Κύρκος Δοξιάδης

Εχει περάσει ένας μήνας από τότε που ο πρωθυπουργός φωτογραφήθηκε με παρέα κατά την ποδηλατική εκδρομή του στην Πάρνηθα, χωρίς μάσκα και χωρίς τήρηση αποστάσεων. Η συγκεκριμένη φωτογραφία είναι μια εικόνα που έχει αποτυπωθεί βαθιά στη συλλογική μνήμη της ελληνικής κοινωνίας – δεν έχει ξεχαστεί και μάλλον ούτε πρόκειται. (...) Ο Κυριάκος Μητσοτάκης με τούτη την πράξη φαίνεται πως εφάρμοσε έναν ιδιότυπο ορισμό του «κυρίαρχου». Κυρίαρχος είναι εκείνος που αποφασίζει όχι πότε και ποιοι υπήκοοι εξαιρούνται από τα δικαιώματα που προστατεύει ο νόμος, αλλά πότε και ποιοι (ο εαυτός του και η παρέα του, εν προκειμένω) εξαιρούνται από τις υποχρεώσεις που επιβάλλει ο νόμος. Ο επιδιωκόμενος συμβολισμός, όμως, έχει και περαιτέρω σημασιολογικές εξειδικεύσεις. Τα αυστηρά μέτρα περιορισμού των κινήσεων των πολιτών, με τις ολέθριες οικονομικές επιπτώσεις και με τις ασφυκτικές συνέπειες στην καθημερινότητα των ανθρώπων, υποτίθεται (και, έως έναν βαθμό, όχι απλώς «υποτίθεται») πως λαμβάνονται με στόχο την προστασία της υγείας των πολιτών. Το «κακό παράδειγμα» που έδωσε ο πρωθυπουργός με την περιβόητη φωτογραφία προφανώς δεν αποσκοπούσε στο να παροτρύνει τους πολίτες να μη μετέχουν στην προσπάθεια που γίνεται για την προστασία της δημόσιας υγείας αψηφώντας τα περιοριστικά μέτρα. Ο στόχος ήταν να τονιστεί η άλλη πλευρά των μέτρων – ήτοι η κατασταλτική. Τα μέτρα ως καταστολή – που δεν είναι δυνατόν να περιλαμβάνουν τον πρωθυπουργό. Ο πρωθυπουργός επιβάλλει την καταστολή, δεν την υφίσταται.

Ο λόγος της Αριστεράς οφείλει να είναι, υπό μία έννοια τουλάχιστον, «διχαστικός», στον βαθμό που στηρίζει τις αναλύσεις και τη στρατηγική της στους ταξικούς αγώνες. Η ειρωνεία είναι πως ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, που αρνείται την ύπαρξη τάξεων, τουλάχιστον στην παρούσα φάση είναι ασύγκριτα πιο διχαστικός. Και δεν αναφέρομαι μόνο στη σφαίρα του δημόσιου λόγου. Οι βεβιασμένες νεοφιλελεύθερες «μεταρρυθμίσεις», που τώρα με την πανδημία συντελούνται σχεδόν κυριολεκτικά «επί πτωμάτων», και που συνδυάζονται με την ολοένα και επιδεικτικότερη αστυνομοκρατική αυθαιρεσία, παραπέμπουν στον Φερνάντο Ρέι κάτω απ’ το τραπέζι με την μπουκιά στο στόμα. Μόνο που ο «εκτελεστής» αργεί να φανεί.

Με αφορμή το κοινό κείμενο του ΣΥΡΙΖΑ, του ΚΚΕ και του ΜέΡΑ25 εναντίον της απαγόρευσης των συναθροίσεων άνω των 3 ατόμων κατά το τετραήμερο του Πολυτεχνείου, είχα γράψει στο facebook το εξής καλαμπουράκι: «Θαύμα, θαύμα! Ο Μωυσής χώρισε την Ερυθρά Θάλασσα, ο σύγχρονος Μωυσής ένωσε την ελληνική Αριστερά». Πιο σοβαρά όμως τώρα. Το όντως εντυπωσιακό «θαύμα» του «σύγχρονου Μωυσή» προς το παρόν μοιάζει να έχει αβέβαιες προοπτικές. Με τα μέχρι στιγμής δεδομένα τουλάχιστον, το κοινό αντι-δεξιό κείμενο δεν γνωρίζουμε αν θα εξελιχθεί σε κάτι ουσιαστικότερο ή αν απλώς θα μνημονεύεται ως μια σπάνια αναλαμπή στη ζοφερή (πεντηκονταετή και βάλε, πλέον) ιστορία της διασπασμένης ελληνικής Αριστεράς. (...) Το πρόβλημα με το ΚΚΕ είναι πως δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την προοπτική της συμμετοχής σε μια ΑΡΙΣΤΕΡΗ κυβέρνηση. Δεν προβλέπει κάτι τέτοιο η πολιτική θεωρία επί της οποίας στηρίζεται. (Ας πούμε ότι αυτή είναι μια δογματική ερμηνεία του λενινισμού.) Ο δημοκρατικός δρόμος, τον οποίο ακολουθεί ο ΣΥΡΙΖΑ στηριζόμενος στην παράδοση της ανανεωτικής Αριστεράς, δεν σημαίνει απλώς αποφυγή της ένοπλης σύγκρουσης (υποθέτω πως τούτο το ΚΚΕ το έχει δεχτεί). Είναι μια ολόκληρη στρατηγική που στηρίζεται σε μια σχεσιακή και μη εργαλειακή σύλληψη του κράτους. Η άνοδος της Αριστεράς στην κυβερνητική εξουσία δεν ισοδυναμεί βέβαια με επανάσταση, αλλά είναι ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση της αλλαγής των συσχετισμών δύναμης εντός του κράτους, που σημαίνει και εντός του ευρύτερου πλαισίου των κοινωνικών-ταξικών σχέσεων. Ο ΣΥΡΙΖΑ ως κυβέρνηση προσπάθησε και απέτυχε. Καλώς εχόντων των πραγμάτων, θα εξακολουθήσει να προσπαθεί. Ενώ το ΚΚΕ περιμένει να ωριμάσουν οι συνθήκες. Εκεί βρίσκεται η –προς το παρόν τουλάχιστον– αγεφύρωτη διαφορά.

Μάλλον για πρώτη φορά μετά τη δημιουργία του Συνασπισμού, υπήρξε σύμπλευση μεταξύ των δύο μεγάλων κομμάτων της Αριστεράς, που εκφράστηκε με κοινό κείμενο – το οποίο μάλιστα συνυπέγραψε και το ΜέΡΑ25, η τρίτη αριστερή αντιπολιτευτική δύναμη. Αποτελεί όντως «ειρωνεία της ιστορίας» – ό,τι δεν είχαν διανοηθεί καν να επιχειρήσουν επί τόσα χρόνια οι ίδιες οι δυνάμεις της Αριστεράς επετεύχθη σε διάστημα μόλις ενός 24ώρου από μια σχεδιασμένη ενέργεια της Δεξιάς που αστόχησε. Το από εδώ και πέρα έχει τώρα σημασία. Θα αναφερθώ στην πλευρά του ΣΥΡΙΖΑ, που μου είναι πιο «οικεία». Προκειμένου να μπορέσει να συμβάλει στη δυνατότητα δημιουργίας μιας αριστερής συμμαχίας, ο ΣΥΡΙΖΑ θα πρέπει προηγουμένως να ξεπεράσει μια τελείως διαστρεβλωμένη αντίληψη που έχει περί πολιτικών συμμαχιών. Μέχρι τώρα, για μέρος τουλάχιστον της ηγεσίας του ΣΥΡΙΖΑ, «συμμαχία» σημαίνει μια λίγο-πολύ ευκαιριακή «διεύρυνση» σε επίπεδο προσωπικοτήτων, με άτομα ανένταχτα που είναι πρόθυμα, υπό προϋποθέσεις, να ενταχθούν στο ίδιο το κόμμα. Ενώ συμμαχία προφανώς σημαίνει συμμαχία μεταξύ διαφορετικών κομμάτων, που το καθένα διατηρεί την αυτονομία του.

Στην περίπτωση του συμβάντος στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο, ο συμβολισμός εμπεριέχεται στη φωτογραφία του συμβάντος την οποία διακίνησαν οι ίδιοι οι δράστες. Η λογική της φωτογράφισης θυμίζει βιντεοσκοπημένους αποκεφαλισμούς ομήρων από ισλαμιστές τρομοκράτες. Σχεδιασμένος συνειρμός προφανώς. Το ίδιο το περιεχόμενο της φωτογραφίας παραπέμπει στη διαπόμπευση των «τεντιμπόηδων» από το αυταρχικό κράτος της προδικτατορικής περιόδου. Εδώ ο (πάντοτε σχεδιασμένος) συμβολισμός είναι λίγο πιο σύνθετος: Αυτοί που «κανονικά» θα έπρεπε να διαπομπεύονται, οι αντίστοιχοι «τεντιμπόηδες» της σύγχρονης εποχής, έχουν το θράσος να αντιστρέφουν τους όρους και να διαπομπεύουν τον πρύτανη. Η προβοκάτσια σπανίως αποδεικνύεται ως τέτοια με αδιάσειστα στοιχεία. Σημασία έχει η δομή της ως ακροδεξιάς προπαγανδιστικής πρακτικής. Και τούτη είναι κρυστάλλινη και συνοψίζεται στο ακόλουθο σχήμα: Σκηνοθεσία κάποιου συμβάντος τόσο κραυγαλέα αντιδημοκρατικού, που δικαιώνει και τον πιο ακραίο αυταρχισμό για την αντιμετώπισή του.

Ισως όμως κάτι που είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό σε αυτή τη «Νέα Ακροδεξιά» είναι πως οι αιτίες της δεν έχουν να κάνουν μόνο με την οικονομική κρίση και τη μετατροπή της ταξικής οργής σε εθνικιστική και ρατσιστική υστερία (όπως συνέβαινε με τις «παραδοσιακές» εκδοχές του φασισμού και του ναζισμού). Σε αντιστοιχία με τη βαθύτητα της πρωτοφανούς υγειονομικής κρίσης, τα αίτια για την εμφάνιση της σύγχρονης Ακροδεξιάς είναι επίσης βαθύτερα. Η παταγώδης αποτυχία του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, όχι μόνο στο οικονομικό αλλά και στο βαθύτερο βιοπολιτικό επίπεδο, συμπαρασύρει και ολόκληρο το πλέγμα γνώσης και εξουσίας επί του οποίου στηρίζονται οι νεωτερικές κοινωνίες. Τούτο περιλαμβάνει πρώτα και κύρια την πίστη στην επιστημονική ορθολογικότητα. Ας είμαστε, και εδώ, (ιστορικοί) υλιστές. Στις κοινωνίες της νεωτερικότητας, ο κόσμος ασπάστηκε την επιστημονική ορθολογικότητα όχι επειδή έξαφνα είδε το φως το αληθινό, αλλά επειδή κατάλαβε ότι σε αυτήν οφείλει ριζικές βελτιώσεις στις υλικές συνθήκες της ύπαρξής του. Τώρα αυτό ακριβώς τίθεται σε αμφισβήτηση.

Οσο οι εθνικο-απελευθερωτικοί και αντιιμπεριαλιστικοί αγώνες διατηρούσαν ένα γνήσια αριστερό πρόσημο, τα όρια μεταξύ εθνικισμού και αντιιμπεριαλισμού παρέμεναν ασφαλή. Τα όρια όμως ενίοτε καθίσταντο δυσδιάκριτα - μέχρι που φτάσαμε, μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού», σε περιπτώσεις «αντιιμπεριαλισμού» τύπου Κάρατζιτς και Μιλόσεβιτς, δηλαδή σε έναν εθνικισμό που ουδεμία πλέον σχέση είχε με Αριστερά. Η Ελλάδα είχε μια επί πλέον ιδιαιτερότητα ως προς αυτή την αμφίρροπη σχέση, δεδομένου ότι οι αληθινοί προδότες της κατοχικής περιόδου, οι δωσίλογοι και οι ταγματασφαλίτες, όχι απλώς δεν τιμωρήθηκαν, αλλά αποτέλεσαν βασικό στήριγμα του μετεμφυλιακού καθεστώτος. Ενώ οι αριστεροί, που ήταν οι αληθινοί πατριώτες, διώκονταν ανελέητα από τους «εθνικόφρονες» - με αποκορύφωμα την απριλιανή χούντα, η οποία κραυγάζοντας το σύνθημα «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» αφοσιώθηκε ανενόχλητη από οποιοδήποτε θεσμικό εμπόδιο στον «ιερό» στόχο της πλήρους αφάνισης της Αριστεράς. Η βίαιη ιδεολογικο-πολιτική αντιστροφή της πραγματικότητας συνέβαλε καθοριστικά στη συγκρότηση της ελληνικής αριστερής ταυτότητας. Με δεδομένη επί πλέον τη σύμπτωση της κατάρρευσης της δικτατορίας και της τραγωδίας της Κύπρου που όλοι γνώριζαν πως οφειλόταν κυρίως στις προδοτικές ενέργειες της ελληνικής «υπερεθνικόφρονος» χούντας, δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε πως τα πρώτα χρόνια μετά τη δικτατορία, στη συνείδηση του πολλού κόσμου, «αριστερός» και «αληθινός πατριώτης» κατέστησαν έννοιες περίπου ταυτόσημες. Η βαθιά σύζευξη μεταξύ πατριωτισμού και αριστερής ταυτότητας δεν μπορούσε να μείνει χωρίς τίμημα. Η Αριστερά παγιδεύτηκε στην αναπόδραστη σύνδεσή της με μια ιδεολογία που, τουλάχιστον ιστορικά, είναι βαθύτατα αστική και που στις ακραίες της εκδοχές οδηγεί στην Ακροδεξιά. Από τον αντιιμπεριαλιστικό πατριωτισμό της δεκαετίας του 1970, παρασύρθηκε στον τυχοδιωκτικό υπερεθνικισμό που στήθηκε από τα ΜΜΕ, τη Ν.Δ. και το ΠΑΣΟΚ γύρω από το Μακεδονικό το 1992 – μέρος της ηγεσίας του Συνασπισμού κατέβαινε και στα συλλαλητήρια.

Μία από τις σημαντικότερες θεωρητικές παρακαταθήκες που άφησε ο Νίκος Πουλαντζάς ευρίσκεται στο τελευταίο κεφάλαιο του τελευταίου βιβλίου του, που έχει τίτλο «Προς έναν δημοκρατικό σοσιαλισμό». Το κεντρικό επιχείρημα εκείνου του κειμένου είναι η θεμελίωση του δημοκρατικού δρόμου στον σοσιαλισμό επί τη βάσει της διττής εξουσίας. Μέσω μιας κριτικής τόσο της σοσιαλδημοκρατίας όσο και του σταλινισμού, ο Πουλαντζάς υποστηρίζει ότι τα κόμματα που εργάζονται για τη δημοκρατική πορεία προς τον δημοκρατικό σοσιαλισμό οφείλουν να εξασφαλίζουν τη δημοκρατία τόσο στο κοινοβούλιο και στους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς όσο και στη βάση της κοινωνίας και στην αυτοδιαχείριση. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο αποκτά το συγκεκριμένο πολιτικό της νόημα η διάκριση μεταξύ της εξουσίας του προέδρου και της Κ.Ο. αφενός και εκείνης της Κ.Ε. και του γραμματέα της αφετέρου. Τα ζητήματα θεσμών, κανόνων και δημοκρατίας στην Αριστερά δεν τίθενται μόνον αξιακά. Η Αριστερά δικαίως καυχιέται για τον εαυτό της ότι στηρίζει τον συγκεκριμένο τρόπο με τον οποίο προωθεί τις αξίες της σε επιστημονική, δηλαδή ιστορικο-υλιστική ανάλυση των πραγματικών συνθηκών της ύπαρξής της και της στρατηγικής της προοπτικής. Η επιμονή λοιπόν στην πραγματική διάκριση των εξουσιών μεταξύ προέδρου και Κεντρικής Επιτροπής δεν είναι τυπολατρία. Είναι ο μοναδικός τρόπος να μπορέσει το κόμμα της Αριστεράς να επιτελέσει επαρκώς το κεφαλαιώδους σημασίας εγχείρημα της σύνδεσης με τη βάση της κοινωνίας. Να το θέσω ωμά: η εκλογή του γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής ΜΕ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ (και όχι του προέδρου) αποτελεί μία από τις απαραίτητες εγγυήσεις ότι το συγκεκριμένο όργανο εκφράζει τις οργανώσεις βάσης που εκπροσωπεί – και ότι δεν εγκρίνει απλώς τις αποφάσεις του προέδρου.