Είναι γνωστό το σκεπτικό στο οποίο στηρίχθηκε η πρωτοβουλία του προέδρου Μπάιντεν για τη σύγκληση Συνόδου Κορυφής των Δημοκρατιών (Summit for Democracy): επειδή διαπιστώνεται μια «παγκόσμια υποχώρηση των δημοκρατιών» και μια συστηματική επίθεση των αυταρχικών καθεστώτων, χρειάζεται να διαμορφωθεί μια μεγάλη συμμαχία για την υπεράσπιση των δημοκρατικών αρχών και αξιών. Μήπως όμως η ηγεσία των ΗΠΑ και οι συνομιλητές της, προτού αρχίσουν την εκστρατεία εναντίον του κοινού «εχθρού», θα έπρεπε να αναρωτηθούν σε ποιον βαθμό οι χώρες τους αποτελούν υποδείγματα δημοκρατίας;
Σε κάθε περίπτωση, ένας νέος κύκλος συζητήσεων για τη δημοκρατία άνοιξε. Η ακόλουθη συνέντευξη του γνωστού ιστορικού της αρχαιότητας Λουτσιάνο Κάνφορα δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα La Stampa.
● Καθηγητή Κάνφορα, ας ξεκινήσουμε από την αρχή και ας δούμε πόσο έχουμε απομακρυνθεί από αυτήν. Τι εννοούσαν οι αρχαίοι Ελληνες ως δημοκρατία;
Η λέξη δημοκρατία αποτελείται από τις λέξεις «δήμος», δηλαδή λαός, και «κράτος», δηλαδή εξουσία. Αν δούμε όμως τι έγραφε ο Αριστοτέλης στο τέλος του τρίτου και στις αρχές του τέταρτου βιβλίου των «Πολιτικών», δημοκρατία σημαίνει κυβέρνηση των φτωχών, των απόρων, ακόμα και αν αυτοί είναι μια αριθμητική μειοψηφία. Για παράδειγμα, συνέχιζε ο Αριστοτέλης, αν φανταστούμε μια πόλη 1.300 πολιτών, στην οποία 300 φτωχοί κυβερνούν και έχουν στα χέρια τους την εξουσία, αυτή είναι μια δημοκρατία, ενώ αντίθετα αν κυβερνούσαν οι 1.000 πλούσιοι θα ήταν ολιγαρχία. Επομένως, η ταξινόμηση των δύο αντιτιθέμενων μοντέλων δεν είναι δημοκρατία-απολυταρχία (όρος που είναι μεταγενέστερος), αλλά δημοκρατία-ολιγαρχία.
● Οι εκλογές, η κεντρική διαδικασία της δημοκρατικής ζωής, σημαδεύονταν επομένως από την αυθαιρεσία;
Ας αρχίσουμε λέγοντας ότι η δική μας λιγότερο ή περισσότερο ταλαιπωρημένη ιδέα για τις εκλογικές διαδικασίες δεν έχει καμία σχέση με την αρχαιοελληνική πραγματικότητα. Στην αρχαία Αθήνα υπήρχαν περίπου 30.000 πολίτες με πλήρη δικαιώματα και στη συνέλευση που αποφάσιζε για τη διακυβέρνηση της πόλης μετείχαν το πολύ 5.000. Μετείχε δηλαδή στην πράξη μια πολιτικοποιημένη μειοψηφία, αποτελούμενη από άπορους, που είχε το δικαίωμα να διοικεί. Αυτό ήταν η αρχαία δημοκρατία. Το 1920, ένας Γερμανός ιστορικός, ο Αρθουρ Ρόζενμπεργκ, όρισε το αθηναϊκό μοντέλο ως «δικτατορία του προλεταριάτου».
● Ούτε και οι Ρωμαίοι αγαπούσαν πολύ τη δημοκρατία…
Στα λατινικά η λέξη δημοκρατία δεν υπάρχει. Είναι μια ελληνική λέξη την οποία η ρωμαϊκή πολιτική σκέψη περιφρονεί, θεωρώντας την σαν μια τρέλα. Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν ότι κατοικούν στον τόπο της ελευθερίας (libertas). Ελευθερία και δημοκρατία τοποθετούνταν από τους Ρωμαίους στους αντίποδες. Ακόμα και στην ιταλική γλώσσα του 14ου αιώνα, πλειοψηφία σήμαινε αυθαιρεσία.
● Στη σύγχρονη συζήτηση τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Γιατί άραγε, κατά τη γνώμη σας;
Στην πραγματικότητα, όταν μιλάμε για δημοκρατία δεν ξέρουμε για ποιο πράγμα μιλάμε. Είναι μια λέξη που χρησιμοποιείται σαν ρόπαλο του Ηρακλή, που την εκσφενδονίζουμε πάνω στο πρόσωπο του συνομιλητή μας για να τον πτοήσουμε. Αρκεί να σκεφτούμε ότι μια άλλη μεγάλη στιγμή της δημοκρατίας υπήρξε η Πρώτη Γαλλική Δημοκρατία των ετών 1792 και 1793. Η κοινωνική σύγκρουση ήταν τότε τόσο ισχυρή, ώστε ένα μέρος της Εθνοσυνέλευσης συνέλαβε και φυλάκισε το υπόλοιπο μισό του σώματος.
● Ο Αμερικανός πρόεδρος Μπάιντεν ερμηνεύει τη δημοκρατία ως ένα ζήτημα αξιών: η δημοκρατία είναι ο τόπος των δικαιωμάτων και των ελευθεριών. Τι γνώμη έχετε γι’ αυτό;
Στο Λεξικό της Οξφόρδης, το πιο μεγάλο λεξικό της αγγλικής γλώσσας, μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα η ερμηνεία του όρου democracy ήταν social revolution, δηλαδή κοινωνική επανάσταση. Επειδή τη λέξη δημοκρατία δεν την έβλεπε με καλό μάτι η φιλελεύθερη παράδοση. Η ερμηνευτική εκδοχή του προέδρου Μπάιντεν είναι κληρονομημένη όμως από τον Ψυχρό Πόλεμο, όταν ως δημοκρατία κατέληξαν να εννοούν ένα αντιπροσωπευτικό κοινοβουλευτικό σύστημα (με διάφορες εξαιρέσεις, επειδή, για παράδειγμα, ο Ερντογάν έχει εκλεγεί, αλλά δεν νομίζω να θεωρείται πρόμαχος της δημοκρατίας).
● Και το αντιπροσωπευτικό σύστημα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί δημοκρατικό;
Η δημοκρατία είναι μια λέξη μάχης, αγώνα, τόσο για όποιον την εκτιμά όσο και για όποιον την αποστρέφεται. Οσο για το αντιπροσωπευτικό σύστημα, ένας πατέρας της νεότερης δημοκρατίας, ο Ρουσό, το χαρακτήρισε απάτη: «Ο αγγλικός λαός νομίζει ότι είναι ελεύθερος· απατάται οικτρά· είναι ελεύθερος μόνο κατά τη διάρκεια της εκλογής των μελών του κοινοβουλίου· μόλις εκλεγούν είναι δούλος, δεν είναι τίποτα». Ακόμα και ένας στοχαστής που έπαιξε θεμελιώδη και βαρύνοντα ρόλο στην ιστορία της νεότερης δημοκρατίας είχε ισχυρές επιφυλάξεις για το αντιπροσωπευτικό σύστημα.
● Η δημοκρατία μπορεί να εξαχθεί;
Οταν η πόλη-σύμβολο της ολιγαρχίας στην αρχαία Ελλάδα, η Σπάρτη, κήρυξε τον πόλεμο στην Αθήνα το 431 π.Χ., το σύνθημά της ήταν: «Να εξαγάγουμε την ελευθερία». Και κατέστρεψε την Αθήνα. Οταν ο Ναπολέων κυριαρχούσε στην Ευρώπη, η επαναστατική Γαλλία έλεγε ότι φέρνει την ελευθερία στις χώρες στις οποίες εισέβαλλε. Θεωρώ ότι γίνεται μια παραπλανητική και αντιφατική χρήση σημαντικών λέξεων· λέξεων που με τον καιρό πήραν ένα εργαλειακό νόημα, λειτουργώντας με μια άλλη ερμηνευτική εκδοχή. Οπως όταν οι Ρωμαίοι έλεγαν bellum iustum, ο πόλεμος είναι δίκαιος. Δεν είναι αλήθεια, οι πόλεμοι δεν είναι δίκαιοι, αλλά καθώς οι Ρωμαίοι είχαν την ισχύ για να επιβάλλουν αυτή την ερμηνεία, να που οι πόλεμοι των Ρωμαίων γίνονταν δίκαιοι.
● Υπάρχουν όμως έπειτα τα δικαιώματα και οι ελευθερίες. Οπως εκείνες που ο πρόεδρος Μπάιντεν υποσχέθηκε στους δημοσιογράφους που εργάζονται σε χώρες όπου υπάρχει λογοκρισία, προσφέροντας κονδύλια για την προστασία τους.
Μου έρχεται ξανά στον νου ο Ψυχρός Πόλεμος, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες πλήρωναν εφημερίδες και δημοσιογράφους προκειμένου να υπάρχει πληροφόρηση εναρμονισμένη με τους σκοπούς και τα σχέδιά τους. Πράγμα που είναι το ίδιο με εκείνο που έκαναν οι τσάροι. Οταν άνοιξαν τα ρωσικά αρχεία, μετά την κατάρρευση της αυτοκρατορίας, αποκαλύφθηκε ένας εντυπωσιακός κατάλογος Αγγλων και Γάλλων δημοσιογράφων που πληρώνονταν για να προσανατολίζουν την κοινή γνώμη σύμφωνα με τις ρωσικές απαιτήσεις.
● Θεωρείτε ότι, όπως οι Ρώσοι και οι Κινέζοι, έτσι και οι Αμερικανοί δεν είναι υποδείγματα δημοκρατίας;
Τον Μάιο του 2020, μια πολύ έγκυρη μη κυβερνητική οργάνωση στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Freedom House, καθόρισε το «δημοκρατόμετρο», ορίζοντας διάφορες παραμέτρους που καθιστούν δημοκρατική μια χώρα. Οι πρώτες τρεις παράμετροι ήταν: απουσία πολιτικής διαφθοράς, έγκυρο εκλογικό σύστημα που αποκλείει τη νοθεία, απόρριψη του ρατσισμού. Δεν νομίζω ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες εκπληρώνουν εντελώς αυτές τις προϋποθέσεις.
● Τι θα συμβουλεύατε να ξαναδιαβάσουμε σήμερα για μια καλή δημοκρατική εκπαίδευση;
Το βιβλίο του Τοκβίλ «Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση» και το βιβλίο του Νορμπέρτο Μπόμπιο «Δεξιά και Αριστερά». [Και τα δύο κυκλοφορούν στη γλώσσα μας από τις Εκδόσεις Πόλις].
Θανάσης Γιαλκέτσης
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
