Δημήτρης Παπανικολόπουλος

Παντελώς απουσιάζει από το δημόσιο λόγο ένα μεγάλο πρόβλημα της ελληνικής αγροτιάς, η έλλειψη εργατικών χεριών, που η κρίση και η πανδημία γιγάντωσαν. Παρόλες τις εθνικιστικές και ρατσιστικές κορόνες της δεκαετίας του ’90, η ελληνική γεωργία και οικοδομή σώθηκε από την ένταξη στον κοινωνικό ιστό μισού εκατομμυρίου Αλβανών. Από τότε, όμως, πέρασαν 30 χρόνια. Οι Αλβανοί δεν είναι πλέον παλληκαράκια, ενώ τα παιδιά τους είναι καλοί μαθητές και, όπως τα ελληνόπουλα, θέλουν να ζήσουν μια καλύτερη ζωή. Η δε κρίση και η πανδημία είχαν ως αποτέλεσμα Αλβανοί που ήταν πλήρως ενσωματωμένοι στον κοινωνικό ιστό να αναζητήσουν δουλειά στο εξωτερικό. Δηλαδή, βρισκόμαστε ξανά μπροστά στο πρόβλημα που είχαμε το ’90. Τα κόμματα αδιαφορούν για τα αγροτικά προβλήματα, αφού οι αγρότες δεν έχουν φωνή και δεν αποτελούν πλέον εκλογικό ρυθμιστή, ενώ η μεγάλη εισδοχή μεταναστών από το 2015 και μετά αντιμετωπίζεται από τη Δεξιά σαν κίνδυνος (όπως και το ’90). Όταν η απογραφή θα δείξει πλέρια τη δημογραφική γήρανση και συρρίκνωση του πληθυσμού της χώρας, τότε θα γίνει σαφές ότι η Ελλάδα χρειάζεται να ξανακάνει αυτό που έκανε το ’90: να ενσωματώσει εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες. Είναι ζήτημα «εθνικής» επιβίωσης και η πολιτική της ΝΔ συνιστά ως προς αυτό «αντεθνική» στάση. Για του λόγου το αληθές, οι εκπρόσωποι των αγροτών της Πέλλας και της Ημαθίας (δεξιών περιοχών) ζήτησαν μέσα στην πανδημία από τον ακροδεξιό Βορίδη, όταν ήταν υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης, να επιτρέψουν σε 10.000 πρόσφυγες/μετανάστες από τα καμπς να εργαστούν στην περιοχή τους, γιατί τόσα είναι τα κενά σε εργατικά χέρια μόνο σε αυτούς τους δύο νομούς. Η Αριστερά, λοιπόν, πρέπει να υπερασπιστεί την ελληνική οικονομία απέναντι στα οικονομικά πλήγματα που της επιφέρει η δεξιά πατριδοκαπηλεία. Γιατί η τσέπη ενδιαφέρει και αυτούς/ες που αδιαφορούν για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες έχουν κατά νου πιθανότατα τη θεωρία του λαϊκισμού, σύμφωνα με την οποία η έννοια του λαού κατασκευάζεται μέσω μιας αλυσίδας ισοδυναμίας διαφορετικών δρώντων και μιας διαχωριστικής γραμμής μεταξύ όλων αυτών και των ελίτ. Η επιτυχία της λαϊκιστικής στρατηγικής έγκειται στην ικανότητά της αφενός να αποδυναμώσει τις διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των διαφόρων κομματιών του λαού, αφετέρου να δημιουργεί ή ενισχύει τη διαχωριστική γραμμή τους με τις ελίτ. Ο Μίκης κατανόησε πλέρια ότι η μουσική μπορούσε να παίξει αυτό ακριβώς το ρόλο. Και σε κάθε περίπτωση τον έπαιξε, καθώς η εξωλεκτική γλώσσα της μουσικής αδρανοποίησε τις διαφωνίες μεταξύ των «φυλών» της δημοκρατικής παράταξης και η ποίηση των τραγουδιών του λειτούργησε ως χωνευτήρι των διαφορετικών οπτικών και απόψεων. Έκτοτε, η συγκρότηση του λαού ως μετωνυμία της δημοκρατικής παράταξης έφερε και τη σφραγίδα του Μίκη, η μουσική του οποίου αποτέλεσε τρόπο επικοινωνίας και σημάδι αναγνώρισης μεταξύ όλων των δημοκρατών. (...) Κανείς δεν περιμένει φυσικά να περιοριστεί ο μουσικός πλουραλισμός ή να συναντηθούν τα μουσικά γούστα μιας όλο και πιο κατακερματισμένης κοινωνίας. Εκείνο που είναι εφικτό και επείγον, όμως, είναι να βρει η διάχυτη αντίθεση στην προϊούσα παρακμή της κοινωνίας μας τη συναισθηματική της έκφραση, ώστε αυτή να μετατραπεί σε ένα κοινό όνειρο. Όταν τα λόγια είναι φτώχια, η μουσική είναι πλούτος. Και το λιγότερο που έχει να κάνει η καθ’ ημάς Αριστερά είναι να κατανοήσει ότι η χρονίζουσα κοινωνική αγωνία αποζητά μια λύτρωση και όχι μια ταυτοτική επιβεβαίωση. Δηλαδή, σε μουσικό επίπεδο, εκείνο που υπηρέτησε η Carmina Burana πριν 40 χρόνια δεν μπορεί να το υπηρετήσει τώρα το Bella Ciao. Η απεύθυνση στο λαό χρειάζεται άλλη μουσική στρατηγική (έστω επένδυση).

Η συζήτηση, όμως, περί επιτελικού κράτους έχει ανοίξει για ακόμα μια φορά τη συζήτηση περί κράτους, την οποία δεν μπορούμε να αποφεύγουμε. Από την «επανίδρυση του κράτους» του Καραμανλή μέχρι το «επιτελικό κράτος» του Μητσοτάκη, η Δεξιά δεν παραλείπει να θέτει το ζήτημα της μεταρρύθμισης του κράτους. Η ελληνική κοινωνία, από την άλλη, δεν έπαψε να θέτει το ζήτημα της μείωσης της γραφειοκρατίας και εσχάτως το ζήτημα του ψηφιακού κράτους. Η καθ’ ημάς Αριστερά δεν αντιτίθεται ρητορικά στην ιδέα του μικρότερου κράτους. Και αυτή της η αφωνία έχει αρνητικά παρεπόμενα παρά την αποτυχία του μητσοτακικού επιτελικού κράτους. Χωρίς αντίπαλο η ιδέα περί λιγότερου κράτους εγκαθιδρύεται ως αυτονόητη. Τη στιγμή που η ΝΔ με παρρησία εφαρμόζει την ιδέα της περί επιτελικού κράτους, η Αριστερά εμφανίζεται άτολμη ως προς την άρθρωση μιας αντίπαλης ιδέας. Αν υποθέσουμε όμως ότι, αντί για λιγότερο κράτος, κράτος-νυχτοφύλακα και κράτος στην υπηρεσία των εταιριών, θέλουμε περισσότερες παροχές από το δημόσιο, κοινωνικό και όχι κατασταλτικό κράτος, κράτος στην υπηρεσία της κοινωνίας και όχι ιδιωτικοποίηση των πάντων προς όφελος της πιο ισχυρής μερίδας της, τότε θα πρέπει να πούμε με παρρησία ότι το επιτελικό κράτος είναι μια καταστροφική για την κοινωνία ιδέα, ότι ισοδυναμεί με απουσία του κράτους, και ότι είναι το αντίθετο του κοινωνικού κράτους. Κοντολογίς, το αντίθετο του «επιτελικού κράτους» είναι το «ισχυρό δημόσιο» και το «ισχυρό κοινωνικό κράτος». Αυτά συνιστούν «πολιτική προστασία». Αντιθέτως, το «επιτελικό κράτος» ούτε πανδημίες μπορεί να αντιμετωπίσει ούτε την κλιματική κρίση.

Τη στιγμή που ο ΣΥΡΙΖΑ εργάζεται για τη δημιουργία του πολιτικού κλίματος που θα μπορούσε να οδηγήσει στη συγκρότηση μιας «προοδευτικής κυβέρνησης», είναι δυνατόν να μην κάνει καμία αναφορά στην αντι–λιτότητα; Ποια ακριβώς θα είναι η προγραμματική βάση αυτής της «προοδευτικής κυβέρνησης», τη στιγμή που η χώρα βουλιάζει οικονομικά και πάλι; Πώς είναι δυνατόν ο ΣΥΡΙΖΑ να επιδιώξει να ανασυστήσει την κοινωνικοπολιτική συμμαχία που τον έφερε στην εξουσία, χωρίς την παραμικρή αναφορά στην πρόσφατη ιστορία της; Θα πει «πάμε όλοι/ες μαζί», λες και δεν πήγαμε όλοι/ες μαζί πριν λίγα χρόνια; Γιατί να ξαναπάμε; Τι άλλαξε και δεν θα ξανακάνει κωλοτούμπα ο ΣΥΡΙΖΑ; Πρέπει ο Τσίπρας να το εξηγήσει αυτό: «Παλέψαμε ενάντια στην τρόικα εξωτερικού και εσωτερικού για την προοπτική του ελληνικού λαού. Ο συσχετισμός εκείνης της περιόδου μας υποχρέωσε σε τακτική υποχώρηση. Συνεχίσαμε τον αγώνα και τώρα, εκτός μνημονίων πλέον, παλεύουμε από καλύτερες θέσεις. Δεν θα επιτρέψουμε στον κ. Μητσοτάκη να μας γυρίσει πίσω στη νεοφιλελεύθερη λιτότητα και την εργασιακή ζούγκλα. Όλοι μαζί θα αποτρέψουμε τη δημιουργία μιας κοινωνίας φτωχών που υπηρετούν πλούσιους. Η σαπουνόπερα του Μητσοτάκη δεν κάνει για την Ελλάδα, κάνει για τον τρίτο κόσμο». Κι έπειτα, δεν υπάρχει πιο ισχυρό μέσο οικοδόμησης μιας συμμαχίας με κόμματα, σωματεία και κινηματικές οργανώσεις από τις κοινές μνήμες κοινών αγώνων. Ούτε είναι δυνατόν να γίνεται επίκληση στην ενότητα εναντίον του κοινού εχθρού, αλλά αυτός να μην φιλοτεχνείται με εικόνες από τη δεκαετία του 2010, αλλά με εικόνες περασμένων δεκαετιών.

Η ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ φοβάται την επικοινωνιακή υπεροπλία της ΝΔ. Λογικό. Όμως, υπάρχουν και καλά νέα: η επικοινωνιακή κυριαρχία αυτοκαταστρέφεται, η μονομέρεια και η μεροληψία της κουράζει, η μεγάλη έκθεση φέρνει φθορά. Τα social media, άλλωστε, δεν μπορούν να φιμωθούν και η προσπάθεια να φιμωθούν εκνευρίζει τους χρήστες τους και χαλυβδώνει τους πολιτικούς αντιπάλους. Οι δε κινητοποιήσεις αμφισβητούν το αφήγημα της κυβέρνησης, και γι’ αυτή την αμφισβήτηση μαθαίνουν όλοι/ες μέσω των συμμετεχόντων. Σε τελική ανάλυση, ο ΣΥΡΙΖΑ μπορεί να λέει ότι η ΝΔ φοβάται τον πλουραλισμό στην ενημέρωση που επικρατεί στα ανεπτυγμένα κράτη, γι’ αυτό ελέγχει τα ΜΜΕ λες και είμαστε στο πρώην ανατολικό μπλοκ. Εκείνο που θα έπρεπε να απασχολεί εξίσου, όμως, τον ΣΥΡΙΖΑ είναι η δική του ρητορική, η οποία είναι αρκετά αμυντική, γιατί δεν θέλει να αποξενώσει ένα μετριοπαθές κεντροαριστερό ακροατήριο, θεωρώντας ελεγχόμενες τις απώλειες στα αριστερά του. Έχω μερικές δεύτερες σκέψεις για το αν είναι αποτελεσματική αυτή η επιλογή. Όπως έγραφε ο διεθνώς αναγνωρισμένος μελετητής του κομματικού φαινομένου Peter Mair, σήμερα «στη σφαίρα της συμβατικής πολιτικής υπάρχει λιγότερο η αίσθηση διαρκούς αντιπολίτευσης και περισσότερο η ιδέα της προσωρινής απώλειας της εξουσίας» (Κυβερνώντας το κενό, Επίκεντρο, 2021, σ. 132). Αυτή την εντύπωση δίνει ο ΣΥΡΙΖΑ. Μιλά για «κανονικότητα», ενώ χρειαζόμαστε αλλαγή. Όμως, όταν δεν μιλάς για αλλαγή, ενώ ειδικά οι νέες γενιές την αποζητούν, ο Μητσοτάκης φαντάζει σαν να ταράζει τα νερά. Αντιθέτως, ο ΣΥΡΙΖΑ φαντάζει δύναμη συντήρησης, ότι δεν θέλει την απελευθέρωση των συστημάτων, αφού όλο μιλάει για «προστασία». Κατηγορεί τη ΝΔ για «απόπειρα διχασμού», λες και είναι τίποτα τρομερό για τον κόσμο, ενώ δεν είναι. Ονομάζει «απόπειρα διχασμού» ή «πόλωσης» τη σύγκρουση που επιλέγει η Δεξιά και αναμφίβολα πυροβολεί τα πόδια του. Με το να μην αποδύεται σε ιδεολογικό αγώνα για να μην τον πουν ακραίο, αφήνει χώρο στις δεξιές ακρότητες. Και ακόμα χειρότερα: η ΝΔ επιτίθεται στον ΣΥΡΙΖΑ με χυδαίο τρόπο και ο τελευταίος, με την αμυντική του στάση, αφήνει την εντύπωση ότι η ΝΔ μπορεί και να έχει δίκιο. Ρωτάνε: «Τι θα γινόταν αν ήταν ο ΣΥΡΙΖΑ στην εξουσία;». Φυσικά και θα ήταν καλύτερα, θέλει και ρώτημα; Η μη επιθετική και κατηγορηματική απάντηση υπονομεύει όχι μόνο το μελλοντικό πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και την ίδια την τομή που συνιστούσε η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ στην εξουσία. Σίγουρα δεν χρειάζεται εξαλλοσύνη, ούτε και βεντέτες τύπου Πολάκη, αλλά μην πάμε πίσω και από το «σκληρό ροκ» του Λαλιώτη, γιατί τότε θα ακούσουμε γρήγορα το «δεν αρέσουμε πρόεδρε» της Μελίνας.

Τις τελευταίες δεκαετίες έχει περιοριστεί η δυνατότητα παρέμβασης του λαού στα κέντρα λήψης των αποφάσεων, μέσω της υποχώρησης της δύναμης της Βουλής, της αύξησης της επικράτειας της εκτελεστικής εξουσίας, του περιορισμού της λογοδοσίας, της μεταφοράς της πολιτικής εξουσίας από τις εκλεγμένες κυβερνήσεις σε διεθνείς οργανισμούς πέραν της δημοκρατικής λογοδοσίας, της αναβάθμισης της καταστολής των κινημάτων, του ασφυκτικού ελέγχου των ΜΜΕ από την ολιγαρχία του χρήματος. Η αστική δημοκρατία είναι πλέον ένα πεδίο μάχης, όπου αργά αλλά σταθερά αναδύεται μία ακόμα διαιρετική τομή: πολιτικός αυταρχισμός εναντίον δημοκρατίας. Εκτός, όμως, από την υπεράσπιση της δημοκρατίας, πεδίο δόξης λαμπρό για την Αριστερά είναι και η διαδικασία εμβάθυνσής της, χάρη και στις νέες δυνατότητες που μας προσφέρει το διαδίκτυο. Και σε αυτό τον τομέα δεν πρέπει να καθυστερήσουν άλλο οι τολμηρές πρωτοβουλίες. Διότι καμία δημοκρατική κατάκτηση δεν γενικεύθηκε, παρά ύστερα από δοκιμές και διαδοχικές διορθώσεις (trial and error). Άφησα για το τέλος την πιο πρόσφατη διαχωριστική γραμμή, η οποία ωστόσο θα κρίνει το μέλλον ολόκληρου του κόσμου, και η οποία κάνει τις άλλες να ωχριούν μπροστά της σε σημασία. Πρόκειται για τη διαχωριστική γραμμή που θέτει το πολύ επείγον οικολογικό πρόβλημα. Όχι μόνο το πρόβλημα αυτό πρέπει να απασχολεί πρωταγωνιστικά την Αριστερά, αλλά είναι πλέον σαφές ότι η ίδια «ή θα είναι πράσινη ή δεν θα είναι Αριστερά».

Η ΝΔ, ωθούμενη από τις προεκλογικές της υποσχέσεις στους χορηγούς της, από την άνοδο της Alt Right σε πολλές χώρες του κόσμου, και από το ανέλπιστο 40% που έλαβε το 2019, οργάνωσε μια μακρά επίθεση σε όλους τους πυλώνες του σοσιαλδημοκρατικού συμβολαίου (Αριστερά, κινήματα, συνδικάτα, δημόσια αγαθά, δημοκρατικά δικαιώματα) προκειμένου να εγκαθιδρύσει (και όχι συνομολογήσει) ένα νεοφιλελεύθερο συμβόλαιο, το οποίο διατυπώνεται ως εξής: «αυτός ο κόσμος δεν μας χωράει όλους, συνταχθείτε με τους δυνατούς για να μην έχετε την τύχη των αδύναμων και για να συνεχίσετε να τους εκμεταλλεύεστε όπως οι δυνατοί». Όπως όμως συμβαίνει σε όλα τα μέρη του κόσμου, αυτό το αυταρχικό σχέδιο προσκρούει στο σύγχρονο νεκροθάφτη των αυταρχικών εξουσιών, στο μορφωμένο δικτυωμένο άνθρωπο (που ακόμα ταυτίζεται με το πρώτο μισό του ηλικιακού φάσματος). Και το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτών των εξουσιών είναι ότι δεν μπορούν να τον καταστείλουν, ούτε βιολογικά ούτε ιδεολογικά, γιατί έχει μεταφέρει τις πλατείες από το φυσικό χώρο στον ψηφιακό και γιατί δεν βλέπει τηλεόραση. Στον ψηφιακό χώρο, η μάχη δίνεται με πιο ίσους όρους, η γεφύρωση συντελείται απρόσκοπτα και η νέα αντιπολιτευτική συμμαχία χτίζεται μέσα στη ρευστότητα του διαδικτύου, σε συνεχή σύνδεση με το φυσικό χώρο. Εκεί πέφτουν τα τείχη μεταξύ των μελών μιας διευρυμένης μεσαίας τάξης, που έχει εξισωθεί οικονομικά με αυτό που παλιά αποκαλούσαμε «λαό» και, με πρωταγωνιστή την πιο προσοντούχα νέα γενιά από καταβολής ελληνικού κράτους, ανασυντίθεται το πρόγραμμα μιας δημοκρατικής κοινωνίας που αρνείται να εκπέσει κοινωνικά σε υπηρέτη θλιβερών αφεντάδων. Σιγά σιγά χτίζεται ένα αντιΝΔ μέτωπο από όλους αυτούς και αυτές που αρνούνται να καθηλωθούν ταξικά προς όφελος κάποιων που δεν αξίζουν τίποτα παραπάνω. Η εξίσωση των ανθρώπων ως προς την αξία, τη μόρφωση, την προσπάθεια, καθώς και ο αγώνας στο όνομα αυτής, σάρωσε τη μετεμφυλιακή συνθήκη και έφερε τη δημοκρατία, και είναι η ίδια αυτή συνθήκη που θα εγγυηθεί την ανθεκτικότητα της δημοκρατίας απέναντι σε μια γελοία ελίτ που αυτοθαυμάζεται ως άριστη, όπως έκαναν τα τζάκια περασμένων εποχών. Αρκεί να συνδυάσουν τις προσπάθειές τους όσες και όσοι θέλουν να σώσουν από την καταστροφική επιδρομή της ΝΔ τους εργαζομένους, τη νεολαία, τα δημόσια αγαθά της παιδείας και της υγείας, την πολιτιστική μας κληρονομιά, το περιβάλλον, και τον πλουραλισμό. Και αρκεί να καταλάβουν ΣΥΡΙΖΑ, ΚΚΕ, ΜΕΡΑ25, και μάχιμοι συνδικαλιστές/στριες, ότι πρέπει να αποτελέσουν το σημείο συγκέντρωσης (rallying point) ενός ακαθοδήγητου δημοκρατικού κινήματος. Γι’ αυτό μια κοινή συγκέντρωση όλων αυτών, που θα δώσει το σύνθημα για γενική επίθεση απέναντι στο κόμμα των πλουσίων, 10 χρόνια μετά το κίνημα των πλατειών, θα ήταν μια ιστορικών διαστάσεων πρωτοβουλία.

Προσπαθήσαμε να αναλύσουμε τους λόγους για τους οποίους οι Έλληνες επαναστάτες κατάφεραν να βγουν νικητές από έναν πολύχρονο και άνισο αγώνα. Με τη βοήθεια της σύγχρονης θεωρίας της συλλογικής δράσης και των κοινωνικών κινημάτων, αποσυσκευάσαμε το αρχικό ερώτημα και εστιάσαμε ξεχωριστά στις ευκαιρίες που εκμεταλλεύτηκαν οι επαναστάτες, στις απειλές που τους κινητοποιούσαν, στις ταυτοτικές παραμέτρους της δράσης τους, στο λόγο και τα συναισθήματά τους, στην οργάνωση και την ηγεσία τους, στους πόρους και το ρεπερτόριο δράσης που χρησιμοποίησαν. Όλες αυτές οι μεταβλητές είναι εξίσου σημαντικές, παρόλο που αναφέρονται σε διαφορετικά επίπεδα δράσης, από τις διεθνείς συνθήκες έως τους τρόπους παρακίνησης των στρατιωτών. Αν κάτι από όσα αναφέραμε έλειπε, είναι εξόχως αμφίβολο αν θα ήταν δυνατό να στεφθεί ο Αγώνας με επιτυχία. Κάποιος ή κάποια μπορεί να προκρίνει τη σημασία των περιφερειακών (στην αρχή) και διεθνών (στη συνέχεια) πολιτικών ευκαιριών που εκμεταλλεύτηκαν οι Έλληνες. Κοντολογίς, εύκολα μπορεί να ειπωθεί ότι χωρίς το Ναβαρίνο η Επανάσταση κινδύνευε να σβήσει. Ωστόσο, χωρίς τη σωστή εκμετάλλευση των περιφερειακών ευκαιριών για τη στερέωση της Επανάστασης, οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν θα έβρισκαν τίποτα για να υπερασπιστούν. Χωρίς, επίσης, τις προσπάθειες των Ελλήνων να δημιουργήσουν και να διευρύνουν αυτές τις διεθνείς πολιτικές ευκαιρίες, η καθοριστική επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων θα ήταν ακατανόητη, στο ποσοστό που εξαρχής αυτές ήταν εχθρικές απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση. Ακατανόητη θα ήταν γενικά η αλλαγή της διεθνούς διαχωριστικής γραμμής, πρώτα στο επίπεδο της κοινής γνώμης και έπειτα στο επίπεδο των κυβερνήσεων, χωρίς τις επαναστατικές επιτυχίες και χωρίς τις οθωμανικές αγριότητες. Αυτές οι τελευταίες θα μπορούσαν κάλλιστα να έχουν τερματίσει την Επανάσταση. Δεν το έκαναν όμως. Μάλλον έφεραν το αντίθετο αποτέλεσμα. Ενίσχυσαν τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ των αντιμαχόμενων και κατέστησαν κάθε συμβιβασμό αδύνατο. Κατέστησαν, επίσης, τους Έλληνες «κοινότητα μοίρας», ενισχύοντας την κοινή ταυτότητα υπαγωγής έναντι των τοπικών ταυτοτήτων, γεγονός που τους βοήθησε να μείνουν ενωμένοι, παρ’ όλη την ενεργοποίηση των εσωτερικών διαχωριστικών γραμμών στα χρόνια των εμφύλιων αντιπαραθέσεων.

Σε ένα επιδραστικό τους κείμενο, γραμμένο εδώ και είκοσι χρόνια, οι Goldstone και Tilly περιέγραφαν το βασικό δίλημμα της κυβέρνησης έναντι των κινημάτων: παραχωρήσεις ή καταστολή, για να σταματήσουν οι κινητοποιήσεις που ενδεχομένως να φθείρουν την εικόνα της κυβέρνησης; Στην πραγματικότητα, όλες οι κυβερνήσεις επιλέγουν κάποιο μείγμα αυτών των δύο. Οι εν λόγω συγγραφείς, όμως, μας εφιστούν την προσοχή στο εξής σενάριο: μια κυβέρνηση να μην μπορεί να βρει κανένα αποτελεσματικό μείγμα. Υπό ποιες συνθήκες μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο; Ας το δούμε προσεχτικά. Στην περίπτωση που οι παραχωρήσεις έρθουν αργά, θα εκληφθούν ως νίκη του κινήματος, και οι συλλογικοί κινηματικοί δρώντες δεν θα έχουν πρόθεση να σταματήσουν, καθώς θα τους έχει ανοίξει η όρεξη να κερδίσουν το χαμένο έδαφος. Στην περίπτωση που η καταστολή θεωρηθεί άδικη ή υπέρμετρη, δεν θα πετύχει αυτό που επιδιώκει, αλλά μάλλον το αντίθετο: την πόλωση και την επίταση της κινητοποίησης. Το σπιράλ καταστολή-κινητοποίηση θα έχει ενεργοποιηθεί και, καθώς η καταστολή δεν μπορεί στις δημοκρατίες να φτάσει σε υπέρμετρα επίπεδα, γιατί αυτό όπως ήδη αναφέραμε θα σήμαινε αλλοίωση του πολιτεύματος και εξέγερση της δημοκρατικής κοινής γνώμης, η καταστολή από ένα σημείο και πέρα θα δημιουργεί τη φθορά που προσπαθούσε να αποτρέψει. Αν πάλι εγκαταλειφθεί το δόγμα «νόμος και τάξη», τότε θα ανοίξει πεδίο δόξης λαμπρό για τις κοινωνικές ομάδες που, εκνευρισμένες με την προηγούμενη κατασταλτική συμπεριφορά της κυβέρνησης, θα προβούν με κεκτημένη ταχύτητα σε μεγαλύτερες διεκδικήσεις. Στο πλαίσιο αυτό, ό,τι και να κάνει η ΝΔ είναι λάθος. Βρίσκεται σε μια θέση που η ίδια έφερε τον εαυτό της, γιατί δεν έχει ιδέα από πολιτική, δηλαδή από διαχείριση της κοινής ζωής πολλών ανθρώπων με ίδια βούληση και αξιοπρέπεια. Η άγνοιά της γίνεται εξίσου εμφανής, αν σκεφτεί κανείς ότι, προσπαθώντας να αποφύγει τη δημιουργία νέου κινήματος πλατειών, δημιούργησε ήδη ψηφιακές πλατείες, ή αν σκεφτεί ότι κατάφερε να εκνευρίσει το υποκείμενο που διεθνώς συνιστά τον μεγαλύτερο κίνδυνο για όλες τις κυβερνήσεις: τον μορφωμένο δικτυωμένο άνθρωπο. Αυτοί και αυτές που η κυβέρνηση έκλεισε επ’ αόριστον στα σπίτια τους και τους/τις απείλησε μόλις βγήκαν βόλτα πήγαν και τη βρήκαν στον ψηφιακό χώρο και της ανταπέδωσαν το κυνηγητό. Και ακόμα να καταλάβει πως έγινε αυτό.

Πρέπει, επίσης, να κατανοήσουμε ότι η πολιτική είναι διαχείριση ανθρώπων και όχι πραγμάτων, και άρα τα προγράμματα δεν έχουν νόημα αν δεν στηρίζονται σε μια θεωρία κινήτρων, που να στοχεύει στην άντληση της ψυχικής διαθεσιμότητας. Όμως, στο πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ, το οποίο είναι αρκετά αξιόλογο, δεν είναι σαφές ποια κίνητρα μπορούν να οδηγήσουν τους ανθρώπους να συνδράμουν σε όλα όσα προτείνει, ενώ είναι προφανές ότι η εικαζόμενη απάντηση είναι τα οικονομικά συμφέροντα. Αλλά έτσι δεν δημιουργείται δυναμική αναγέννησης, που είναι αίτημα συνάμα πολιτικό και πολιτισμικό. Τι θα έχουμε καταφέρει άραγε αν κάνουμε όσα προτείνει ο ΣΥΡΙΖΑ; Ποιος είναι ο στόχος μας; Η απάντηση δεν μπορεί να είναι «μια από τα ίδια», άνευρη. Ποιος μπορεί να είναι ο στόχος της αναγέννησης της Ελλάδας; Η πιο δημοκρατική κοινωνία; Η πιο οικολογική; Οι προγραμματικές  δεσμεύσεις και οι προτάσεις του ΣΥΡΙΖΑ οδηγούν σε κάτι τέτοιο; Το ερώτημα αυτό αξίζει να μας απασχολήσει.