Κύρκος Δοξιάδης

Ίδιον μιας αποτελεσματικής Αριστεράς, που σημαίνει μιας Αριστεράς που εφαρμόζει ορθά την ιστορικο-υλιστική προσέγγιση, είναι να μπορεί να εκμεταλλεύεται προς όφελός της τις αντιφάσεις του συστήματος. Η κατάσταση με την πανδημία και την εγκληματική ολιγωρία των φαρμακοβιομηχανιών παρέχει μοναδική ευκαιρία για την Αριστερά να καταγγείλει τον καπιταλισμό με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο. Καταδεικνύοντας πως ο τελευταίος ευθύνεται για την πορεία της ανθρωπότητας προς την καταστροφή – όχι μόνο λόγω των οικονομικών κρίσεων και της κλιματικής αλλαγής, αλλά με τον πολύ πιο άμεσο τρόπο της αδυναμίας αντιμετώπισης της υγειονομικής κρίσης, για τη δημιουργία της οποίας φέρει ο ίδιος μακράν το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης. Μαζί με τις καταγγελίες περί ευθυνών, δεδομένου ότι η ευθύνη του συνεχίζεται στο παρόν με την επιμονή των φαρμακευτικών εταιρειών στις πατέντες, ανοίγεται πεδίον δόξης λαμπρόν για την Αριστερά να διοργανώσει ολόκληρο αντικαπιταλιστικό αγώνα με κεντρικό αίτημα την κατάργηση των πατεντών. Τούτο όμως θα προϋπέθετε κάτι. Ότι σύσσωμες οι δυνάμεις της Αριστεράς θα συμφωνούσαν πως τα εμβόλια –που παράγονται σε εργαστήρια από επιστήμονες και όχι από τα αφεντικά τους– σώζουν ζωές. Με άλλα λόγια, ότι δεν θα υπήρχε αντιεμβολιαστικό κίνημα. Ή έστω ότι θα περιοριζόταν στους πασιφανώς ακροδεξιούς. Η διάχυση των αντιεμβολιαστών σε ολόκληρο το ιδεολογικο-πολιτικό φάσμα, συμπεριλαμβανομένου σημαντικού τμήματος της Αριστεράς, αποβαίνει σωτήρια για τον καπιταλισμό. Αυτά.

Η πιο βασική εκδοχή των κατασκευασμένων διλημμάτων, παραλλαγές της οποίας αποτελούν όλα τα υπόλοιπα διλήμματα, είναι η ακόλουθη: «ιδεολογική καθαρότητα ή πολιτική αποτελεσματικότητα». Η καθεστωτική προπαγάνδα επιστρατεύει εδώ στοιχεία από το παρελθόν της ίδιας της Αριστεράς και τα παρουσιάζει ως αναχρονιστικά κατάλοιπα που επιμένουν πεισματικά να διαφεντεύουν τρόπους σκέψης και συμπεριφορές του παρόντος. Ετσι, η «ιδεολογική καθαρότητα» παραπέμπει σε λάβαρα με τις εικόνες του Μαρξ, του Ενγκελς και του Λένιν, ενώ η «πολιτική αποτελεσματικότητα» είναι ο πολιτικός «ρεαλισμός» που θα καταστήσει τον ΣΥΡΙΖΑ ικανό να διεκδικήσει εκ νέου την εξουσία αφού θα έχει προσαρμοστεί στις συνθήκες του «21ου αιώνα». Ο ίδιος ο όρος «καθαρότητα» στην προκειμένη περίπτωση είναι απολύτως αποπροσανατολιστικός. Θα έλεγα, μάλιστα, ότι, παρ’ ότι δεν δηλώνεται ρητά κάτι τέτοιο, υποκρύπτει την καταγγελία ότι πρόκειται για ένα είδος ρατσισμού της ιδεολογικής ταυτότητας. Στην πραγματικότητα, ο μαρξιστικός προσανατολισμός, η αντικαπιταλιστική τοποθέτηση, η σύνδεση με τα ριζοσπαστικά κινήματα, και –πάνω απ’ όλα- τα ταξικά χαρακτηριστικά της πολιτικής ενός κόμματος δεν αφορούν σύμβολα, σημαίες, ταμπέλες, οικόσημα, παράσημα ή πιστοποιητικά αριστερών φρονημάτων. Αφορούν τη χάραξη μιας σοσιαλιστικής στρατηγικής, με τα αναλυτικά εργαλεία που παρέχει η αριστερή –που σημαίνει κυρίως η μαρξιστική- θεωρία, καθώς και τη συνακόλουθη αριστερή πρακτική. Αυτά είναι που φοβάται το καθεστώς. Και προσπαθεί να τα ξορκίσει παρουσιάζοντάς τα ως το φάντασμα μιας ούτως ή άλλως παρωχημένης «ιδεολογικής καθαρότητας».

Στον ΣΥΡΙΖΑ, ο όρος «μαρξισμός» είναι σχεδόν ταμπού. Το να τολμήσει κάποιος/α να ισχυριστεί ότι ο μαρξισμός θα έπρεπε να είναι η καθοδηγητική θεωρία του κόμματος θα τον/την κατέτασσε αυτομάτως στο γελοίο προπαγανδιστικό εφεύρημα του «ΣΥΡΙΖΑ του 3%». Κατά τη γνώμη μου, η (μη) σχέση του ΣΥΡΙΖΑ με τον μαρξισμό είναι ίσως η πιο κρίσιμη πλευρά του ταυτοτικού του προβλήματος. Συγκεκριμένα: Ο ουσιαστικότερος τρόπος με τον οποίο συνδέεται ένας πολιτικός φορέας της Αριστεράς με τον μαρξισμό είναι η έμπρακτη κατάδειξη του ταξικού του χαρακτήρα, κατά τρόπο που αναδεικνύει την ανταγωνιστική διάσταση των ταξικών σχέσεων. Την εποχή της απροκάλυπτης επίθεσης που υφίστανται οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές είναι τουλάχιστον αστείο για το κόμμα της Αριστεράς να φοβάται ότι θα κατηγορηθεί πως διχάζει την κοινωνία αν απαντήσει σε τούτη την επίθεση εκθέτοντάς την ως τέτοια. Οσο για το... επιχείρημα του «3%», δεν έχουμε παρά να θυμηθούμε πως ο ΣΥΡΙΖΑ εκτινάχτηκε εκλογικά όταν έπεισε τον κόσμο για την ταξικότητά του. Ακριβώς αντίστροφα με ό,τι έπαθε το ΠΑΣΟΚ.

Σε πρόσφατο άρθρο μου στην «Εφ.Συν.» («Το planB της Αριστεράς», 16.11.2021), είχα εξηγήσει τη συμβολική…

Ενα από τα πιο προβεβλημένα στελέχη της Χρυσής Αυγής (τώρα καταδικασμένος και φυλακισμένος) πριν από…

Προνομιακό πεδίο καθημερινής ιδεολογικής παρέμβασης ήταν και είναι οι μαζικές μορφές μυθοπλασίας – οι εμπορικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές. Η ψυχαγωγική πλευρά της μυθοπλασίας καθιστά τους ανθρώπους ιδεολογικά εύπλαστους – αν κάτι τους διασκεδάζει δεν πολυνοιάζονται για τα ιδεολογικά πρότυπα που μπορεί να αφομοιώνουν ασυνείδητα. Από την «κοινοτοπία του κακού» που επισήμανε η Χάνα Αρεντ με αναφορά στη δίκη του Αϊχμαν το 1961, περίπου δέκα χρόνια αργότερα περνάμε σε μια συστηματική ιδεολογική εκστρατεία «εξωραϊσμού του κακού» από τις κυρίαρχες μορφές μυθοπλασίας των δυτικών κοινωνιών. Και προφανώς δεν είναι τυχαίες οι συγκεκριμένες εκδοχές του «κακού» που εξωραΐζονταν: η αυθαίρετη αστυνομική βία (αρχής γενομένης με τις ταινίες του «Βρόμικου Χάρι») και οι αρχιμαφιόζοι (ταινίες τύπου «Νονός»). Το πρώτο προβαλλόταν ως απαραίτητη προϋπόθεση αντιμετώπισης της «επικίνδυνης παραβατικότητας» και το δεύτερο ως υπαινικτική αποδοχή του γεγονότος ότι οι οικονομικά ισχυροί αναπόφευκτα λειτουργούν με τους δικούς τους ηθικούς κώδικες. Κοινός στόχος όλης αυτής της ιδεολογικής εκστρατείας στις αμέτρητες παραλλαγές και εκδοχές της που επακολούθησαν στην τηλεόραση και στον κινηματογράφο, αλλά και αργότερα στα video games καθώς και σε μη μυθοπλαστικές εκπομπές όπως ριάλιτι: η κατασκευή του απολύτως αδίστακτου και «σκληρού» ανταγωνιστικού ατόμου, απαλλαγμένου από κάθε είδους ηθικές αναστολές που παραδοσιακά ίσχυαν από τον Διαφωτισμό κι έπειτα. Είτε ως σκληρός μπάτσος που επιβάλλει «νόμο και τάξη» όπως εκείνος κρίνει σκόπιμο, είτε ως αδίστακτος «παίκτης» στην αγορά ή στα ριάλιτι που αποσκοπεί στην εξόντωση των ανταγωνιστών, στη σύγχρονη κοινωνία έχει όντως συγκροτηθεί ένας νέος τερατώδης τύπος ανθρώπου. Τούτος ο τύπος ανθρώπου υπάρχει ανάμεσά μας, διότι η ίδια η πραγματικότητα της νεοφιλελεύθερης κοινωνίας τον χρειάζεται και τον καλλιεργεί. Είναι το δημιούργημα της δυστοπικής ιδεολογίας του σύγχρονου καπιταλισμού. Ενα «τσακ» πιο πέρα βρίσκονται οι δυο νεαροί του «Funny games».

"Post" στη γλώσσα του facebook και όχι μόνο σημαίνει "ανάρτηση". Για να μην μπερδεύονται λοιπόν τα πράγματα, ο Ζούκερμπεργκ διάλεξε για νέα ονομασία του facebook την ελληνική λέξη Meta. Αλλά είναι σαφές ότι παραπέμπει σε όλα τα "post-", δηλαδή "μετα-", που είναι προσφιλή στη νεοφιλελεύθερη εποχή μας: μετα-μοντερνισμός, μετα-νεοτερικότητα, μετα-δημοκρατία, μετα-καπιταλισμός, μετα-αλήθεια... Το Meta, ως νέα εκδοχή του facebook, υποθέτω ότι φιλοδοξεί να είναι η μετα-πραγματικότητα (post-reality).

Δυστυχώς ή ευτυχώς –στην προκειμένη περίπτωση μάλλον δυστυχώς, θα έλεγα–, το οργανωτικό επίπεδο της πολιτικής, ήτοι τα πολιτικά κόμματα και οι συνδικαλιστικές παρατάξεις, αλλά ιδίως τα πρώτα, έχουν τη δική τους αυτοτέλεια έναντι ιδεολογικών θέσεων και ταξικών τοποθετήσεων. Που σημαίνει ότι η εν λόγω ασυνεννοησία δεν προκύπτει από τις ευρύτερες συνθήκες της ταξικής διαμάχης και της ιδεολογικής αντιπαράθεσης Δεξιάς και Αριστεράς, αλλά από κάτι πιο «πεζό» και συγκεκριμένο. Εντός του πλαισίου μιας λίγο-πολύ καθιερωμένης «πολιτικής κουλτούρας», θεωρείται ένδειξη αδυναμίας το να συμφωνείς με τον κομματικό σου αντίπαλο. Η κομματική ένταξη «αυτομάτως», ούτως ειπείν, συνεπάγεται πως έχεις απεμπολήσει τη δυνατότητα και το δικαίωμα να εκφράζεις την άποψή σου για οποιοδήποτε θέμα, αν αυτή συμπίπτει με εκείνην του αντιπάλου. Παράδειγμα από την τρέχουσα επικαιρότητα: η απροθυμία του ΣΥΡΙΖΑ να τοποθετείται ευθέως και χωρίς περιστολές υπέρ της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού σε ειδικές ομάδες πολιτών (όπως υγειονομικοί) –έστω εκφράζοντας αντιρρήσεις ως προς την αυστηρότητα των κυρώσεων. Χειρότερες όμως είναι οι περαιτέρω επιπτώσεις τούτης της κατάστασης. Η κυβέρνηση, στη βιασύνη της, μεταξύ άλλων, να δημιουργήσει την εικόνα της «επιστροφής στην κανονικότητα», επιβάλλει στα εκπαιδευτικά ιδρύματα να επανέλθουν στη διά ζώσης διδασκαλία, χωρίς τήρηση υγειονομικών πρωτοκόλλων που ισχύουν –θεωρητικά τουλάχιστον– παντού (όπως απόσταση 1,5 μέτρου). Οσοι/ες από εμάς τολμάμε να αντισταθούμε σε τούτη την εγκληματική ανευθυνότητα, διατρέχουμε τον κίνδυνο να αντιμετωπιστούμε όπως ο ψεύτης βοσκός: «Αυτά τα λέτε επειδή είστε ΣΥΡΙΖΑ».

Στη σύγχρονη Ελλάδα, η θεωρία των δύο άκρων εμφανίστηκε κατά πολύ συγκεκριμένο τρόπο, ως κεντρικό προπαγανδιστικό τέχνασμα εναντίον της αντιμνημονιακής Αριστεράς. Προτού ανέλθει ο ΣΥΡΙΖΑ στην κυβερνητική εξουσία και εφαρμόσει μνημόνιο, η εξομοίωση των δύο «άκρων» στηριζόταν στην αντιμνημονιακή ρητορική της Χρυσής Αυγής. Τα χρόνια της διακυβέρνησης από τον ΣΥΡΙΖΑ, χωρίς να περιέλθει ακριβώς σε αχρησία, ως προπαγάνδα είχε μάλλον ατονήσει, για ευνόητους λόγους. Τώρα, όμως, παρατηρείται το εξής φαινόμενο: Η θεωρία των δύο άκρων όχι απλώς δεν έχει εκλείψει από τον δημόσιο λόγο και την κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας, αλλά έχει ριζώσει βαθύτατα στα μυαλά κάποιων – δηλαδή ακριβώς ως ιδεολογία, και μάλιστα, θα έλεγα, κυρίαρχη. Αποτελεί κεντρική συνιστώσα της καθεστωτικής ιδεολογίας. Μετά τα συγκλονιστικά γεγονότα στο ΕΠΑΛ Σταυρούπολης, υπουργεία, κυβερνητικοί εκπρόσωποι και μέλη της κυβέρνησης είναι ανίκανοι να αρθρώσουν μία λέξη καταδίκης του ναζιστικού φαινομένου στα σχολεία χωρίς να αναμασήσουν τη θεωρία των δύο άκρων. Και λέω «είναι ανίκανοι» διότι καθώς φαίνεται ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΣΚΕΦΤΟΥΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ. Και αν τα πράγματα έμεναν στο επίπεδο των δημόσιων δηλώσεων και της (μη) καταγγελίας, δεν θα έτρεχε και τίποτα. Το ζήτημα όμως είναι ασύγκριτα πιο σοβαρό και μεσο-μακροπρόθεσμα θα έλεγα εφιαλτικό. Στη σκέψη του καθεστωτικού πολιτικού προσωπικού και των όσων αποφασίζουν για τις τύχες της χώρας, το να υπάρχουν ΝΑΖΙΣΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ δεν είναι πιο επικίνδυνο από παλιά που στα Λύκεια είχαν πέραση οι ιδέες του Μαρξ και του Λένιν.

Η γνωσιακή ηγεμονία των κυρίαρχων τάξεων στον καπιταλισμό συνίστατο ακριβώς σε αυτή την «αταξική» θετικότητα των εφαρμογών της επιστημονικής γνώσης. Η καπιταλιστική εξουσία ήταν διττά παραγωγική κατά το ότι η πολυσχιδής χρήση της επιστήμης τής εξασφάλιζε την καθαυτό οικονομική παραγωγή εμπορευμάτων από κοινού με τη στοιχειώδη ευημερία των κατώτερων και μεσαίων τάξεων που αποτελούσε αναγκαία προϋπόθεση της κοινωνικής συνοχής. Ολα αυτά όμως, μέχρι την παγκόσμια επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού. Η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους ήταν η πρώτη έκφανση της κρίσης στη γνωσιακή ηγεμονία του καπιταλισμού. Παρ’ ότι κατά βάσιν πολιτικο-οικονομική επιλογή, είχε μια καθοριστική γνωσιακή διάσταση, κατά το ότι αποδυναμώθηκε μεταξύ άλλων και το ιατρικό σκέλος της κοινωνικής πολιτικής. Περικοπές δαπανών στη δημόσια υγεία συνεπάγονταν και μικρότερη δυνατότητα για έρευνα αλλά και μέριμνα σχετικά με την υγεία του πληθυσμού. Ταυτόχρονα, και σε αγαστή συνέργεια με τις νεοφιλελεύθερες κρατικές πολιτικές, οι πολυεθνικές φαρμακοβιομηχανίες μετατόπισαν σκόπιμα και συνειδητά τον στόχο της ιατρικής έρευνας. Από την επίτευξη της μέγιστης δυνατής αποτελεσματικότητας στην πρόληψη και θεραπεία των ασθενειών, τούτος επαναπροσδιορίστηκε ως η επίτευξη του μέγιστου δυνατού κέρδους από την παραγωγή φαρμάκων. Η αποκαρδιωτική αδυναμία αντιμετώπισης της πανδημίας, που άλλαξε άρδην την παγκόσμια καθημερινότητα, δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία, αλλά συνέπεια συνειδητών επιλογών του συστήματος, που οδήγησαν στην πρώτη σημαντική κρίση της γνωσιακής ηγεμονίας του. Το αντιεμβολιαστικό φαινόμενο δεν είναι παρά ένα πρώτο κραυγαλέο σύμπτωμα της απώλειας του ηγεμονικού ρόλου της επιστήμης στον σύγχρονο καπιταλισμό. Οικονομικές, πολιτειακές και ιδεολογικές κρίσεις συνοδεύουν την ιστορία του καπιταλισμού από γεννησιμιού του. Στον βαθμό που οι αιτίες τους εντοπίζονται στα «τρία επίπεδα» του συστήματος, τούτο –αργά ή γρήγορα– κατορθώνει να τις υπερβαίνει, αφομοιώνοντας τα στοιχεία που τις προξενούν. Η επιστημονική ορθολογικότητα είναι το «έξωθεν δάνειο» του καπιταλισμού από τον Διαφωτισμό. Και ο τελευταίος τώρα απολαμβάνει την τραγική εκδίκησή του.