Αναδημοσιεύσεις

Σε αυτά τα είκοσι χρόνια ο κόσμος άλλαξε ριζικά. Έχω μπροστά μου την εικόνα των ταραχών από την επίθεση στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ στις αρχές του 2021 και του Μπάιντεν που καταγγέλλει την εξέγερση λέγοντας «Αυτή η εσωτερική τρομοκρατία είναι η πιο επικίνδυνη», σε μια κατακερματισμένη Αμερική, σε έναν ανατριχιαστικό, βίαιο και ρατσιστικό εμφύλιο πόλεμο, όπως κατηγορεί το Black Lives Matter. Εμείς δυσκολευόμαστε να προσανατολιστούμε γιατί το πιο σοβαρό πράγμα που έχει συμβεί παντού είναι ότι μας έκλεψαν την πολιτική -σε όλους, αν και με διαφορετικές μορφές-, αυτόν τον εξαιρετικό πόρο που μέχρι πρόσφατα μας επέτρεπε κάποια γνώση, αν και σχετική, του κόσμου, την ικανότητα να προσδιορίζουμε με σαφήνεια τους φίλους και τους εχθρούς και ειδικά να σχεδιάζουμε εναλλακτικές λύσεις. Τώρα ούτε οι Ταλιμπάν δεν το ξέρουν. Τώρα που εγκαταστάθηκαν στην Καμπούλ, παρά την αλαζονική τους βεβαιότητά ότι μιλούν στο όνομα ενός προφήτη, δεν ξέρουν τι να κάνουν ανακαλύπτοντας πόσο έχει αλλάξει το ίδιο το Αφγανιστάν ενώ κρύβονταν στις χαράδρες της γκρεμισμένης χώρας τους. Τι κάνουμε τότε; Υπάρχει μια βεβαιότητα: αυτή η επέτειος ωθεί όλους μας να ξανασκεφτούν τον κόσμο, και ως εκ τούτου να δώσουμε απόλυτη προτεραιότητα στον προβληματισμό σχετικά με τις διαστάσεις της παγκόσμιας κρίσης που περνάμε. Γιατί μόνο αν την εμπεδώσουμε πλήρως, θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε και να αναγνωρίσουμε ότι η δολοφονία της πολιτικής αποτελεί την πραγματική «συνέπεια» της 11ης Σεπτεμβρίου και ότι η συνέπεια αυτής της εικοσαετίας της παγκοσμιοποίησης, από την οποία έχουμε καταλάβει ελάχιστα πράγματα, αποτελεί το πιο σοβαρό πράγμα που έχει συμβεί. Κι όμως, νομίζω πως είναι ακόμα δυνατό να προφυλαχθούμε και να απαντήσουμε. Δύσκολο, αλλά πιθανό. Ελπίζοντας ότι αυτό που θα μας αναζωογονήσει θα είναι κάτι που θα μοιάζει μ’ αυτό που πιστεύει ο καθένας μας ότι θα είναι η «Αριστερό» και πώς αυτή θα το αναβιώσει πρώτα. Το να μας ενώνει το γεγονός ότι είμαστε όλοι αποπροσανατολισμένοι δεν δημιουργεί στην πραγματικότητα κοινότητες και κοινωνίες, ενώ μπορεί αντίθετα να προκαλέσει μια άγρια βία.

Πάνω απ΄ όλα ο Μίκης συνέθετε τις αντιθέσεις δημιουργώντας αριστουργήματα. Προσπαθούσε να εκφράσει τη διαχρονική ψυχή του συντοπίτη και του μακρινού με τις ίδιες αγωνίες. Πάντρεψε το μοναδικό με το μαζικό. Γι΄ αυτό και τραγουδήθηκε από Έλληνες, Ασιάτες, Εβραίους, Λατίνους, Ιρλανδούς, Αγγλογάλλους, συγκινώντας παντού. Ήταν δημοκράτης επειδή ήταν δημώδης. Ήταν Αριστερός. Κομμουνιστής, όχι μόνο λόγω βιογραφικού και τελευταίας γραφής, αλλά επειδή τραγουδούσε την ισότητα και την ομορφιά των αδυνάτων. Με αυτό το πνεύμα διάλεγε άλλωστε τους συνεργάτες του. Ο Γρ. Μπιθικώτσης πχ, για να μνημονεύσω έναν, έμεινε μοναδικός όχι για το ιδιαίτερο μέταλλο της φωνής, αλλά επειδή τραγουδώντας μας εξέφραζε συλλογικά σε ότι ωραιότερο κρατούμε μέσα μας - και ίσως δεν το ξέραμε. Είχα πάντα μια ιδέα, λάθος ή σωστή τη γράφω: Ο Μίκης ήξερε ότι η μουσική του εκφράζει το λαό, γι’ αυτό δεν δίστασε να σταθεί δίπλα σε όποιον (Αριστερό, Δεξιό, Έλληνα, Σουηδό κλπ) του έδινε ευκαιρίες να δημιουργεί και να διαδίδει τα έργα του. Αυτός που τον υποστήριζε, θεωρούσε, υποστήριζε την τέχνη και το λαό. Γι΄αυτό σε κάποιες συγκυρίες απομακρύνθηκε πολύ από τον πολιτικό χώρο που κυρίως τον εξέφρασε. Ναι, πολλοί θα προτιμούσαμε να είχε μείνει μακριά από Υπουργεία, να μην είχε μιλήσει κάποτε σαν όψιμος Μακεδονομάχος. Ίσως επίσης θα μας ήταν προτιμότερο και ο Ελύτης να μη μιλά για ομοαίματους αδελφούς, ο Καζαντζάκης για κοινό αίμα κλπ. Ο ελληνικός πολιτισμός δημιούργησε τη δημοκρατία αλλά δυστυχώς συνυπήρχε πάντα συγκρουσιακά με την ολιγαρχία της καταγωγής. Αυτά τα λοξά βήματα του Μίκη ήταν συγκυριακά, σποραδικά, απομεινάρια χωμένα μέσα στην ίδια τη σύνθεση που άφησε και στη συνολική πορεία του. Χωρίς αμφιβολία, το έργο του θα μείνει για πάντα στην Ιστορία (όπως και του Χατζηδάκι, του Ξαρχάκου και λίγων ακόμη) και θα συγκινεί. Άλλο όμως φοβάμαι. Μήπως αυτό μείνει αέναα μοναδικό, χωρίς να φανεί ποτέ κάτι ισάξιο. Ο Μίκης εμπνεόταν με την άμεση αίσθηση του ήχου, των σωρευμένων συνηχήσεων, του πόνου, της αγάπης του διπλανού. Θα προσφέρει στο μέλλον αυτήν την έμπνευση ο πολιτισμός του copy- paste, των αλγορίθμων; Μάλλον όχι, αλλά με «δουλειά πολλή» η τέχνη θα νικήσει τους αυτοματισμούς, το χελιδόνι θα φανεί κι ο ήλιος θα γυρίσει.

Φανταστείτε να είστε αναγκασμένοι να μετακομίσετε στο εξωτερικό, ως μοναδική διέξοδο για την εξεύρεση εργασίας. Οι απολαβές είναι μικρές, όμως σίγουρα καλύτερες από αυτές που θα είχατε στη χώρα σας. Η ζωή συνεχίζει όμως να είναι δύσκολη για εσάς, καθώς θα πρέπει να στέλνετε χρήματα στην οικογένειά σας, προκειμένου να επιβιώσει. Σίγουρα δεν θα σας άρεσε να δώσετε ένα ποσοστό που κυμαίνεται από 10% μέχρι 33% στους ενδιάμεσους, προκειμένου να φτάσει το έμβασμα στον προορισμό του και μάλιστα έπειτα από αρκετές ημέρες. Οι μετανάστες του Ελ Σαλβαδόρ στις ΗΠΑ δεν χρειάζεται να το φανταστούν. Το βιώνουν καθημερινά. Θα πρέπει να δίνουν ένα σεβαστό μερίδιο του μισθού τους στη Western Union και τη MoneyGram, προκειμένου να μεταφέρει τα χρήματα στον προορισμό τους. Και ποιος είναι αυτός ο προορισμός; Κάποιο άλλο κατάστημα της Western Union, πολύ πιθανό στην κοντινότερη πόλη. Θα πρέπει η γυναίκα ή οι γονείς του μετανάστη να πάρουν λεωφορείο για να παραλάβουν τα χρήματα από ένα μέρος όπου έξω παραμονεύουν συμμορίες, καθώς βέβαια τα εισπράττουν σε χαρτονομίσματα, που είναι εύκολο να κλαπούν. Ένας αριθμός 2,5 εκατομμυρίων ανθρώπων στέλνει χρήματα σε φίλους και συγγενείς που ζουν ακόμη στο Ελ Σαλβαδόρ. Την προηγούμενη χρονιά μετέφεραν σχεδόν 6 δισεκατομμύρια δολάρια, ή περίπου το 23% του ΑΕΠ της χώρας. Και φυσικά ένα μεγάλο μερίδιο χάνεται στον δρόμο. Αυτό το πρόβλημα λύνεται με το νέο σύστημα πληρωμών που εισάγει το Ελ Σαλβαδόρ. Όσοι ζουν στις ΗΠΑ Θα μπορούν να στέλνουν κατευθείαν Bitcoin στους συγγενείς τους. Στο ηλεκτρονικό πορτοφόλι Chivo που βρίσκεται στο κινητό τους, στην ασφάλεια του σπιτιού τους. Κατόπιν οι παραλήπτες, αν επιθυμούν, θα τα μετατρέπουν αυτόματα σε δολάρια. Άμεσα, εύκολα, εντελώς δωρεάν. Αν προτιμούν να τα μετατρέψουν σε χαρτονομίσματα των δολαρίων, αρκεί να πηγαίνουν στο πλησιέστερο ειδικό ATM με το κινητό τους. Από εκεί θα «διαβάζει» το πορτοφόλι τους (όπως βάζουμε εμείς τη χρεωστική κάρτα) και θα τους δίνει μετρητά. Το μεγάλο πλεονέκτημα του συγκεκριμένου σε σχέση με τα ηλεκτρονικά πορτοφόλια κρυπτονομισμάτων που γνωρίζουμε και χρησιμοποιούμε μέχρι τώρα, είναι πως μετατρέπει άμεσα και δωρεάν τα Bitcoin σε δολάρια. Να διευκρινίσουμε με την ευκαιρία πως τα Bitcoin αξίας 30 δολαρίων που περιέχονται στο Chivo και αποτελούν δώρο της κυβέρνησης προς τους πολίτες, δεν μπορούν να μετατραπούν σε μετρητά δολάρια. Χρησιμεύουν μόνο για αγορές εμπορευμάτων και υπηρεσιών. Πόσα υπολογίζεται ότι θα χάσουν από τη λειτουργία του Chivο, οι Western Union, MoneyGram και λοιπά τραπεζικά ιδρύματα; 400 εκατομμύρια δολάρια τον χρόνο. Αυτά τα χρήματα θα μπουν στις τσέπες κατοίκων του Ελ Σαλβαδόρ. Καταλαβαίνετε τι θα σημαίνει για αυτούς να επιτύχει το «πείραμα» και να εξαπλωθεί και σε άλλες χώρες: απόλυτη καταστροφή.

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο έγκειται στο πώς αναδιατάσσονται οι ισορροπίες στο εσωτερικό των Ταλιμπάν, όπου αποτελεί κοινό μυστικό ότι επικρατούσαν τριβές το τελευταίο διάστημα ανάμεσα στην "Ντόχα”, ήτοι την αντιπροσωπεία που είχε εγκατασταθεί στο Κατάρ για να διεξαξάγει τις διαπραγματεύσεις με τις ΗΠΑ, και την "Κανταχάρ”, δηλ. την παραδοσιακή εγχώρια ηγεσία. Χαρακτηριστικός είναι ο σχετικός παραγκωνισμός του μέχρι πρότινος φερόμενου ως βέβαιου νέου πρωθυπουργού, μουλά Αμπντούλ Γάνι Μπαραντάρ, επικεφαλής της αντιπροσωπείας της Ντόχα, ο οποίος περιορίζεται σε θέση αντιπροέδρου της κυβέρνησης, υπό τον μουλά Χασάν Αχούντ. Ο νέος πρωθυπουργός αποτελεί μία από τις πιο αινιγματικές φυσιογνωμίες των Ταλιμπάν: μολονότι δεν είχε λάβει μέρος στο αντάρτικο κατά των Σοβιετικών τη δεκαετία του '80 αναδείχθηκε κατόπιν σε θρησκευτικό αρχηγό από τους πιο σκληροπυρηνικούς, θιασώτη του κινήματος Deobandi (που γεννήθηκε στην ινδική υποήπειρο επί αποικιοκρατίας προσφέροντας μιαν αυστηρή αντιδυτική εκδοχή του Ισλάμ) και ευθύνεται για μερικές από τις πιο ακραίες ενέργειες του "Εμιράτου του Αφγανιστάν” την περίοδο 1996-2001, όπως η καταστροφή των αγαλμάτων του Βούδα στο Μπαμιγιάν και η απαγόρευση της εκπαίδευσης των γυναικών. Καθ΄όλη την προηγούμενη εικοσαετία βρισκόταν εξόριστος στο Πακιστάν. Η ανάδυσή του ερμηνεύεται ως επιβεβαίωση του ρόλου που έχουν εξασφαλίσει οι μυστικές υπηρεσίες του Πακιστάν υπό τον (ευρισκόμενο από τις 5 Σεπτεμβρίου στην Καμπούλ) στρατηγό Φαϊζ Χαμίντ στον έλεγχο των αφγανικών πραγμάτων – ιδίως αν συνδυασθεί με το διορισμό του Σιρατζουντίν Χακάνι ως υπουργού Εσωτερικών. Το "δίκτυο Χακάνι” διατηρούσε τον καιρό της σοβιετικής εισβολής ισχυρούς δεσμούς με τη CIA και σε κάθε περίπτωση επηρεάζεται από το Πακιστάν. Ο Σιρατζουντίν Χακάνι φέρεται να είναι αυτός που βοήθησε τον Οσάμα μπιν Λάντεν να διαφύγει από τα βουνά της Τόρα Μπόρα το 2001, ενώ χαρακτηρίζεται από το FBI "τρομοκράτης με διεθνή δράση”. Με άλλα λόγια, το Πακιστάν έσπευσε να προκαταλάβει κάθε άλλο παίκτη, παίζοντας δυνατά τα χαρτιά του, με την πεποίθηση ότι ο διεθνής παράγοντας θα υποχρεωθεί όπως και αν έχει να συνομιλήσει με τους Ταλιμπάν.

"Σίγουρα αυτή θα είναι η τελευταία ευκαιρία για μένα να απευθυνθώ σε εσάς. Η Πολεμική Αεροπορία έχει βομβαρδίσει τις κεραίες των Radio Portales και Radio Corporación. Οι λέξεις μου δεν έχουν πικρία αλλά απογοήτευση. Είθε να έρθει μια ηθική τιμωρία για εκείνους που έχουν προδώσει τον όρκο τους: Στρατιώτες της Χιλής, οι επικεφαλής αρχιστράτηγοι, ο Ναύαρχος Μερίνο, ο οποίος έχει αυτοανακηρυχθεί ο ίδιος διοικητής του ναυτικού, και ο κ. Μεντόζα, ο οποίος επαίσχυντα μόλις χθες ορκίσθηκε πίστη και αφοσίωση στην κυβέρνηση, και ο οποίος έχει επίσης αυτοανακηρυχθεί αρχηγός της Carabineros (παραστρατιωτικής αστυνομίας). Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα δεδομένα, το μόνο πράγμα που απομένει για μένα είναι να πω στους εργάτες: δεν πρόκειται να παραιτηθώ! Ευρισκόμενος σε μια ιστορική μετάβαση, θα πληρώσω την πίστη του λαού με τη ζωή μου. Και τους λέω ότι είμαι βέβαιος ότι οι σπόροι που έχουμε φυτέψει στην καλή συνείδηση των χιλιάδων και χιλιάδων Χιλιανών δεν θα μείνουν συρρικνωμένοι για πάντα. Έχουν δύναμη και θα είναι σε θέση να μας εξουσιάζουν, αλλά οι κοινωνικές διεργασίες δεν μπορεί να εμποδιστούν ούτε από το έγκλημα, ούτε από τη δύναμη.Η ιστορία είναι δική μας, και οι άνθρωποι κάνουν την ιστορία. Εργάτες της χώρας μου: Θέλω να σας ευχαριστήσω για την αφοσίωση που είχατε πάντα, την εμπιστοσύνη που εναποθέσατε σε έναν άνθρωπο που ήταν μόνο ένας διερμηνέας της μεγάλης λαχτάρας για τη δικαιοσύνη, ο οποίος έδωσε το λόγο του ότι θα σεβαστεί το Σύνταγμα και το νόμο και έκανε ακριβώς αυτό. Σε αυτή την καθοριστική στιγμή, την τελευταία στιγμή που μπορώ ακόμα να απευθύνομαι σε εσάς, σας εύχομαι να επωφεληθείτε από το μάθημα: το ξένο κεφάλαιο, ο ιμπεριαλισμός, σε συνδυασμό με την αντίδραση, δημιούργησαν το κλίμα στο οποίο οι Ένοπλες Δυνάμεις έσπασαν την παράδοσή τους, την παράδοση που διδάχθηκαν από το στρατηγό Schneider και επιβεβαίωσαν με τον διοικητή Araya, θύματα του ίδιου κοινωνικού τομέα που σήμερα ελπίζει, με την ξένη βοήθεια, να κατακτήσει εκ νέου τη δύναμη να συνεχίσουν να υπερασπίζονται τα κέρδη τους και τα προνόμιά τους. Απευθύνομαι σε εσάς, πάνω απ ‘όλα, τη σεμνή γυναίκα του τόπου μας, την Campesina που πίστεψε σε εμάς, τη μητέρα που γνώριζε την ανησυχία μας για τα παιδιά. Απευθύνομαι στους επαγγελματίες της Χιλής, τους πατριώτες επαγγελματίες που συνέχισαν να δουλεύουν ενάντια στην ανταρσία που υποστηρίχθηκε από επαγγελματικά σωματεία, ταξικά σωματεία που υπερασπίστηκαν επίσης τα προνόμια της καπιταλιστικής κοινωνίας. Απευθύνομαι στη νεολαία, αυτή που τραγουδούσε και μας έδωσε τη χαρά της και το αγωνιστικό της πνεύμα. Απευθύνομαι στον άντρα της Χιλής, τον εργάτη, τον αγρότη, το διανοούμενο, εκείνον που πρόκειται να διωχθεί, γιατί στη χώρα μας ο φασισμός είναι ήδη παρών εδώ και πολλές ώρες – σε τρομοκρατικές επιθέσεις, σε ανατινάξεις γεφυρών, σε διακοπές σιδηροδρομικών γραμμών, σε καταστροφές αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου, ενόψει της σιωπής όσων είχαν την υποχρέωση να δράσουν. Ήταν υποχρεωμένοι. Η ιστορία θα τους κρίνει. Σίγουρα το Radio Magallanes θα σιγήσει, η ηρεμία και μεταλλικό όργανο της φωνής μου δεν θα σας φτάσει. Δεν πειράζει. Θα συνεχίσετε να την ακούτε. Θα είμαι πάντα δίπλα σας. Τουλάχιστον η μνήμη μου θα είναι αυτή ενός άνδρα αξιοπρεπή που στάθηκε πιστός στη χώρα του. Οι άνθρωποι πρέπει να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους, αλλά δεν πρέπει να θυσιαστούν. Οι άνθρωποι δεν πρέπει να αφεθούν να καταστραφούν ή να διατρηθούν από σφαίρες, αλλά ούτε και να ταπεινωθούν. Εργάτες της χώρας μου, έχω πίστη στη Χιλή και το πεπρωμένο της. Άλλοι άνδρες θα ξεπεράσουν αυτή τη σκοτεινή και πικρή στιγμή προδοσίας που προσπαθεί να επικρατήσει. Να πηγαίνετε προς τα εμπρός γνωρίζοντας ότι, αργά ή γρήγορα, οι μεγάλες λεωφόροι θα ανοίξουν και πάλι και οι ελεύθεροι άνθρωποι θα περπατούν μέσα από αυτές για να χτίσουν μια καλύτερη κοινωνία. Ζήτω η Χιλή! Ζήτω ο λαός! Ζήτω οι εργαζόμενοι! Αυτά είναι τα τελευταία λόγια μου, και είμαι βέβαιος ότι η θυσία μου δεν θα είναι μάταια, είμαι βέβαιος ότι, τουλάχιστον, θα είναι ένα μάθημα ηθικής που θα τιμωρήσει το κακούργημα, τη δειλία και την προδοσία. Σαντιάγο της Χιλής, 11 Σεπτεμβρίου 1973"

Μια εικόνα δυνατή. Και γίνεται δυνατότερη, όταν σκεφτούμε ότι βρίσκεται σε αρμονία με την όλη εικόνα του Φραγκίσκου, που τόσες φορές έχει βρεθεί δίπλα σε πρόσφυγες,τοξικοεξαρτημένους, φτωχούς και άλλους κατατρεγμένους. Μια εικόνα χαράς. Και μαζί ένα "αχ", ένα "κρίμα", λύπη, θυμός για τα καθ' ημάς. Γιατί μοιάζoυν επιστημονική φαντασία ανάλογες σκηνές με Έλληνες ιεράρχες. Δεν αγάπησα αίφνης τον καθολικισμό (τον συγκεκριμένο Πάπα όμως ναι), αλλά αυτό μας αφορά όλους μας, πιστούς και άπιστους. ΥΓ. Κι όσο το σκέφτομαι, έχει το εξής ενδιαφέρον αυτή η φωτογραφία: σε μια αντιστροφή των ρόλων, η κούκλα Αμάλ φαίνεται τεράστια, και ο Ποντίφηκας μικρός.

Δημήτρης Ελευθεράκης «Άσπρα μήλα», εκδόσεις Πατάκης, 2021 ΚΑΠΟΙΟΣ ΝΑ ΠΕΙ Κάποιος να είναι εδώ. Κάποιος να μας σηκώνει το μαξιλάρι. Κάποιος ν’ αφήσει κάτι για μας όταν δεν θα είναι εδώ. Κάποιος να φύγει πριν από εμάς ή μετά από εμάς. Κάποιος να στρώσει το τραπέζι. Να φάει το φαγητό που αγαπάμε. Να χύσει λίγο κρασί στο χώμα για μας. Κάποιος να μας πει πως και το τέλος, όταν έλθει, θα περάσει σαν όλα τ’ άλλα.

Με τη στόφα του υπερήρωα, με τη σχέση του με την Αριστερά, με τον συνδυασμό του λόγιου και λαϊκού συνθέτη, ακόμα και με τις αντιφάσεις του, ο Μίκης Θεοδωράκης ρίχτηκε με πάθος στα επίδικα της εποχής του. Όταν η Ιστορία τού χτύπησε την πόρτα, δεν γύρισε την πλάτη. Κάθισε μαζί της στο τραπέζι και την τάισε. Την τροφοδότησε με καλλιτεχνικό, πολιτικό, κοινωνικό έργο. Με το έργο του μίλησε για τα μεγάλα ζητήματα του ανθρώπου και των κοινωνιών, για τον έρωτα, για την πατρίδα, για τη φτώχεια. Κυρίως ένωσε την ανάσα του με την ανάσα των Ελλήνων κι εκείνος, ένας λόγιος συνθέτης, μπόρεσε να κάνει τη φτώχεια πολιτισμό, μα πάνω απ' όλα να κάνει έναν ολόκληρο λαό να τραγουδάει τους μεγάλους ποιητές του. Μπορεί ελάχιστοι εκείνες τις ταραγμένες προδικτατορικές δεκαετίες να μην είχαν διαβάσει Ρίτσο, Σεφέρη, Ελύτη, Αναγνωστάκη, Βάρναλη, Σικελιανό, Παλαμά, όλοι όμως τους τραγούδησαν. Μέσω της τέχνης του ο Μίκης άλωσε τα πολιτικά κάστρα και διείσδυσε σε όλη τη γκάμα ιδεολογικών, ταξικών, κοινωνικών και πολιτικών διαστρωματώσεων. Σε μια εποχή που η Αριστερά ήταν απαγορευμένη στη δημόσια σφαίρα, ο Μίκης διέρρηξε τις διαχωριστικές γραμμές που είχε θέσει η Δεξιά και τις διέρρηξε από τα κάτω και, απέναντι στα "θλιβερά τραγούδια τους", έσπειρε τον λωτό "να γεννηθούμε στον χυμό του εμείς πιο νέοι". Η εμβέλειά του ξεπέρασε την Αριστερά, ακόμα - ακόμα και τις πιο αντιφατικές πτυχές του εαυτού του. Βουλευτής της ΕΔΑ και του ΚΚΕ, ιδρυτής της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη, με την επιβολή της δικτατορίας πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Πατριωτικού Αγωνιστικού Μετώπου, συνελήφθη, βασανίστηκε, εξορίστηκε, τελικά φυγαδεύτηκε στο Παρίσι και εξέφρασε εμβληματικά τον αντιδικτατορικό αγώνα συσπειρώνοντας ουσιαστικά όλο τον πλανήτη εναντίον της χούντας. Όργωσε Ευρώπη, Αμερική, Λατινική Αμερική, Ασία δίνοντας συναυλίες. Και μετά την πτώση των Απριλιανών έδωσε τον μεταπολιτευτικό τόνο στα γήπεδα και τα ανοιχτά θέατρα τραγουδώντας τους ποιητές.