Έφη Γιαννοπούλου

Αυτά που συμβαίνουν στη Σταυρούπολη αυτές τις μέρες τα διαβάζω μαζί με το άρθρο του υφυπουργού Παιδείας Α. Συρίγου με τον τίτλο "Αναζητώντας εναγωνίως τον ρατσισμό" και πλάι στις δηλώσεις της υπουργού Παιδείας για αυτά ακριβώς τα επεισόδια στη Σταυρούπολη. Από τη μια βλέπω την προσπάθεια να δικαιολογήσει ο υφυπουργός τη συλλογή στοιχείων για την ιθαγένεια των μαθητών και τη γλωσσομάθειά τους όπως επίσης μας ενημερώνει, όταν το θέμα μας είναι η δημοσιοποίηση ονομάτων, που στην πραγματικότητα τίποτα ακριβές δεν λένε ούτε για την ιθαγένεια, ούτε για τη γλωσσομάθεια. Τα προσωπικά στοιχεία των μικρών μαθητών είναι αναγκαία για τη χάραξη πολιτικών λέει ο υφυπουργός, κι ας ψάχνουμε τις πολιτικές, κι ας βρίσκουμε μόνο Μπογδάνους και Μπογδανόπουλα. Από την άλλη, στη Σταυρούπολη, όπου οργανωμένοι ακροδεξιοί μαθητές επιτίθενται με λοστάρια και μαχαίρια σε συμμαθητές τους και φοιτητές που διαδηλώνουν, κανείς δεν λέει τα πράγματα με το όνομά τους. Στα κανάλια η είδηση παρουσιάζεται θολή και αδιευκρίνιστη, ενώ η αρμόδια υπουργός, άκρως αισχυντηλή, δεν λέει κακές λέξεις όπως ακροδεξιοί, νεοναζί, φασίστες, απλώς αποφαίνεται πως "αυτές οι βίαιες συμπεριφορές είναι καταδικαστέες και δεν πρόκειται να γίνουν ανεκτές". Ποιες ποιων συμπεριφορές; Κάνουμε πως δεν ξέρουμε. Στοιχεία ωστόσο για το ποιον των ακροδεξιών μαθητών στη Σταυρούπολη και τις διασυνδέσεις τους με χρυσαυγίτες ή έλληνες ΓΤΠ υπάρχουν. Η εγκληματική ακροδεξιά ανασυγκροτείται μέσα από το "αντιεμβολιαστικό κίνημα" και παρασιτεί στο πλάι της "εξημερωμένης" ακροδεξιάς πτέρυγας της ΝΔ. Ο κίνδυνος ελλοχεύει και δεν θα έχουμε καμιά δικαιολογία αν για μια ακόμη φορά αφήσουμε να εκκολαφθεί το αυγό του φιδιού.

Είναι σπάνιο να βλέπουμε παραστάσεις που στοχάζονται και μας κινητοποιούν να βυθιστούμε κι εμείς στον στοχασμό τους. Παραστάσεις που δεν μικραίνουν, δεν εικονογραφούν, δεν αισθητικοποιούν. Που δεν ακολουθούν είτε παραδοσιακούς, είτε μεταμοντέρνους κανόνες αφήγησης ως συνταγή. Αν μπορείτε και προλαβαίνετε, δείτε την "Οδύσσεια. Μια ιστορία για το Χόλιγουντ" του Κριστόφ Βαρλικόφσκι αύριο στην Πειραιώς 260. Και απολαύστε αυτή την ανοιχτή, τολμηρή δραματουργία, που περιπλανιέται από τον Όμηρο μέχρι την Χάννα Κραλ, περνώντας από την "Ελίζαμπεθ Κοστέλλο" του Κούτσι. Που ανεβάζει στη σκηνή τον Ρομάν Πολάνσκι, την Ελίζαμπεθ Τέιλορ, τον Μάρτιν Χάιντεγκερ και τη Χάννα Άρεντ, που σε αφήνει μαγεμένο να προσπαθείς να λύσεις το αίνιγμα αυτής της ποιητικής σύνθεσης και μπορεί και λίγο πριν κοιμηθείς να νιώσεις τη χαρά πως βρήκες το κλειδί της.

Ένα χρόνο σχεδόν μετά τη δίκη της Χρυσής Αυγής, στο χώρο της ελληνικής ακροδεξιάς, του ναζισμού και του φασισμού δεν σταματά η κινητικότητα. Η ακροδεξιά τριπλέτα του ΛΑΟΣ είναι πλέον σύσσωμη εγκατεστημένη σε υπουργεία. Στον δήμο της Αθήνας οι εκλεγμένοι με τον Κασιδιάρη ανεξαρτητοποιούνται ένας ένας και υποστηρίζουν την πλειοψηφούσα παράταξη, τουλάχιστον όταν δυσκολεύεται να περάσει κάποια απόφαση. Στο Δημοτικό Βρεφοκομείο της Αθήνας πρόεδρος είναι πλέον η γνωστή δημοτική σύμβουλος που πριν από δύο χρόνια αναγκάστηκε να παραιτηθεί από αντιδήμαρχος Παιδείας, μιας και αποκαλύφθηκε η παρουσία της σε συνάξεις αγανακτισμένων πολιτών μαζί με τους χρυσαυγίτες. Η ποινή των δύο ετών έληξε όμως, και τώρα μπορεί να προεδρεύει ενός ευαίσθητου οργανισμού του Δήμου χωρίς να ενοχλείται κανείς από τη ρατσιστική ιδεολογία της. Να θυμίσουμε ότι αυτή είχε φέρει στο δημοτικό συμβούλιο τους αγανακτισμένους κατοίκους που οργάνωσαν εκείνη την άθλια διαμαρτυρία πέρυσι κατά των προσφύγων που άστεγοι και αβοήθητοι είχαν καταφύγει στην πλατεία Βικτωρίας. Μέσα σε όλα αυτά, ο γνωστός καραγκιόζης βουλευτής της Α' Αθηνών φαντασιώνεται κι αυτός πως θα εκφράσει την ελληνική alt right δημοσιοποιώντας λίστα με τα ονοματεπώνυμα παιδιών που πάνε σε νηπιαγωγείο της Κυψέλης και καλώντας σε εθνική εγρήγορση... Δεν είναι αστεία όλα αυτά... Ενέχουν περισσότερους κινδύνους από αυτόν που με πρώτη ματιά αναγνωρίζει κανείς, δηλαδή την προσπάθεια της ΝΔ να μαζέψει στην αυλή της τα ορφανά του ναζισμού. Οφείλουμε όλοι να αντιδράσουμε. Και οι ανεξάρτητες αρχές αυτού του κράτους και οι θεσμοί για την προστασία των παιδιών αλλά και των προσωπικών δεδομένων, οφείλουν να πιέσουν την κυβέρνηση ώστε να αποδοκιμάσει τις πρακτικές του βουλευτή της και, ακόμη καλύτερα, να τον διαγράψει.

Ομολογώ πως περισσότερο από τις απτές συνέπειες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης των Μητσοτάκη-Κεραμέως, δηλαδή από το μπάχαλο που αφήνει σχολές χωρίς φοιτητές, αποκλείει από τις πανεπιστημιακές σπουδές κάμποσες χιλιάδες που μέχρι πέρυσι όλο και κάπου θα έμπαιναν, αλλά και οδηγεί εντός του πανεπιστημίου υποψήφιους με χειρότερη επίδοση από αυτούς που αφήνει εκτός, με ενοχλεί ο λόγος που εκφέρεται σήμερα. Από τους νέους "που πλέον δεν εγκλωβίζονται στα πανεπιστήμια" μέχρι τη διαφήμιση ιδιωτικού κολεγίου από τον υπουργό Ανάπτυξης, αλλά και τη σύμπτωση του ταξιδιού του πρωθυπουργού στις ΗΠΑ για την εγκατάσταση της θυγατέρας του στο Γέιλ την ίδια μέρα που βγαίνουν οι βάσεις έτσι ώστε τα δύο γεγονότα να μετατραπούν σε αντιπαρατιθέμενα "κείμενα" στο πεδίο του δημόσιου λόγου. Ποιος άραγε συνάγει ότι αυτός που μπαίνει με χαμηλή βαθμολογία σε μια σχολή είναι και αυτός που δεν θα καταφέρει να την τελειώσει, ποιος αποφασίζει πως ένα παιδί που δεν πέρασε στη σχολή πρώτης προτίμησής του δεν θα βρει σ' αυτή που τελικά βρέθηκε ίσως και κάπως τυχαία όχι μόνο ενδιαφέρον αλλά και πεδίο για μια λαμπρή σταδιοδρομία; Ποιος θεωρεί ότι ακόμη και δύο έτη να βρεθεί κανείς σε μια πανεπιστημιακή σχολή δεν μπορεί να του προσφέρουν κάποια σημαντικά εφόδια για τη ζωή του, ακόμη κι αν αποφασίσει να την παρατήσει για να κάνει κάτι άλλο; Και τελικά ποιος πιστεύει ότι κάτι έχει να κερδίσει πετώντας στα μούτρα της κοινωνίας σαν βρώμικη πατσαβούρα τους ταξικούς αποκλεισμούς και τον πανηγυρικό των ανισοτήτων; Ποιος επιβάλλει την πεποίθηση ότι οι φτωχοί δεν μπορούν παρά να ελπίζουν σε μια ταχεία κατάρτιση προκειμένου να βρεθούν σύντομα στην παραγωγή με μισθούς πείνας, ενώ οι ελίτ μπορούν να μοστράρουν τα προνόμιά τους, τα ακριβά ιδιωτικά σχολεία τους και τα Ivy League πανεπιστήμια στα οποία εγκαθιστούν τα παιδιά τους με αφοσίωση στοργικού και περήφανου πατέρα; Πώς ακούει τελικά η κοινωνία αυτή την διακήρυξη του προνομίου, την επιβεβαίωση της "αριστοκρατίας", υψηλής σαν το μητσοτακέικο ή "μικρής", χαμηλής, που θα λύσει το πρόβλημα της εκπαίδευσης των παιδιών της σε κάποιο ιδιωτικό κολλέγιο και μετά θα χρησιμοποιήσει τις μικροδιασυνδέσεις της για να το βολέψει σε μια θέση ανεξαρτήτως της πραγματικής ποιότητας της εκπαίδευσης που θα έχει λάβει; Πώς θα αντιδράσει άραγε η κοινωνία στη σημερινή προσβολή που δέχτηκε;

Το Εμπρός αποδεικνύεται πολύ ζωντανό για να πεθάνει ή έστω να εκκενωθεί. Στις συνελεύσεις που οργανώνονται στην πλατεία κυριαρχεί η πεποίθηση ότι ο χώρος «περιφρουρείται» από τα περιεχόμενά του, δηλαδή την ελεύθερη και από τα κάτω καλλιτεχνική δημιουργία, και ότι όσες φορές κι αν επιχειρηθεί το σφράγισμά του, ο κόσμος του θα είναι εκεί για να το ξανανοίξει. Οι νέοι άνθρωποι που συρρέουν να υπερασπιστούν το Εμπρός και συμμετέχουν στις εκδηλώσεις αυτών των ημερών επιβεβαιώνουν κάτι που γνωρίζουμε ήδη από το παρελθόν: κάθε φορά που ο χώρος απειλείται, γεννιέται και μια ευκαιρία ανανέωσης και εμπλουτισμού του εγχειρήματος που συντελείται σ’ αυτόν.   Τι είναι αυτό που σε μια συγκυρία σαν τη σημερινή ενεργοποίησε για μια ακόμη φορά κοινωνικά και πολιτικά αντανακλαστικά αλλά και την καλλιτεχνική κοινότητα, ή έστω ένα μεγάλο μέρος της, ώστε να βρεθεί και πάλι έξω από την πόρτα του Εμπρός; Η μνημονική ανάκληση που ενεργοποιήθηκε ως πρώτη αντίδραση στο σφράγισμα αποδείχτηκε μάλλον δυναμική παρά νοσταλγική. Τα κείμενα που γράφτηκαν, απολογίζοντας το παρελθόν, αποτελούσαν ταυτοχρόνως και μια ευρύτερη πολιτική κριτική για τον τρόπο με τον οποίο η κυβέρνηση έχει αντιμετωπίσει όχι μόνο τις καταλήψεις και τους κοινωνικούς χώρους, αλλά και την ίδια την καλλιτεχνική κοινότητα, που στη διάρκεια της πανδημικής κρίσης ήταν από αυτές που περισσότερο επλήγησαν και που με μεγάλους αγώνες κατάφερε να αποσπάσει μια στοιχειώδη στήριξη για την επιβίωσή της. Ο χώρος του πολιτισμού και κυρίως των παραστατικών τεχνών βρίσκεται σε κατάσταση αναβρασμού αλλά και σημαντικών συλλογικών επεξεργασιών, οι πληγές της πανδημίας αλλά και του ελληνικού #metoo ενεργοποιούν αντανακλαστικά συνδικαλιστικά και πολιτικά, αλλά και έναν αναστοχασμό για τη λειτουργία της τέχνης και του πολιτισμού στην εποχή μας, ο οποίος δεν διστάζει να ασκήσει κριτική αλλά και να κάνει προτάσεις για τη θεσμική λειτουργία των δημόσιων πολιτιστικών οργανισμών. Είναι πρόσφατες άλλωστε οι σύντομες και συμβολικές καταλήψεις κτιρίων του Εθνικού Θεάτρου (Τσίλερ και Rex).

Από το 2011 μέχρι την αρχή της πανδημίας που το θέατρο αναγκαστικά παρέμεινε κλειστό, παρουσιάστηκαν εκεί εκατοντάδες θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, εκθέσεις, εκδηλώσεις ενίσχυσης αυτοοργανωμένων εγχειρημάτων, κινηματικών πρωτοβουλιών, έγιναν ομιλίες και διαλέξεις, παρουσιάσεις βιβλίων, αφιερώματα και φεστιβάλ. Ο χώρος έγινε προσβάσιμος για τα ανάπηρα άτομα, αλλά και για τους ανάπηρους καλλιτέχνες. Τα χρόνια που η Χρυσή Αυγή σάρωνε το κέντρο της Αθήνας και οι χρυσαυγίτες βρίσκονταν με ποσοστά που πλησίαζαν το 10% στη Βουλή, το Εμπρός οργάνωσε για αρκετές χρονιές το Αντιφασιστικό Φεστιβάλ Παραστατικών Τεχνών με τεράστια συμμετοχή καλλιτεχνών και κοινού. Οργανώθηκαν εκδηλώσεις για το προσφυγικό, με σημαντικότερη μια διημερίδα μετά το ναυάγιο στο Φαρμακονήσι. Το επισκέφθηκαν διάσημοι ξένοι στοχαστές όπως ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, που συνομίλησε με το κοινό σε ένα κατάμεστο θέατρο τον Νοέμβριο του 2014, ή ο Ραούλ Βανεγκέμ. Οργανώθηκαν εκδηλώσεις για θέματα αιχμής και επικαιρότητας, για τα κοινά της πόλης αλλά και τα ψηφιακά κοινά, για το queer, για την απεργία πείνας του Νίκου Ρωμανού, για τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα και του Ζακ Κωστόπουλου. Συναντήθηκαν άνθρωποι, δημιουργήθηκαν σχέσεις, έγιναν ομηρικοί καυγάδες, κάποιοι έφυγαν και νέα πρόσωπα μπήκαν στο χώρο. Το εγχείρημα του Εμπρός κίνησε το ενδιαφέρον ξένων μέσων ενημέρωσης αλλά και ερευνητών και πανεπιστημιακών του εξωτερικού. Επηρέασε τα πολιτιστικά πράγματα με έναν τρόπο που μένει ακόμη να ερευνηθεί και να καταγραφεί. Σε μια άλλη ευρωπαϊκή χώρα, η κατάληψη θα είχε κάποια στιγμή νομιμοποιηθεί και ο χώρος θα είχε παραχωρηθεί στις συλλογικότητες. Εδώ, οι εικόνες του εκκενωμένου, σφραγισμένου, τσιμεντωμένου θεάτρου σηματοδοτούν ένα τέλος εποχής, αλλά και μια απορία (με την πλήρη σημασία της λέξης), ένα αναπάντητο ερωτηματικό όχι μόνο για την τύχη που επιφυλάσσεται στο συγκεκριμένο κτίριο, αλλά και σε όσα διαδραματίστηκαν όλα αυτά τα χρόνια στο εσωτερικό του.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά το βιβλίο στον βαθμό που παρουσιάζει και αναλύει πολύ σύγχρονα φαινόμενα διακυβέρνησης και οικονομικής οργάνωσης με παραδείγματα άλλοτε υψηλά και άλλοτε χαμηλά, άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά. Περιπλανώμενες ελίτ, Κινέζοι επιχειρηματίες στη Σανγκάη, εκπατρισμένοι και γηγενείς γνωσιακοί εργάτες στη Σιγκαπούρη, εργαζόμενοι στον χώρο του outsourcing, οικιακές βοηθοί στη Σιγκαπούρη και στο Χονγκ Κονγκ, όλοι αυτοί διαπραγματεύονται τον «νεοφιλελεύθερο» χώρο τής επιχειρηματικότητας του εαυτού, του ατομικισμού της αγοράς. Εδώ η ανάλυση της Ονγκ συναντά την ανάλυση των Χαρντ και Νέγκρι στην «Αυτοκρατορία». Αν όμως οι Χαρντ και Νέγκρι υποστηρίζουν πως η πολιτειότητα στην εποχή του αυτοκρατορικού κεφαλαίου απελευθερώνεται όλο και περισσότερο από την εθνική ιδιότητα του πολίτη και ότι η ανερχόμενη μορφή της άυλης εργασίας ενώνει τους εργαζόμενους σε παγκόσμιο επίπεδο, η Ονγκ υποστηρίζει ότι αυτά τα υπερεθνικά γεωγραφικά πλάτη πολιτειότητας που ενεργοποιούνται σήμερα συνδέονται όλο και περισσότερο με εθνικοποιημένα δίκτυα που αποκλείουν κάθε αλληλεγγύη. Και προσθέτει ότι ο καπιταλισμός δεν είναι μια απλή μετάβαση από την πειθαρχική στη ρυθμιστική εξουσία, αλλά ότι ακόμη και σήμερα επιβιώνουν μορφές ζωής και εργασίας υπό τους όρους μιας νεο-δουλείας.

Η κεντρική αποτίμηση των προγραμματικών δηλώσεων της υπουργού μας επαναφέρει στην αρχική διαπίστωση, στην κυριαρχία του οικονομισμού και στην εργαλειοποίηση του πολιτισμού. Οι λεπτομέρειες αλλά και το παρελθόν της ίδιας και του νυν κυβερνώντος κόμματος δείχνουν ότι ακόμη κι αυτός ο σχεδιασμός μπορεί απλώς να περιοριστεί στην παραχώρηση «φιλέτων», πραγματικών και συμβολικών, σε ιδιωτικά συμφέροντα που αδημονούν να τα αξιοποιήσουν, προς ίδιον όφελος προφανώς.

Μια πολιτική που αντιμετωπίζει τον πολιτισμό ως δικαίωμα για όλους τους, οφείλει να κάνει διαρκώς αυτήν τη διπλή διαδρομή, να προσφέρει ισότιμη πρόσβαση στο πολιτιστικό αγαθό, και ταυτοχρόνως να αναγνωρίζει και να αξιοδοτεί τις πολιτισμικές πρακτικές όλων των διαφορετικών ομάδων που ζουν στην πόλη. Να δώσει χώρο για να αναπτυχθούν και να δοκιμαστούν οι ποικίλες νεανικές κουλτούρες και υποκουλτούρες, να ενθαρρύνει τη συμμετοχή στην πολιτισμική ζωή ως ένα μέσο αυτογνωσίας αλλά και γνωριμίας και ουσιαστικής επαφής με τον άλλον, με τη διαφορετικότητα. Να δημιουργήσει για τους δημότες μια πόλη όχι μόνο δημιουργική, αλλά και δίκαιη. Ο Δήμος της Αθήνας διαθέτει δομές, χώρους και ανθρώπινο δυναμικό που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί προς μια τέτοια κατεύθυνση. Διαθέτει επίσης εγκαταλελειμμένα κτίρια και υποδομές που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν, αλλά και δημόσιους χώρους που ίσως είναι το καταλληλότερο πεδίο άσκησης μιας τέτοιας πολιτικής.

Πλάι στη διεκδίκηση της ορατότητας αναδεικνύεται μια ουσιαστική, θεσμική, διεκδίκηση της συμπερίληψης. Της αναγνώρισης του Άλλου, αυτού που μέχρι χθες ήταν αόρατος ή αναγκασμένος να κρύβει την ταυτότητά του, και της ισότιμης παρουσίας του στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Τόσο η κινηματική όσο και η θεσμική διάσταση αυτής της διεκδίκησης επιτελούνται από συγκεκριμένους κοινωνικούς και πολιτικούς φορείς. Ο ΣΥΡΙΖΑ, κόμμα που πρωτοστατούσε στους δικαιωματικούς αγώνες και τα κινήματα, μέσα από τις συνεχόμενες και κεντρικές πολιτικές και νομοθετικές του πρωτοβουλίες αυτά τα χρόνια που βρίσκεται στην κυβέρνηση, έχει συμβάλει σημαντικά ώστε η ορατότητα και η συμπερίληψη να γίνουν δημοκρατική κατάκτηση αλλά και διαρκές αίτημα για όλο και ευρύτερα κομμάτια της κοινωνίας.