Εφημερίδα Εποχή

Ο Λουίς Άρσε, ο επιτυχημένος υπουργός Οικονομίας της κυβέρνησης του Έβο Μοράλες, στα δεκατρία χρόνια ως υπουργός, κατάφερε να φτάσει την οικονομία της Βολιβίας σε επίπεδα ρεκόρ ανάπτυξης, με μέσο όρο 5% εν μέσω της διεθνούς οικονομικής κρίσης. Αυτό ήταν αποτέλεσμα της εθνικοποίησης του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, της ανάκαμψης των στρατηγικών εταιρειών που ιδιωτικοποιήθηκαν από το νεοφιλελευθερισμό, επίσης της εκβιομηχάνισης, των επενδύσεων σε δρόμους, σχολεία, νοσοκομεία, αθλητισμό και εθνική ολοκλήρωση και της αναδιανομής του πλούτου. Προτείνει την έξοδο από την τρέχουσα κρίση με βάση την ενεργή παρουσία του κράτους στην οικονομία, τις δημόσιες επενδύσεις σε τομείς που δημιουργούν θέσεις εργασίας, την προσωρινή αναστολή του εξωτερικού χρέους και την εκβιομηχάνιση του φυσικού αερίου, του σιδήρου και του λιθίου, των τελευταίων στρατηγικών πόρων μεγάλης διεθνούς σημασίας. Μαζί του είναι ο Νταβίντ Τσοκεουάνκα, που ήταν υπουργός Εξωτερικών του Έβο Μοράλες, και ξεχώρισε για την προώθηση της διπλωματίας των λαών, των δικαιωμάτων των αυτόχθονων πληθυσμών και της Μητέρας Γης στον ΟΗΕ, και την προοδευτική ολοκλήρωση της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής. Ο Λουίς Άρσε είναι ένας σοσιαλιστής, αριστερός οικονομολόγος, αφοσιωμένος στα λαϊκά κινήματα, υπέρμαχος της κυριαρχίας της χώρας απέναντι στις ιμπεριαλιστικές πολιτικές παρέμβασης, και υποστηρίζεται από στρατηγικές συμμαχίες με τις συνδικαλιστικές οργανώσεις της Central Obrera Boliviana, τα αγροτικά και αυτόχθονα κινήματα, τις λαϊκές γυναικείες οργανώσεις σε όλη την χώρα, και τους κατοίκους της υπαίθρου και των πόλεων.

Κόμμα κοινωνικού μετασχηματισμού και όχι κόμμα απλής εναλλαγής στην εξουσία σημαίνει ότι εμείς θέλουμε την κυβέρνηση, αγωνιζόμαστε για την κυβέρνηση και θα ξαναπάρουμε την κυβέρνηση, για να αλλάξουμε την κοινωνία και όχι για να διαχειριστούμε την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων. Το ίδιο θέλουν ανομολόγητα ή ομολογημένα και οι νεοφιλελεύθεροι. Κάθε μέρα με την πολιτική τους αλλάζουν την κοινωνία. Μειώνουν μισθούς, διαλύουν το κοινωνικό κράτος, διαβρώνουν τους δημοκρατικούς θεσμούς, αλλάζουν τις ιδέες της κοινωνίας για το δημόσιο χώρο, για τα δημόσια αγαθά, αλλάζουν τις κοινωνικές και οικονομικές δομές. Δεν πρέπει να θέλει το ίδιο και η Αριστερά, αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση; Να επιχειρήσει να αλλάξει την κοινωνία διά της πολιτικής; Τι θα έπρεπε δηλαδή να κάνει ο ΣΥΡΙΖΑ – ΠΣ; Να διαχειριστεί απλώς την καταστροφή του νεοφιλελευθερισμού; Θέλουμε την κυβέρνηση για να αλλάξουμε τις οικονομικές προτεραιότητες, την οργάνωση της παραγωγής και το πλαίσιο εργασίας, να οικοδομήσουμε κοινωνικό κράτος, να διευρύνουμε και όχι να περιορίσουμε τις δημοκρατικές ελευθερίες και τα δικαιώματα και πολλά πολλά άλλα. Εξάλλου πολιτική σημαίνει να μετασχηματίζεις τη συγκυρία, δηλαδή το συσχετισμό δύναμης στη μια ή στην άλλη κατεύθυνση. Άρα νομίζω είπα το αυτονόητο.

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής που έχει εφαρμόσει μέχρι στιγμής η ΝΔ είναι ότι στηρίζεται σε εργαλεία που δεν παρέχουν ζεστό χρήμα στην αγορά, αλλά δημιουργούν δάνεια και υποχρεώσεις. Οι αναστολές φόρων και εισφορών προς τα ασφαλιστικά ταμεία, η επιστρεπτέα προκαταβολή, αλλά και άλλα, είναι χρήματα που θα ζητηθούν πίσω από τις επιχειρήσεις και τους ελεύθερους επαγγελματίες. Δημιουργούνται έτσι μία νέα γενιά χρεών σε επιχειρήσεις που μόλις είχαν αρχίσει να ανακάμπτουν από την χρηματοπιστωτική κρίση και τα χρόνια των μνημονίων και πλέον αντιμετωπίζουν δυσχέρειες λόγο της τρέχουσας οικονομικής κρίσης. Παράλληλα, από την άλλη πλευρά, η κυβέρνηση κάνει ελάχιστα πράγματα για να στηρίξει το εισόδημα των εργαζομένων, αλλά και τις θέσεις εργασίας. Δημιουργείται έτσι ένα περιβάλλον όπου, από τη μια πλευρά, έχουμε αυτά που περιγράψατε παραπάνω και, από την άλλη, το διαθέσιμο εισόδημα μειώνεται. Άρα, υπονομεύονται οι προοπτικές ανάκαμψης και εντείνονται οι υφεσιακές πιέσεις. Προφανώς μια πολιτική που θα ανακόψει αυτές τις τάσεις στην αγορά, θα πρέπει να έχει σαν κύριο χαρακτηριστικό την στήριξη των επιχειρήσεων χωρίς να δημιουργεί νέα χρέη, άρα χρήματα που δεν θα έχουν μορφή δανεικών. Παράλληλα, στήριξη του εισοδήματος των εργαζομένων, αναλαμβάνοντας το κράτος το κόστος, αλλά και προστασία των θέσεων εργασίας. (...) Η αριστερά αν θέλει να είναι κοινωνικά χρήσιμη, οφείλει να καταθέσει μια εναλλακτική πρόταση, η οποία θα λαμβάνει υπόψιν ότι ο κόσμος δεν θα είναι ίδιος μετά την επιδημία. Που θα ενσωματώνει προτάσεις για την αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου και την τάχιστη αναστροφή της κλιματικής κρίσης, αλλά δεν θα θεωρεί ότι ένα new green deal και η ψηφιοποίηση της οικονομίας αρκούν για την αντιστροφή της κρίσης. Ένα σχέδιο που θα έχει συγκεκριμένα μέτρα για τη μείωση των ανισοτήτων όλων των ειδών, εισοδήματος, πλούτου, κλπ. Και ένα τέτοιο σχέδιο έχει ένα βασικό χαρακτηριστικό: Πρέπει να έχει αιχμές, δεν μπορεί να αρέσει σε όλους. Ένα τέτοιο σχέδιο πρέπει να θέτει σαφείς προτεραιότητες, να μιλάει για παράδειγμα και για το φορολογικό σύστημα που θέλουμε. Και η αριστερή απάντηση στην κρίση δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να είναι οι οριζόντιες φοροελαφρύνσεις ή ότι θα πληρώνει φόρους μόνο το πλουσιότερο 1%. Η αριστερή απάντηση στην κρίση δεν μπορεί παρά να προτάσσει το ότι η κοινωνική δικαιοσύνη δεν είναι εμπόδιο στην ανάπτυξη, αλλά προϋπόθεσή της. Αυτό όμως σημαίνει ότι ένα τέτοιο σχέδιο οφείλει, τη στιγμή που θα καταρτίζεται, να γίνεται και ηγεμονικό στην κοινωνία, γιατί αλλιώς θα είναι ανεφάρμοστο. Και αυτό απαιτεί πολύ σκληρή δουλεία. Η αριστερά πρέπει να μελετήσει ποια κομμάτια του αφηγήματός της είναι αντιδημοφιλή, όχι για να τα αποσιωπήσει, αλλά αντιθέτως για να τα ζυμώσει στον κόσμο, να τα καταστήσει ηγεμονικά. Με το λόγο της, την πρακτική της, με αντιπαραδείγματα. Έτσι θα μπορέσει να μια τέτοια πρόταση όχι απλά να καταρτιστεί, αλλά και να εφαρμοστεί.

Σήμερα έχουμε τη δυνατότητα να εκφραζόμαστε όλοι, ελεύθερα, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δεν μας βάζει κανείς φρένο. Αυτή λοιπόν η κρίση που υπάρχει και στις κοινωνικές μας σχέσεις, απέναντι στους θεσμούς, οδηγεί τους ανθρώπους προς τα πίσω. Έτσι, υιοθετούνται τέτοιες, ας πούμε, αρχαϊκές αντιλήψεις και για τα φύλα, τις ηλικίες…. Και δεν είναι τυχαίο ότι υπάρχει επικοινωνία τέτοιων αντιλήψεων με τους ακροδεξιούς οι οποίοι θεωρούν ότι πρέπει η γυναίκα να κάθεται στο σπίτι. (...) Για να καταλάβουμε την τηλεόραση πρέπει να βγούμε έξω από αυτή και να δούμε την κοινωνία, τις οικογένειες, τα σχολεία, τους χώρους εργασίας. Ο κόσμος δεν αντιδρά γιατί έχει δεχτεί σωρεία τέτοιων περιστατικών, δεν πιστεύει ότι είναι εύκολο να αλλάξουμε γιατί κανείς δεν προσπάθησε σοβαρά να αλλάξουμε. (...) Ουσιαστικά εκεί κατατείνει ο σεξισμός και ο ρατσισμός. Στην ανισότητα των δικαιωμάτων. Υπάρχει μια οπισθοδρόμηση. Ο σεξισμός και ο ρατσισμός είναι ιδεολογικά όπλα που νομιμοποιούν και δικαιολογούν την εκμετάλλευση. Έχει να κάνει με την ισορροπία του κοινωνικού συστήματος. Δεν υπάρχει όραμα και γι’ αυτό προσπαθούμε να κρατηθούμε από κάτι που στο παρελθόν έδινε νόημα στη ζωή μας.

Oι συνέπειες της τρέχουσας κρίσης εξαρτώνται βασικά από την πολιτική. Η πολιτική θα αποφασίσει εάν θα μάθουμε ή όχι από τα μαθήματα που η πανδημία προσπαθεί να μας διδάξει. Έτσι, η πολιτική έχει και πάλι σημασία, και έχει τεράστια σημασία. Ένα σενάριο που μπορούμε να σκεφτούμε είναι ότι τίποτα δεν αλλάζει. Είναι μια αφήγηση που λέει ότι η πανδημία έχει ήδη λυθεί, τα εμβόλια υπάρχουν, και όλα θα επανέλθουν στο φυσιολογικό. Φυσικά, το λεγόμενο φυσιολογικό είναι μια κόλαση για την πλειονότητα του πληθυσμού στον κόσμο. Αυτή θα είναι η ηγεμονική αφήγηση. Το πρόβλημα είναι ότι οι χώρες καθίστανται περισσότερο χρεωμένες προκειμένου να ανταποκριθούν στην πανδημία. Εάν δεν υπάρχουν μέτρα, για παράδειγμα, στις παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές, τότε οι λαοί αυτών των χωρών πρέπει να πληρώσουν αυτά τα χρέη. Προκειμένου να τα πληρώσουν, οι κυβερνήσεις θα συνεχίσουν να κάνουν ότι έκαναν τα τελευταία 30 χρόνια: περικοπές στις κοινωνικές υπηρεσίες, στις δημόσιες υπηρεσίες, στην πρόνοια. Αλλά το έκαναν όλο αυτό, και πολλές χώρες αντιμετώπισαν ήδη μεγάλες κοινωνικές διαμαρτυρίες, από τη Χιλή έως την Κολομβία, την Τυνησία, το Λίβανο, κλπ. Με δεδομένο αυτές τις συγκρούσεις, μπορούν τα κράτη να συνεχίζουν να εφαρμόζουν την ίδια νεοφιλελεύθερη συνταγή; Δεν το νομίζω. Αν το κάνουν, πρέπει να είναι όλο και πιο καταπιεστικά. Θα διατηρηθεί η δημοκρατία; Πιστεύω ότι η δημοκρατία θα υποστεί μια θανατηφόρα κρίση. Έχω γράψει ότι οι δημοκρατίες διατρέχουν τον κίνδυνο να πεθάνουν δημοκρατικά εκλέγοντας αντιδημοκράτες στις κύριες θέσεις. Ο Τραμπ και ο Μπολσονάρο είναι αντιδημοκράτες, δεσποτικοί πολιτικοί με δημοκρατικές μεταμφιέσεις. Εάν συνεχίσουμε να εκλέγουμε αυτούς τους τύπους ανθρώπων, οι δημοκρατίες θα πεθάνουν. Πιστεύω ότι στο μέλλον, αν τίποτα δεν αλλάξει, η καταστολή θα είναι όλο και πιο έντονη, και δεν νομίζω ότι θα περιοριστεί εντός του δημοκρατικού πλαισίου. Πιθανότατα θα εισέλθουμε σε μια περίοδο υβριδικών καθεστώτων με στοιχεία δημοκρατικής ζωής και δικτατορίας μαζί. Αυτή είναι η ιδέα ενός σεναρίου στο οποίο ο νεοφιλελευθερισμός θα συνεχιστεί, αλλά θα γίνεται όλο και λιγότερο συμβατός με τη δημοκρατία.

Εξαρχής υπάρχει η πρόθεση από την κυβέρνηση να μοιραστεί η πίτα και στον ιδιωτικό τομέα. Από την αρχή της πανδημίας θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί δομές με μεγάλη δυναμική ελέγχων, με συμφέροντες για το ελληνικό δημόσιο όρους. Δεν έγινε αυτό. Αντίθετα. Με το ΕΚΕΑ έκανε σύμβαση για 1.000 ελέγχους την ημέρα, δηλαδή 30.000 το μήνα, ενώ η δυναμική του είναι τριπλάσια, από 2.400 έως 3.500 την ημέρα, με βάση τον μοριακό αναλυτή που έχουν. Ωστόσο, τα αντιδραστήρια που πήρε ήταν για 1.000 δείγματα την ημέρα και δεν φρόντισε να πάρει παραπάνω. Σαφώς υπάρχει μια γενικότερη στενότητα διάθεσης αφού οι εταιρείες που τα παράγουν προμηθεύουν όλο τον κόσμο, αλλά η ελληνική πολιτεία θα μπορούσε να πιέσει για να πάρει περισσότερα, ειδικά αν κατηύθυνε εκεί τα περισσότερα δείγματα, ώστε να εξασφάλιζε και καλύτερη τιμή. Επέλεξε να μην το κάνει, για λόγους που πια φαίνονται περίτρανα από όταν έδειξε αδυναμία το ΕΚΕΑ να εξυπηρετήσει. Είμαι περίεργη να δω τώρα που το ΕΚΕΑ επαναλειτουργεί, εάν τα νοσοκομεία που είχαν δωρεάν συνεργασία με το Κέντρο θα επανέλθουν ή θα συνεχίσουν στον ιδιωτικό τομέα, ο οποίος ειρήσθω εν παρόδω καθυστερεί περισσότερο. Από την εμπειρία μου στο νοσοκομείο Αλεξάνδρα, το ΕΚΕΑ στέλνει μέσα στο επόμενο τρίωρο ηλεκτρονικά τις απαντήσεις, ενώ τα ιδιωτικά εργαστήρια κάνουν δύο τουλάχιστον εργάσιμες μέρες. (...) Υπάρχει στην κοινωνία μια αμφισβήτηση –και δεν αναφέρομαι στους συνωμοσιολόγους και αρνητές της πανδημίας- εξαιτίας της αντιφατικής πολιτικής της κυβέρνησης. Όταν ο πολίτης βλέπει ότι στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς κρατούνται κενές θέσεις, για να μην κάθεται ο ένας δίπλα στον άλλον και ταυτόχρονα επιβάτες κρέμονται σαν τα τσαμπιά από τους διαδρόμους, θα αναπτύξει δυσπιστία στα μέτρα που παίρνονται. Ομοίως, όταν πέφτει ξύλο στις πλατείες της Κυψέλης και της Αγίας Παρασκευής και όχι στην Ομόνοια ή όταν τη μια ορίζεται υποχρεωτική η μάσκα και την άλλη όχι, με αντιφατικές δηλώσεις, τότε κλονίζεται η εμπιστοσύνη των πολιτών που αντιλαμβάνεται τα μέτρα προστασίας ως επικοινωνιακή διαδικασία.

Ένα στοιχείο που πρέπει να εντοπίσουμε: η ηγεσία αυτών των μεγάλων θεσμών – οργανισμών που δρουν στην ΕΕ, βγαίνει από την απόλυτη δογματική προσήλωση στη λιτότητα. Κλονίζεται επιτέλους εκείνη η δαιμονική θεωρία ότι η λιτότητα προετοιμάζει την ανάπτυξη. Νομίζω ότι άρχισε και κάτι θετικό θα βγει από αυτό το πράγμα. Τώρα αν αυτό αρκεί για να ελπίσουμε ότι θα καλυφθούν οι ανάγκες της ευρωπαϊκής κοινωνίας είναι μεγάλο ερώτημα. Δεν είναι μόνο οι επιπτώσεις από την πανδημία. Η όξυνση του μεταναστευτικού, η άνοδος της ακροδεξιάς σε μεγάλες χώρες της Ευρώπης, η επάνοδος του νεοσυντηρητισμού, αποτελούν διαστάσεις του ευρωπαϊκού προβλήματος που περιπλέκουν τη διαδρομή προς την ευρωπαϊκή ανάκαμψη. Πώς να είναι, λοιπόν, κανείς αισιόδοξος; Δεν είναι η εποχή κατάλληλη για να δημιουργηθεί μια νέα ευρωπαϊκή αντίληψη που να εγγυάται έναν ανοικτό και δημιουργικό ορίζοντα. Ο Ντράγκι υποστήριζε, εντούτοις, ότι σήμερα υπάρχουν όμοιες συνθήκες – και ανάγκες – μ’ αυτές μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και απαιτούν παρόμοια μέτρα, πρόγραμμα συνολικής ανάπτυξης κτλ. Ναι, αλλά για να γίνει αυτό χρειάζονται και οι αντίστοιχες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αυτές υπήρχαν, είχαν ήδη διαμορφωθεί μέσα από την πατριωτική, την αντιστασιακή και αντιναζιστική δράση. Τώρα, ποιες δυνάμεις θα ανοίξουν στις ευρωπαϊκές κοινωνίες αυτόν τον δρόμο; Είναι τιμητικό για τον Ντράγκι που ανοίγει αυτήν τη συζήτηση, αλλά σε ποιες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις θα στηριχθεί η υλοποίηση; Απ’ όλους τους τωρινούς ευρωπαίους ηγέτες, αυτός που δείχνει ικανός να αντιληφθεί κάποιες απ’ αυτές τις πτυχές του προβλήματος είναι ίσως μόνον η κ. Μέρκελ. Αλλά είναι απερχόμενη. Όπως και μειοψηφία, ως και στο κόμμα της …

Πιστεύω ότι η εξάρτηση της καπιταλιστικής αναπαραγωγής από την επέκταση του χρέους αυξάνεται σε τεράστιο βαθμό. Αυτό σημαίνει ότι ο καπιταλισμός θα είναι όλο και πιο εύθραυστος, ασταθής, και βίαιος. Θα συνεχίσει να παγιδεύεται σε αυτό που αποκαλούν «διαρκή οικονομική στασιμότητα», με χαμηλή ανάπτυξη. Αυτό σημαίνει εντατικοποίηση του ανταγωνισμού και των συγκρούσεων μεταξύ των κρατών, με την πιθανότητα να επωάζεται στο παρασκήνιο ένας μεγάλος πόλεμος. Φανταστείτε μια κατάσταση χίλιες φορές χειρότερη από αυτήν της δεκαετίας του 1930, με την ελπίδα να κάνετε λάθος. Το κεφάλαιο δυσκολεύεται να διαχειριστεί την κρίση επειδή είναι παγιδευμένο. Η επέκταση του χρέους σημαίνει ότι η συσσώρευση κεφαλαίου είναι  ολοένα και πιο πλασματική, και βασίζεται όλο και περισσότερο στην πρόβλεψη υπεραξίας που δεν έχει παραχθεί. Η βασική αποτυχία του κεφαλαίου ως συστήματος κυριαρχίας είναι ότι δεν καταφέρνει να μας εκμεταλλευτεί επαρκώς για να εξασφαλίσει τη δική του αναπαραγωγή. Για να επιλύσει την κρίση του πρέπει να μας αντιμετωπίσει πολύ πιο άγρια, αλλά φοβάται ότι θα χάσει.

[Είναι μύθος το επιχείρημα του υψηλού ποσοστού αναπλήρωσης της ultra κεφαλαιοποιημένης επικουρικής σύνταξης των νέων εργαζομένων που θα επιλέξουν το σύστημα των ατομικών λογαριασμών] γιατί οι συνταξιοδοτικές προσδοκίες στην ultra-κεφαλαιοποίηση της επικουρικής ασφάλισης βασίζεται στις αποδόσεις των κεφαλαιαγορών. Αυτό σημαίνει, για παράδειγμα, ότι οι συντελούμενες χρηματοπιστωτικές κρίσεις (1993, 1998, 2001, 2008) είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση του επιπέδου των κεφαλαιοποιημένων συντάξεων τουλάχιστον κατά 50%. Το ίδιο επιχείρημα του υψηλού ποσοστού αναπλήρωσης (70%) προέβαλε στη Χιλή η κυβέρνηση Πινοσέτ. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι το 2015 ο μέσος συντελεστής αναπλήρωσης στις κεφαλαιοποιημένες συντάξεις της Χιλής ήταν μόλις 37%, λόγω της δημογραφικής γήρανσης και των χρηματοπιστωτικών κρίσεων.

Σίγουρα οι σημερινοί αγώνες δεν είναι ίδιοι με τους δικούς μας. Γιατί εμείς ηττηθήκαμε. Νομίζω ότι αυτό είναι το ζήτημα. Πρώτα απ’ όλα ηττηθήκαμε ως προς το πώς θα έπρεπε να είναι η κοινωνία, και εξαιτίας των λαθών μας και γιατί αυτό ήταν κάτι δύσκολο. Σήμερα πρέπει να ξανασκεφτούμε πολλά. Είσαι έτοιμος να αφιερώσεις τη ζωή σου στον αγώνα όταν είσαι σίγουρος για το πολιτικό σου σχέδιο. Και σήμερα υπάρχουν πολλές αμφιβολίες, πραγματικές αμφιβολίες. Θα σου πω μία, ίσως ανόητη, ιστορία που όμως λέει κάτι για ένα ζήτημα που δεν λύσαμε ποτέ. Υποστηρίζουμε ότι η αγορά δεν πρέπει να παίρνει αποφάσεις, δεν έχει δικαίωμα να κρίνει τι είναι καλό και τι είναι κακό, έτσι δεν είναι; Κάποτε, λοιπόν, είχα ένα μεγάλο καυγά με το γιο μου και ανταλλάξαμε πολλά γράμματα που τα φυλάμε σε ένα αρχείο, που έχει τον ειρωνικό τίτλο «Γράμματα σε μια κομμουνίστρια μητέρα». Εκεί υπάρχει η εξής φράση του γιου μου: «ΟΚ, αλλά αν δεν είναι η αγορά αυτή που παίρνει αποφάσεις, τι θα γίνει; Ποιος θα αποφασίζει, εσύ και η Ροσάνα Ροσάντα;». Η φράση μπορεί να φαίνεται ανόητη , αλλά περιέχει μια αλήθεια. Ακόμα δεν έχουμε βρει ποιος θα παίρνει τις αποφάσεις αν δεν τις παίρνει η αγορά. Ποιος θα διορίζει αυτούς που αποφασίζουν; Με ποιο τρόπο θα γίνεται η επιλογή τους; Πώς θα τους ελέγχουμε; Ούτε αυτό το έχουμε βρει. Αν, λοιπόν, δεν έχεις βεβαιότητες, δεν μπορείς να αφιερώσεις όλη τη ζωή σου στον αγώνα. Την αφιερώνεις όταν είσαι πράγματι σίγουρος για κάτι. Ο αντιφασιστικός αγώνας και ο αγώνας για τη δημοκρατία ήταν κατά κάποιο τρόπο ευκολότερος από τους σημερινούς αγώνες γιατί εύκολα καταλάβαινε κανείς πόσο φριχτός ήταν ο φασισμός. Σήμερα η κατάσταση είναι πιο δύσκολη, γιατί δεν χρειάζονται πια τα πραξικοπήματα. Μπορούν να κατακτήσουν την καρδιά και το νου των ανθρώπων με τα φέικ νιουζ. Τι να τον κάνουν το στρατό; Παρά ταύτα, είμαι αισιόδοξη. Δεν είναι αλήθεια ότι οι νέοι άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται για την πολιτική. Ενδιαφέρονται, απλώς σήμερα τα πράγματα είναι λιγότερο ηρωικά, αλλά πιο πολύπλοκα και δύσκολα. Πάρε για παράδειγμα την αλληλεγγύη στους πρόσφυγες που υπάρχει στην Ελλάδα και την Ιταλία. Είναι ένα πολύ ισχυρό κίνημα στο οποίο μετέχουν πολλές ομάδες. Πρέπει, λοιπόν, να είμαστε προσεκτικοί. Δεν είναι σωστό ότι οι νέοι δεν ενδιαφέρονται και δεν ασχολούνται με την πολιτική, ότι δεν μετέχουν σε αγώνες. Αυτήν την περίοδο που ζούμε πάνω στον υπολογιστή και ερχόμαστε σε επαφή με όλο τον κόσμο, έχω ανακαλύψει ότι γίνονται πολλοί αγώνες σε όλο τον κόσμο. Πολλοί περισσότεροι από όσους φανταζόμουν. Ο κόσμος κινείται. Δεν είναι αλήθεια ότι οι νέοι έχουν παραλύσει. Είναι προσεκτικοί, φοβούνται μήπως κάνουν λάθη, είναι φοβισμένοι από όλα τα λάθη που έχουν γίνει στο παρελθόν. Και έχουν δίκιο. Πώς μπορούμε να τους κατηγορήσουμε;