Έφη Γιαννοπούλου

Η "Γη του θυμού" του Χρήστου Χρυσόπουλου αντικατοπτρίζει τη σημερινή ευρωπαϊκή μεγαλούπολη, όπου η καθημερινότητα διαβρώνεται αδιάκοπα από την οργή και τη βία, από την καταπίεση και την αίσθηση ασφυξίας. Εμφανής στις πιο κοινές χειρονομίες, στον τόνο της φωνής, ακόμη κι όταν δεν γίνεται ουρλιαχτό, ο θυμός είναι πάντα έτοιμος να στραφεί στον πιο αδύναμο, τον ξένο, τον μετανάστη, τον πρόσφυγα, ή στον πιο κοντινό, αυτόν που με την παρουσία του ερεθίζει ανηλεώς τα πλέον ταπεινά ένστικτα. Ο κόσμος που περιγράφει εδώ ο συγγραφέας μοιάζει να μη διαθέτει καμιά διέξοδο, καμιά λύση. Ο θυμός ανακυκλώνεται χωρίς τέλος, και ο αφηγητής είναι παρών και απλώς καταγράφει τις άπειρες εκδοχές του, ένα καλειδοσκόπιο της οργής. Μια διελκυστίνδα όπου θύτες και θύματα αλλάζουν διαρκώς θέση, όπου η μόνη ανακούφιση προέρχεται από την εξομοίωση όλων στη βαρβαρότητα.

Θα μπορούσε να δει κανείς στα διηγήματα της Στεργίου μια σύγχρονη εκδοχή αστικής ηθογραφίας, μια απόπειρα να μιλήσει η νεαρή συγγραφέας για τη γενιά της και τα αδιέξοδά της, για τον τρόπο που η γενιά αυτή μεγάλωσε μέσα στα χρόνια της κρίσης, για τον τρόπο που ζει και κινείται στη σημερινή Αθήνα, αλλά και ταυτοχρόνως να θίξει μια σειρά από ζητήματα που εμφανίζονται συχνά στην τρέχουσα επικαιρότητα. Η νεαρή συγγραφέας πετυχαίνει πράγματι σ’ αυτή την προσπάθειά της φέρνοντας στο προσκήνιο τους ανθρώπους της ηλικίας της, νεαρούς επιστήμονες ως επί το πλείστον, καταδικασμένους στην ανεργία ή σε βαρετές δουλειές, που ασφυκτιούν μέσα σε ζωές δίχως νόημα και προοπτική. Και το καταφέρνει χάρη στην οξύτητα της ματιάς της, στην ικανότητά της να αναδεικνύει τις λεπτομέρειες και στη φρεσκάδα της γλώσσας της. Ωστόσο, στα πιο ολοκληρωμένα διηγήματα της συλλογής, το «Ριάλιτι» και τα «Φτερά χήνας», πετυχαίνει ένα αποτέλεσμα που υπερβαίνει κατά πολύ αυτόν το στόχο αλλά και αυτά που συνήθως περιμένουμε από μια πρώτη λογοτεχνική προσπάθεια κι από μια τόσο νέα συγγραφέα. Και στα δυο το ονειρικό ή το παραληρηματικό στοιχείο συμπλέκονται με την πραγματικότητα και η αφήγηση δομείται και κορυφώνεται υποδειγματικά. Είναι εμφανής εδώ τόσο η αναγνωστική εμπειρία της Στεργίου, η τριβή της με τη λογοτεχνία, όσο και η ικανότητά της να περάσει από την αφήγηση μιας ενδιαφέρουσας ιστορίας σε κάτι πολύ πιο βαθύ, από τη μια σε μια ανατομία των οικογενειακών σχέσεων και του ψυχισμού των προσώπων της, από την άλλη σε μια συνειδητά καλοδουλεμένη λογοτεχνική κατασκευή. Κι αυτά τα στοιχεία δημιουργούν ακόμη περισσότερες προσδοκίες για τη συνέχεια.

Η έμφυλη διάσταση της βίας έγινε ιδιαίτερα εμφανής στην επίθεση στον Γιάννη Μπουτάρη όχι ως βία που απευθύνεται από άντρες προς γυναίκες ή ΛΟΑΤΚΙ άτομα, αλλά κυρίως ως βία συνδεδεμένη με τα εθνικιστικά αφηγήματα και την προάσπιση του «εθνικού σώματος» και της (τοξικής) αρρενωπότητάς του.

Αν σε κάτι ασκεί κριτική η Σπίβακ είναι στις προσπάθειες των δυτικών διανοούμενων να μιλήσουν εν ονόματι του άλλου, να «παρουσιάσουν τη δική του φωνή». Η ίδια βλέπει πίσω απ’ αυτό την εμμονή της Δύσης να συντηρεί τον εαυτό της ως υποκείμενο, και αντιλαμβάνεται το λόγο των δυτικών διανοούμενων για τον Άλλον ως ένα λόγο διαφανή που μιλά κυρίως ή και αποκλειστικά για τον εαυτό του. Άρα η απάντηση της Σπίβακ είναι ότι ο τριτοκοσμικός υποτελής Άλλος δεν μπορεί να μιλήσει, ακόμη κι όταν καταφέρει να υπερβεί τα επιφανειακά δεσμά της υποτέλειάς του, ακριβώς επειδή ο λόγος που κατασκευάζει η Δύση γι’ αυτόν, ακόμη και στις πιο προοδευτικές και ριζοσπαστικές εκδοχές της, εξακολουθεί να προέρχεται από τη λογοθετική και φαλλογοκεντρική ηγεμονία της. Από την άλλη πλευρά, εξετάζει τη θεωρητική συμβολή των προερχόμενων από τον Τρίτο Κόσμο επιστημόνων και στοχαστών που συγκροτούν το πεδίο των «Σπουδών των υποτελών», Ινδών κατά κύριο λόγο, στην εθνοκεντρική οπτική των οποίων ασκεί επίσης κριτική. Αλλά και η αποδομητική θεωρία του Ντεριντά, που γίνεται το βασικό εργαλείο της για να υπερβεί την εθνοκεντρική κατασκευή του υποκειμένου, αξιοποιείται κυρίως πολιτικά ως φορέας αβεβαιότητας, ή νοηματικού κενού, ως επίκληση ή κάλεσμα προς τον «ολοκληρωτικά Άλλο», εμπλουτίζοντας έτσι αμοιβαία και τη θεωρία της αποδόμησης και τις μετααποικιακές και φεμινιστικές προσεγγίσεις.

Στην πιο ώριμη μέχρι σήμερα συλλογή του, ο Σπύρος Γιανναράς αποκαλύπτει εξαιρετική ευαισθησία και παρατηρητικότητα, μια ικανότητα να δημιουργεί πραγματικούς χαρακτήρες, μοναδικά πρόσωπα, για τους πρωταγωνιστές, τους δευτεραγωνιστές ή ακόμη και τους κομπάρσους των ιστοριών του, και μια διεισδυτικότητα στον τρόπο που διαβάζει και αναδημιουργεί μικρές καθημερινές σκηνές, συνηθισμένα περιστατικά, αλλά και ακραία γεγονότα που αλλάζουν τη ζωή των ανθρώπων.

Τον Σείριο τον συλλάβανε στην Αθήνα, στο Παγκράτι, τον Απρίλιο του 1968, τον βασάνισαν και τον δίκασαν τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς μαζί με κάποια ακόμη μέλη της νεοσύστατης τότε οργάνωσης «Ρήγας Φεραίος», για να τον αφήσουν λίγο αργότερα, για λόγους υγείας. Ο Σείριος (ή στην πραγματική ζωή Κώστας Καρυωτάκης) είναι ο ένας από τους δύο πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος της Ισμήνης Καρυωτάκη «Στους δρόμους: Ως εις ουδεμίαν πολιτείαν ανήκοντες».