη «Οι άμαχοι του ελληνικού εμφυλίου. Η δυναμική της μνήμης» (Εκδόσεις Κουκκίδα 2021). Το βιβλίο στηρίζεται σε μακροχρόνια έρευνα της συγγραφέως και συνδυάζει πλήθος αρχειακών τεκμηρίων και προφορικών μαρτυριών. Αφορά δε ένα θέμα που ελάχιστα έως και καθόλου έχει απασχολήσει την ελληνική ιστοριογραφία, παρά το γεγονός ότι οι άμαχοι έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο στον ελληνικό εμφύλιο και ήταν πάντοτε αντικείμενο προσοχής και των δύο πλευρών της σύγκρουσης. Το βιβλίο χωρίζεται σε οκτώ μέρη και σε όλα το επίκεντρο είναι οι άμαχοι. Το πρώτο μέρος αφορά τη μνήμη. Το δεύτερο, τις ιδεολογίες που διαπερνούν την εποχή. Το τρίτο, τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας που διεξήγε τον Εμφύλιο. Το τέταρτο αναφέρεται στο ξεκίνημα του Εμφυλίου 1946-47. Το πέμπτο επικεντρώνεται στο 1948. Το έκτο στις μετακινήσεις των αμάχων, το έβδομο παρακολουθεί την πορεία της ένοπλης σύγκρουσης και το όγδοο καταγράφει την τελευταία χρονιά του Εμφυλίου.

Γενικά, οι θεμελιώδεις μετασχηματισμοί των βασιζόμενων στην ανισότητα καθεστώτων, που καταγράφονται στην ιστορία, προϋποθέτουν κοινωνικές συγκρούσεις και μεγάλες πολιτικές κρίσεις. Οι αγροτικές εξεγέρσεις των ετών 1788-1789 και τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης είναι εκείνα που οδήγησαν στην εξάλειψη των προνομίων της αριστοκρατίας. Οπως είναι η εξέγερση των σκλάβων στον Αγιο Δομίνικο το 1791 εκείνη που προκάλεσε την απαρχή του τέλους του ατλαντικού δουλοκτητικού συστήματος, και όχι οι χαμηλόφωνες λογομαχίες στα παρισινά σαλόνια. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, οι κοινωνικές και συνδικαλιστικές κινητοποιήσεις παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη νέων συσχετισμών δύναμης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας και στη μείωση των ανισοτήτων. Οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι μπορούν με τη σειρά τους να ιδωθούν ως η συνέπεια των κοινωνικών εντάσεων και των αντιθέσεων που συνδέονται με την απαράδεκτη ανισότητα που υπήρχε πριν από το 1914, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες χρειάστηκε ένας αιματηρός εμφύλιος πόλεμος για να τερματιστεί, το 1865, το δουλοκτητικό σύστημα. Εναν αιώνα μετά, το 1965, μια μεγάλη αφροαμερικανική κινητοποίηση κατορθώνει να πετύχει την κατάργηση του συστήματος φυλετικών διακρίσεων. Τα παραδείγματα θα μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν. Στις δεκαετίες 1950 και 1960, οι πόλεμοι ανεξαρτησίας συμβάλλουν καθοριστικά στην ήττα της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας. Χρειάστηκαν δεκαετίες εξεγέρσεων και κινητοποιήσεων για να καταργηθεί, το 1994, το νοτιοαφρικανικό απαρτχάιντ κ.ο.κ. Εκτός από τις επαναστάσεις, τους πολέμους και τις εξεγέρσεις, κομβικό ρόλο παίζουν συχνά και οι οικονομικές κρίσεις, στις οποίες αποκρυσταλλώνονται οι κοινωνικές συγκρούσεις και επαναπροσδιορίζονται οι συσχετισμοί δυνάμεων. Η κρίση της δεκαετίας 1930 συμβάλλει πάρα πολύ στη βαθμιαία απώλεια νομιμοποίησης του οικονομικού φιλελευθερισμού και στην αποδοχή νέων μορφών κρατικής παρέμβασης. Πιο κοντινές σε μας, η οικονομική κρίση του 2008 και η παγκόσμια επιδημική κρίση των ετών 2020-2021 διέλυσαν και διαλύουν πολλές βεβαιότητες που μέχρι πριν από λίγο καιρό θεωρούνταν απαραβίαστες: αναφορικά, για παράδειγμα, με το αποδεκτό επίπεδο του δημόσιου χρέους ή με τον ρόλο των κεντρικών τραπεζών. Στις αρχές της δεκαετίας 2020, τα κινήματα Black Lives Matter, MeToo και Fridays For Future εντυπωσιάζουν με την ικανότητά τους για κινητοποίηση, πέρα από σύνορα και γενεές, σχετικά με ανισότητες εθνικές, φύλου, κλίματος. Αν πάρουμε υπόψη μας τις ιδιαίτερες κοινωνικές και περιβαλλοντικές αντιφάσεις του τωρινού οικονομικού συστήματος, είναι πιθανό οι εξεγέρσεις, οι συγκρούσεις και οι κρίσεις να συνεχίσουν να παίζουν και στο μέλλον κεντρικό ρόλο, σε περιστάσεις που είναι αδύνατο να προβλέψουμε με ακρίβεια. Το τέλος της ιστορίας είναι ακόμα μακρινό. Η πορεία προς την ισότητα έχει να διανύσει μακρύ δρόμο, κυρίως σε έναν κόσμο στον οποίο οι φτωχότεροι (ιδίως οι φτωχότεροι των φτωχότερων χωρών) προετοιμάζονται να υποστούν με όλο και μεγαλύτερη βιαιότητα τις κλιματικές και περιβαλλοντικές ζημιές που προκαλούνται από το μοντέλο ανάπτυξης των πλουσιότερων. Είναι σημαντικό να επιμείνουμε και σε ένα άλλο δίδαγμα που μας προσφέρει η Ιστορία: οι αγώνες και οι συσχετισμοί δυνάμεων δεν επαρκούν από μόνοι τους. Είναι μια αναγκαία προϋπόθεση για να ανατραπούν οι θεσμοί που βασίζονται στην ανισότητα και οι εξουσίες που ευθύνονται γι’ αυτήν, αλλά δεν εγγυώνται με κανέναν τρόπο ότι οι νέοι θεσμοί και οι νέες εξουσίες που θα τους αντικαταστήσουν θα είναι πάντα εξισωτικοί και υποστηρικτικοί της ελευθερίας, όπως θα μπορούσαμε να ελπίζουμε.

Ο Ταχτσής ήταν 61 χρόνων, στο απόγειο της καταλυτικής του παρουσίας ως δημόσιας περσόνας, όταν τον Αύγουστο του 1988 βρέθηκε νεκρός στη μονοκατοικία του στον Κολωνό, γυμνός στο κρεβάτι του, με τα χαρτιά του πεταμένα εδώ κι εκεί και το σπίτι του ανάστατο. Και ενώ έχουν περάσει 33 χρόνια, η δολοφονία του, πιθανώς με στραγγαλισμό, δεν έχει εξιχνιαστεί. Η αστυνομία δεν υπήρξε πολύ δραστήρια στην αναζήτηση της αλήθειας και η Πολιτεία δεν τον τίμησε ούτε μετά τον βίαιο θάνατό του (όπως τίμησαν οι Ιταλοί τον Παζολίνι) ούτε και νωρίτερα. Κανένα κρατικό βραβείο δεν του απονεμήθηκε για το μυθιστόρημά του «Το τρίτο στεφάνι», που υπήρξε αρχετυπικό και επηρέασε πλήθος νεότερους συγγραφείς –ήταν άλλες εποχές– ούτε όμως του δόθηκε κάποια διάκριση για το σύνολο του έργου του στις καλές εποχές... Ωστόσο ό,τι έγραψε στις δεκαετίες ’50, ’60, ’70, πάντα κεντώντας τη ζωή του με την τέχνη, είχε ειδικό βάρος. Αντίστοιχα ενδεχομένως και η ανολοκλήρωτη αυτοβιογραφία του, που την επεξεργαζόταν το ’80. Γι’ αυτό και διαβάστηκε πολύ ο Ταχτσής, πάρα πολύ, και στον αγγλοσαξονικό κόσμο και στη Γαλλία, και «πέρασε» στην τηλεόραση και στο θέατρο. Τον αγάπησαν πολλές και διαφορετικές «φυλές» αναγνωστών. Αλλά πάντα υπήρχαν αγκάθια. Πάντα τον κυνηγούσαν αρνητικά κλισέ. Πάντα οι επιλογές της ζωής του ήταν δυσκολοχώνευτες. Κι εκείνος φυσικά το απολάμβανε. Μπορούσε να συγχρωτίζεται με μέλη της αστικής ελίτ με την ίδια άνεση που κυκλοφορούσε σε λούμπεν κύκλους και έβγαινε τις νύχτες «για ερωτικό κυνήγι». Ηταν μαχητικός στη δημόσια ζωή αλλά και επιθετικός, πολύ ευφυής αλλά και νάρκισσος, είχε την παλικαριά να μιλά χωρίς περιστροφές για την ομοφυλοφιλία αδιαφορώντας για το αν ήταν το κοινό του ώριμο να τον ακούσει. Ενοχλούσε ο Ταχτσής, επειδή γινόταν με χίλιους τρόπους ο καθρέφτης της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας. Μήπως λοιπόν ήρθε η ώρα για το νεότερο κοινό αλλά και για το παλαιότερο να τον γνωρίσουν σε βάθος; Συμπληρώθηκαν μόλις 50 χρόνια από το εκδοτικό γεγονός που έκρινε την πορεία του μυθιστορήματος, το «Το τρίτο στεφάνι», και οι εκδόσεις Ψυχογιός, σε συνεννόηση με την αδελφή του συγγραφέα Ελπίδα Αρτέμη και την ανιψιά του, Ελλη, προχώρησαν στη σχολιασμένη έκδοση όλων των γραπτών που δημοσίευσε όσο ζούσε.

«Η Ελλάδα θα ξεροσταλιάζει στα πεζοδρόμια του ευρωπαϊκού μέλλοντός της, μα το “Τρίτο στεφάνι” θα έχει αποτυπώσει διά παντός την πεμπτουσία των μικροαστικών οραμάτων της». Το σημείωσε η Μάρω Δούκα για τον Κώστα Ταχτσή, ήδη στις αρχές του 1999, στην εκδήλωση για τα δέκα χρόνια από τον θάνατο του συγγραφέα, που πραγματοποιήθηκε με σημαντικές ομιλίες στο Γαλλικό Ινστιτούτο. Ο Ταχτσής ήταν 61 χρόνων, στο απόγειο της καταλυτικής του παρουσίας ως δημόσιας περσόνας, όταν τον Αύγουστο του 1988 βρέθηκε νεκρός στη μονοκατοικία του στον Κολωνό, γυμνός στο κρεβάτι του, με τα χαρτιά του πεταμένα εδώ κι εκεί και το σπίτι του ανάστατο. Και ενώ έχουν περάσει 33 χρόνια, η δολοφονία του, πιθανώς με στραγγαλισμό, δεν έχει εξιχνιαστεί. Η αστυνομία δεν υπήρξε πολύ δραστήρια στην αναζήτηση της αλήθειας και η Πολιτεία δεν τον τίμησε ούτε μετά τον βίαιο θάνατό του (όπως τίμησαν οι Ιταλοί τον Παζολίνι) ούτε και νωρίτερα. Κανένα κρατικό βραβείο δεν του απονεμήθηκε για το μυθιστόρημά του «Το τρίτο στεφάνι», που υπήρξε αρχετυπικό και επηρέασε πλήθος νεότερους συγγραφείς –ήταν άλλες εποχές– ούτε όμως του δόθηκε κάποια διάκριση για το σύνολο του έργου του στις καλές εποχές... Ωστόσο ό,τι έγραψε στις δεκαετίες ’50, ’60, ’70, πάντα κεντώντας τη ζωή του με την τέχνη, είχε ειδικό βάρος. Αντίστοιχα ενδεχομένως και η ανολοκλήρωτη αυτοβιογραφία του, που την επεξεργαζόταν το ’80. Γι’ αυτό και διαβάστηκε πολύ ο Ταχτσής, πάρα πολύ, και στον αγγλοσαξονικό κόσμο και στη Γαλλία, και «πέρασε» στην τηλεόραση και στο θέατρο. Τον αγάπησαν πολλές και διαφορετικές «φυλές» αναγνωστών. Αλλά πάντα υπήρχαν αγκάθια. Πάντα τον κυνηγούσαν αρνητικά κλισέ. Πάντα οι επιλογές της ζωής του ήταν δυσκολοχώνευτες. Κι εκείνος φυσικά το απολάμβανε.