Αναδημοσιεύσεις

Κλάους Ντέρε «Ακροδεξιά ανταρσία και αριστερή πολιτική. Η εργατική τάξη στο βοναπαρτικό κράτος», μετάφραση: Θόδωρος Παρασκευόπουλος, εκδόσεις νήσος, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, transform! Europe, 2021 Στο βιβλίο αυτό, ο Ντέρε πραγματεύεται ένα θέμα που ανήκει στα βασικά ερευνητικά του ενδιαφέροντα: την άνοδο μιας νέας ριζοσπαστικής Δεξιάς/Ακροδεξιάς και κυρίως την επιρροή της στην εργατική τάξη, καθώς αυτή η νέα ριζοσπαστική Δεξιά αλλάζει τη ρητορική της και προσπαθεί να ιδιοποιηθεί το κοινωνικό ζήτημα εκτοπίζοντας την Αριστερά. Η πρώτη διαπίστωση του συγγραφέα, από την οποία εκκινεί, όπως λέει και ο ίδιος, είναι η «υπερβολική παρουσία εργατών και εργατριών ανάμεσα στους ψηφοφόρους και τους οπαδούς της άκρας δεξιάς». Γι’ αυτή «την κοινωνική βάση της άκρας δεξιάς», λοιπόν, συζητάει ο Ντέρε, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις των ΗΠΑ και του Τραμπ, της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και, κυρίως, της Γερμανίας, ειδικά στο πλαίσιο μιας «σχέσης έντασης μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας», που επιτρέπει στην Ακροδεξιά να εμφανίζεται ως πολιτική απάντηση σε μια συγκυρία την οποία ο συγγραφέας ορίζει ως «οικονομικοοικολογική λαβίδα κρίσης» (οπτική που προέρχεται από την οικοσοσιαλιστική συζήτηση): «το σημαντικότερο μέσο για την υπέρβαση οικονομικών κρίσεων στον καπιταλισμό, η δημιουργία οικονομικής μεγέθυνσης, επιδρά, από οικολογική άποψη, όλο και πιο καταστρεπτικά και επομένως διαλυτικά για την κοινωνία». Σε αυτό το πλαίσιο αναλύει ο Ντέρε τόσο τον νέο δεξιό λαϊκισμό όσο και αυτό που αποκαλεί «ταξική κοινωνία σε ακινησία», καθώς και τις ταξικές αλλαγές στην κοινωνία, αλλά και τις ριζικές αλλαγές στην πολιτική (άρα και στην απεύθυνση) των κομμουνιστικών κομμάτων και των κομμάτων της Αριστεράς. Εδώ ο Ντέρε πραγματεύεται την ύπαρξη ενός βοναπαρτιστικού κράτους εξαίρεσης, όπου οι λαϊκές και υπεξούσιες τάξεις, μην έχοντας εναλλακτικές στρατηγικές που να θεωρούν αξιόπιστες και ισχυρές, επιλέγουν την ανάθεση της εκπροσώπησής τους και της εκπροσώπησης των συμφερόντων τους, και μάλιστα την ανάθεση σε αυταρχικούς ηγέτες και δομές εξουσίας. Έτσι, ο Ντέρε μελετά σε βάθος τα χαρακτηριστικά αυτής της νέας Ακροδεξιάς και των ανθρώπων που την ψηφίζουν και τη στηρίζουν, διαπιστώνοντας ότι σε πολλά ευρωπαϊκά και μη ευρωπαϊκά κράτη το έδαφος για έναν νέο φασισμό υπάρχει πράγματι, διαμορφώνοντας ένα κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο πολλές φορές δυσοίωνο, στο οποίο ωστόσο ο συγγραφέας καταθέτει τις δικές του προτάσεις για πολιτικές, για συμμαχίες κ.λπ., τελικά για έναν δημοκρατικό και οικολογικό σοσιαλισμό.

Το κυρίαρχο εύρημα του φαιοπράσινου καπιταλισμού, που έπειτα από αιώνες οικουμενικής επιβολής της οικονομίας του άνθρακα φάσκιωσε τον πλανήτη σε μια κάψα διοξειδίων, είναι οι τεχνολογίες των αρνητικών εκπομπών. Μια συστηματική μετατόπιση κεφαλαίου και επενδύσεων συντελείται ήδη από τη δεκαετία του ’80. Στην αρχή από μικρούς και τολμηρούς πιονέρους, τους σταρτάπερ της ψηφιακής, βιοτεχνολογικής και ενεργειακής επανάστασης, που έσπαγαν τη ρουτίνα του προτεσταντικού καπιταλισμού και του νεοφιλελευθερισμού με πινελιές οικολογίας, επιστημονικής φαντασίας και τυχοδιωκτικής κερδοσκοπίας. Αυτή η ιδιότυπη πρωταρχική συσσώρευση στις πράσινες τεχνολογίες δεν είχε τον βίαιο και αιματηρό χαρακτήρα που είχε η προ-βιομηχανική συσσώρευση της Ευρώπης του 18ου αιώνα. Είχε όμως μια εκπληκτική ταχύτητα διάδοσης και ένα απαράμιλλο προσόν: ένα πειστικό ηθικό και ιδεολογικό άλλοθι που την κατέστησε γοητευτική και αποδεκτή από κυρίαρχους και υποτελείς. Οι πρώτοι βρήκαν σ’ αυτό το άλλοθι μια ευκαιρία να επαναλανσάρουν τον καπιταλισμό ως ένα σύστημα ηθικό, καθαρό, ανθρωπιστικό, φιλάνθρωπο, φιλόζωο, αλληλέγγυο, οικολογικά και κοινωνικά υπεύθυνο που, επομένως, η διαιώνισή του είναι συνάρτηση με τη διαιώνιση του είδους και την επιβίωσή του σε έναν θυμωμένο πλανήτη. Οι δεύτεροι, οι ανυποψίαστοι υποτελείς, πνίγηκαν στις τύψεις τους γιατί τάχα η καταναλωτική τους απληστία, η περιβαλλοντικά ανεύθυνη ατομική συμπεριφορά τους, η προθυμία με την οποία ψώνιζαν τα ρυπογόνα αγαθά που τους πουλούσαν οι πρώτοι, έφεραν τον πλανήτη στα όρια εμφράγματος. Για τους συνενόχους υποτελείς είναι μονόδρομος να ακολουθήσουν την καλή, καταπράσινη θέληση των κυρίαρχων. Αυτό είναι το μεγαλύτερο πράσινο ξέπλυμα της φαιοπράσινης οικονομίας. Η επιβολή ενός ηθικού, ιδεολογικού, επιστημονικοφανούς και τεχνολογικού προτύπου, του μοντέλου των αρνητικών εκπομπών ή του λεγόμενου μηδενικού περιβαλλοντικού αποτυπώματος, στο οποίο κατευθύνονται τεράστιοι δημόσιοι και ιδιωτικοί πόροι, χωρίς να θίγεται η ουσία της ληστρικής σχέσης της αγοράς με τη φύση, της οικονομικής μεγέθυνσης με τα όρια της γης, του ατομικού κέρδους με τη συλλογική επιβίωση. (...) Είναι προφανές ότι ένα βιώσιμο μέλλον περιλαμβάνει και καθαρή ενέργεια και οχήματα χωρίς ρύπους. Αλλά η βιασύνη με την οποία ο φαιοπράσινος καπιταλισμός τα επιβάλει εδώ και τώρα, αποφεύγοντας τα ενοχλητικά ερωτήματα της επιστήμης και του μέλλοντος, προδίδει απλώς ότι οι προτεραιότητές του μένουν αμετάβλητες: ξίγκι από τη μύγα, κέρδος από την απελπισία, κέρδος κι από την ελπίδα. Η απληστία βάφεται φαιοπράσινη.

Έβλεπα αυτές τις συγκλονιστικές φωτογραφίες και διάβαζα διάφορους φίλους να γράφουν “ο λαός θα σώσει τον λαό” για τους κατοίκους της Εύβοιας και αναλογιζόμουν ότι ο κόσμος καίγεται και ο πρωθυπουργός αλλάζει κυβερνητική εκπρόσωπο. Μόνη μας ελπίδα, να ξανακοιταχτούμε πιο καθαρά και να βάλουμε μπρος ό,τι έχουμε να κάνουμε ο καθένας, μέσα από τις στάχτες. Μπήκαμε στα μνημόνια ακούγοντας φιλελεύθερους διανοούμενους να μας λένε ότι ο Έλληνας έχει μονίμως το χέρι απλωμένο προς το κράτος, και καταλήγουμε σήμερα να μην μπορούμε καν να περιμένουμε ότι όταν καίγεται το σπίτι μας θα υπάρχει ένα πυροσβεστικό, όταν αρρωσταίνουμε ένας γιατρός. Μιλάω με την περίεργη φόρτιση ενός ανθρώπου που δεν ήταν εκεί, αλλά που προσπάθησε και θα ήθελε να βρίσκεται εκεί για να συμμετάσχει στην αλληλέγγυα ανυπακοή της Εύβοιας. Η φωτιά δίνει ένα περίεργο μάθημα αλληλεγγύης, διότι αν πιστεύει ο καθένας ότι θα την αντιμετωπίσει στον κήπο του σπιτιού του, καιγόμαστε όλοι. Πρόκειται λοιπόν για το πιο οδυνηρό μάθημα αλληλεγγύης που μπορεί να λάβει κανείς. Η τωρινή μάχη είναι μία μάχη με τις ψευδαισθήσεις, ως προς το ποιος βρίσκεται δίπλα μας και απέναντι μας. Η δράκα των καλοπερασάκηδων που κυβερνά δεν θα νοιαστεί κανέναν και τίποτα. Οι ανθρώπινες αλυσίδες που είδαμε είναι ό,τι έχουμε. Αυτό το πάθος να κάνουμε κάτι μαζί την ώρα που προελαύνει η καταστροφή, ας είναι το πικρό δίδαγμα των ημερών.

"Το αίτημα του σοσιαλισμού δεν περιγράφει ούτε μια ουτοπία, ούτε ένα καθεστώς. Αποτελεί μια απελευθερωτική διαδικασία... Μια κοινωνία που η παραγωγή θα οργανώνεται δημοκρατικά με κριτήριο την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών, την εκπλήρωση των επιθυμιών και όχι το κέρδος... Μια άλλη Ελλάδα όμως σημαίνει και μια πιο δημοκρατική Ελλάδα. Με ένα σύγχρονο πλαίσιο για την κατοχύρωση και τη διεύρυνση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών. Για την ουσιαστική ισότητα των φύλων και την αντιμετώπιση της ανησυχητικής επίθεσης στα δικαιώματα των γυναικών. Κανένα μοντέλο όμως δεν μπορεί να γίνει ανεκτό σήμερα αν δεν περιέχει τον σεβασμό των φυσικών πόρων. Τα αποτελέσματα της κλιματικής κρίσης είναι ήδη εδώ... Με στόχο μια οικονομία που στηρίζεται στη γνώση, την έρευνα και την καινοτομία. Μια οικονομία που δημιουργεί όχι μόνο περισσότερες, αλλά και ποιοτικότερες θέσεις εργασίας. Θέσεις πλήρους απασχόλησης με πλήρη δικαιώματα... Με αποφασιστική στήριξη του δημόσιου εκπαιδευτικού μας συστήματος, που αποτελεί τη σημαντικότερη επένδυση για το μέλλον της κοινωνίας μας... Έτσι η δημοκρατία μας θα αγκαλιάζει το σύνολο της κοινωνικής ζωής και θα αποτελεί η ίδια παραγωγική δύναμη, όπου η συλλογικότητα αναδεικνύει έμπρακτα την υπεροχή της έναντι της ατομικότητας και η αλληλεγγύη την ισχύ της έναντι του ανταγωνισμού. Ένας πολιτισμός ελεύθερος από το κέρδος, γόνιμος, δημιουργικός, που θα εμψυχώνει και θα ενθαρρύνει νέες αυτεξούσιες συλλογικότητες. Μια καθημερινότητα πλούσια και αυθεντική" (από τη διακήρυξη του ΣΥΡΙΖΑ - Προοδευτική Συμμαχία). Αν καταφέρουμε, και οφείλουμε να το κάνουμε για τους εργαζόμενους και τους συμμάχους τους, να εξειδικεύσουμε αυτούς τους στόχους σε τέτοιο βαθμό που να αγγίζουν τα όρια ενός κυβερνητικού προγράμματος, θα κάνουμε και πάλι την ελπίδα ζωντανή πραγματικότητα. Όλα στο χέρι μας είναι.

Πραγματολογικά, υπάρχει το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι μία από τις μεγαλύτερες περιβαλλοντικές καταστροφές -αν όχι η μεγαλύτερη- συνέβη υπό το καθεστώς του «υπαρκτού σοσιαλισμού» (Τσερνόμπιλ) – άρα εκεί δεν έφταιγε ο καπιταλισμός. Γενικότερα, επικρατούσε η άποψη πως το πρόβλημα δεν έγκειται στο συγκεκριμένο κοινωνικο-οικονομικό σύστημα -καπιταλιστικό, σοσιαλιστικό- αλλά στα πιο πρακτικά συστατικά της οικονομίας: στην ίδια την παραγωγή και στην κατανάλωση. Ακόμα πιο ειδικά, στην πιο υλική πλευρά της παραγωγής -στην ίδια την τεχνολογία, που σημαίνει στον τρόπο παρέμβασης στη φύση- και στην περιβαλλοντικά επιβλαβή πλευρά της κατανάλωσης – ήτοι στον τρόπο διαχείρισης των παραγόμενων αγαθών κατά την κατανάλωσή τους. Γι’ αυτό και θεωρήθηκε από κάποιους -και ακόμη θεωρείται- πως μπορεί να συνυπάρξει η καπιταλιστική οικονομία με την περιβαλλοντική μέριμνα – πως λιγότερο επιβλαβείς για τη φύση παραγωγικές και καταναλωτικές πρακτικές μπορούν να επιφέρουν κάποια οικολογική ισορροπία χωρίς να χρειαστεί να διαταραχθεί σημαντικά το καπιταλιστικό σύστημα. Κάτι τέτοιο όμως θα προϋπέθετε έναν έλεγχο της οικονομικής δραστηριότητας που επί νεοφιλελευθερισμού έχει καταστεί αδιανόητος. Οταν ολόκληρη η λογική του συστήματος στηρίζεται στην απόλυτη πρωτοκαθεδρία του ιδιωτικού κέρδους, οι οποιεσδήποτε εκκλήσεις για οικολογικό εξορθολογισμό μοιραία πέφτουν στο κενό. Στην Ελλάδα (και όχι μόνο) η περιβαλλοντική κρίση εκδηλώνεται και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι καλοκαιρινές πυρκαγιές. Κατά τα τελευταία χρόνια ο νεοφιλελεύθερος «εκσυγχρονισμός» με τη μετάθεση (από το 1998) της αρμοδιότητας της δασοπυρόσβεσης από τη Δασική Υπηρεσία στην Πυροσβεστική έχει καταστήσει την αποτελεσματική δασοπροστασία σχεδόν ανέφικτη (βλ. σχετικό ρεπορτάζ του Αρη Χατζηγεωργίου στην «Εφ.Συν.», 7.8.2021). Πού έγκειται, στην προκειμένη περίπτωση, η νεοφιλελεύθερη πρωτοκαθεδρία του ιδιωτικού κέρδους; Ο νοών νοείτω…

Ένα αστείο π.χ. ήταν ότι το επίπεδο της προετοιμασίας ήταν άψογο. Το είπε ο Χρυσοχοΐδης. Γι' αυτό τους κάηκε το σύμπαν με δύο μποφόρ άλλωστε. Σου λέει, μη σηκώσουμε αεροπλάνο γι' αυτή την κουτσουλιά τώρα. Άσε να καεί η μισή Εύβοια και βλέπουμε. Μετά, σου λέει, τι να το στείλουμε να κάνει το αεροπλάνο; Εδώ καίγεται η μισή Εύβοια. Ένα άλλο αστείο ήταν ότι στη φωτιά είχαν στείλει και τρεις διμοιρίες ΜΑΤ. Και είστε κι εσείς οι αφελείς που αναρωτηθήκατε τι ακριβώς έκαναν τα ΜΑΤ. Μια δουλειά ξέρουν να κάνουνε τα ΜΑΤ. Προφανώς εκτίμησαν ότι στις εκκενώσεις θα χρειαστούν ροπαλιές. Σε τόση υπόληψη είχαν τον κόσμο που του καιγόταν το σπίτι. Αλλιώς, τι; Να βαράνε τα δέντρα να μην αναφλέγονται; Καλά κάνανε. Δεν πρέπει να υπάρχει καλύτερο από το να κυκλοφορείς με καύσωνα στο μέτωπο της φωτιάς ντυμένος ματατζής. Άλλο αστείο. Φύσαγε. Αυτά συνήθως τα αναλαμβάνει ο ΣΚΑΪ, που δείχνει και τα διαγράμματα ανάποδα αν χρειαστεί. Τι φταίμε εμείς αν όλες οι κοινωνικές κατηγορίες πιστεύουν ότι φύσαγε; Είχε, λέει, 2 με 4 μποφόρ, αλλά μην τα βλέπετε έτσι γιατί υπήρχαν και κάτι ριπές που τις έλεγες και 5. Παναγία μου, τι λέτε; Αυτό είναι ο Γέρος και η Θάλασσα. Ο Χαρδαλιάς τις πήγε στο 6 τις ριπές, για να μας δείξει πόσο πάλεψαν με τα στοιχεία της φύσης. Γι' αυτό άργησε δύο ώρες να εμφανιστεί εναέριο μέσο στη Βαρυμπόμπη. Επειδή χάλαγε ο Θεός τον κόσμο. Άσε την Εύβοια, όπου δεν εμφανίστηκε ποτέ. Πού να πετάξεις εκεί με 2 μποφόρ. Πρέπει να έχεις αεροπλάνο. Αυτά. Μετά είδανε τα χάσταγκ και τους κοπήκανε τα αστεία.

Ακόμη κι αν κάποια στιγμή στο απώτατο μέλλον κλείσει η ψαλίδα της περιβαλλοντικής ανισότητας, είναι αμφίβολο αν θα επαρκεί για να αναστρέψει τη μη βιώσιμη συνθήκη, όχι για το ανθρώπινο είδος γενικώς και αορίστως, αλλά για τον οικονομικό πολιτισμό της αέναης εκθετικής μεγέθυνσης. Οι επιστήμονες και ιδιαίτερα οι γεωλόγοι σωστά προσανατολίζονται να υιοθετήσουν ως αυτόνομη γεωλογική εποχή την ανθρωπόκαινο (εκ του άνθρωπος + καινός= καινούργιος). Διαφωνούν για το αν ως σημείο εκκίνησής της πρέπει να οριστεί η χρήση της φωτιάς, η γεωργική επανάσταση ή η πολύ μεταγενέστερη βιομηχανική επανάσταση. Δεν είμαι βέβαιος αν έχει και την πιο τεράστια σημασία, αλλά υποθέτω πως ουδείς αμφισβητεί ότι η μεγαλύτερη περιβαλλοντική ζημιά είναι υπόθεση των τελευταίων τριών αιώνων που «τυγχάνει» να είναι οι αιώνες οικουμενικής εδραίωσης του καπιταλισμού, με όλα τα ενεργειακά και τεχνολογικά παρελκόμενά του, αλλά πάνω απ’ όλα με τη λατρεία της οικονομικής μεγέθυνσης, που δεν άφησε ανεπηρέαστο και το αντίπαλο δέος, τον υπαρκτό - ανύπαρκτο σοσιαλισμό και όλες τις αποχρώσεις του. Στην τελική, θα πρέπει να αναρωτηθούμε μήπως δεν αρκεί απλά να εξασφαλίσουμε μια καθαρότερη και κλιματικά ουδέτερη παραγωγική δραστηριότητα, αλλά να σταματήσουμε την αέναη οικονομική μεγέθυνση, τη θρησκεία της ανάπτυξης που μετριέται αδιάλειπτα με όρους στατιστικής νεύρωσης. Οι Ινουίτ ίσως μπορούν να μας διδάξουν ότι το μυστικό της αληθινής αειφορίας στις συνθήκες των μείον 20 βαθμών, όπως και οι ιθαγενείς του Αμαζονίου στους συν 40 βαθμούς, είναι η απο-ανάπτυξη. Ή, για να το πούμε αλλιώς, η μόνη λύση είναι να βάλουμε τέλος στην ανθρωπόκαινο εποχή, πριν η κλιματική κρίση τη μετατρέψει σε ανθρωπόκενο (άνθρωπος+ κενός, ο μεθερμηνευόμενον, γη κενή από ανθρώπους ή γεμάτη κενούς ανθρώπους).

Eίναι τα πράγματα στη σχέση κοινωνίας φύσης, σύνθετα, αντιφατικά, διαρκώς εξελισσόμενα. Σκεφτείτε για παράδειγμα τη δύσκολη εξίσωση ανάμεσα στην ανάπτυξη των ΑΠΕ, την απώλεια οικοτόπων και την κλιματική κρίση – χωρίς να θέλω καν να θίξω εδώ αυτό το θέμα. Και μέσα από αυτό το σύμπλεγμα οφείλουμε να απομονώνουμε ανάγκες, αιτήματα, προτάγματα, ώστε να αντιμετωπίζουμε τις μεγάλες προτεραιότητες της εποχής, όπως είναι η κλιματική κρίση. Άρα, ναι στην κρισιμότητα της δασοπροστασίας, χωρίς όμως να χρειάζεται να λέμε ότι «χάνουμε τα τελευταία δάση», γιατί δεν είναι αλήθεια και η αλήθεια είναι πάντα πιο χρήσιμη. Γιατί εκτός από εμάς που μένουμε στο Παγκράτι ή την Τούμπα, υπάρχουν άνθρωποι που μένουν στα χωριά και βλέπουν τα παλιά χωράφια τους να τα κατακλύζει το δάσος. Κουράγιο λοιπόν σε όλους και όλες μας, οι δασικές πυρκαγιές δεν είναι το τέλος του κόσμου. Θα σταθούμε στα πόδια μας ξανά, όπως κάναμε και άλλες φορές, και σε άλλες κρίσεις. Θα φωνάξουμε, θα αγωνιστούμε, θα ψάξουμε ένα σχέδιο για να αλλάξουμε τον κόσμο, θα κερδίσουμε, θα χάσουμε. Ακόμα και αυτή η μεγάλη, η τεράστια, κλιματική κρίση που αναδύεται πίσω από το μεταφυσικό σκηνικό της φωτιάς, δεν ξέρω αν είναι το τέλος του κόσμου, όπως φαίνεται ότι είναι πια πεισμένη η γενιά μας. Η οικολογία φωνάζει για το τέλος του κόσμου από τη δεκαετία του 1960. Όχι ότι έπεσε πολύ έξω, όχι ότι δεν είδαμε τεράστιες, ανυπολόγιστες καταστροφές. Όμως ο κόσμος μας αποδείχθηκε πολύ σύνθετος για να χωρέσει στα μοντέλα της αειφορίας και των άλλων μοντέρνων, αλλά βαθιά ανεπαρκών στατιστικών. Μήπως όμως τώρα ήρθε πραγματικά η ώρα; Κανείς δεν μπορεί να το πει. Τα προηγούμενα χρόνια τσακωνόμουν ενάντια σε αυτή την καταστροφολογία, τον Αποκαλυπτικό Λόγο της κυρίαρχης οικολογίας. Πίστευα, πιστεύω ακόμα, ότι αντί να ξεσηκώνει όπως υποθέτει ή επιδιώκει, ο λόγος αυτός μάλλον καθηλώνει τους ανθρώπους απέναντι στον Υπέρτατο κίνδυνο. Αλλά αν αυτό νιώθουν οι άνθρωποι σήμερα, αν στον κατακόκκινο χάρτη της NASA με τις φωτιές σε όλο τον πλανήτη βλέπουν πράγματι μπροστά τους το τέλος του κόσμου, κανείς δεν μπορεί να τους μαλώσει για αυτό. Όμως, ακόμα κι αν νιώθουμε ότι έρχεται το τέλος του κόσμου, να έχουμε στο μυαλό ότι αυτό θα αργήσει πολύ, το πιθανότερο για πάντα. Το μέλλον, καλό ή κακό, διαρκεί πολύ. Έχουμε όλο το χρόνο μπροστά μας, για το καλύτερο και για το χειρότερο. Ας μην το σπαταλήσουμε βρίζοντας αυτόν τον μηδαμινό τύπο. Ή τέλος πάντων ας τον βρίζουμε, σωστό και δίκιο είναι – να, Μητσοτάκη γ@μιέσ@ι, το λέω κι εδώ – αλλά ας μην μείνουμε εκεί. Η αλλαγή θέλει σχέδιο, δουλειά, φαντασία, δημιουργικότητα και πάνω από όλα συλλογικότητα.