Κύρκος Δοξιάδης

Στην περίπτωση του συμβάντος στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο, ο συμβολισμός εμπεριέχεται στη φωτογραφία του συμβάντος την οποία διακίνησαν οι ίδιοι οι δράστες. Η λογική της φωτογράφισης θυμίζει βιντεοσκοπημένους αποκεφαλισμούς ομήρων από ισλαμιστές τρομοκράτες. Σχεδιασμένος συνειρμός προφανώς. Το ίδιο το περιεχόμενο της φωτογραφίας παραπέμπει στη διαπόμπευση των «τεντιμπόηδων» από το αυταρχικό κράτος της προδικτατορικής περιόδου. Εδώ ο (πάντοτε σχεδιασμένος) συμβολισμός είναι λίγο πιο σύνθετος: Αυτοί που «κανονικά» θα έπρεπε να διαπομπεύονται, οι αντίστοιχοι «τεντιμπόηδες» της σύγχρονης εποχής, έχουν το θράσος να αντιστρέφουν τους όρους και να διαπομπεύουν τον πρύτανη. Η προβοκάτσια σπανίως αποδεικνύεται ως τέτοια με αδιάσειστα στοιχεία. Σημασία έχει η δομή της ως ακροδεξιάς προπαγανδιστικής πρακτικής. Και τούτη είναι κρυστάλλινη και συνοψίζεται στο ακόλουθο σχήμα: Σκηνοθεσία κάποιου συμβάντος τόσο κραυγαλέα αντιδημοκρατικού, που δικαιώνει και τον πιο ακραίο αυταρχισμό για την αντιμετώπισή του.

Ισως όμως κάτι που είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό σε αυτή τη «Νέα Ακροδεξιά» είναι πως οι αιτίες της δεν έχουν να κάνουν μόνο με την οικονομική κρίση και τη μετατροπή της ταξικής οργής σε εθνικιστική και ρατσιστική υστερία (όπως συνέβαινε με τις «παραδοσιακές» εκδοχές του φασισμού και του ναζισμού). Σε αντιστοιχία με τη βαθύτητα της πρωτοφανούς υγειονομικής κρίσης, τα αίτια για την εμφάνιση της σύγχρονης Ακροδεξιάς είναι επίσης βαθύτερα. Η παταγώδης αποτυχία του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, όχι μόνο στο οικονομικό αλλά και στο βαθύτερο βιοπολιτικό επίπεδο, συμπαρασύρει και ολόκληρο το πλέγμα γνώσης και εξουσίας επί του οποίου στηρίζονται οι νεωτερικές κοινωνίες. Τούτο περιλαμβάνει πρώτα και κύρια την πίστη στην επιστημονική ορθολογικότητα. Ας είμαστε, και εδώ, (ιστορικοί) υλιστές. Στις κοινωνίες της νεωτερικότητας, ο κόσμος ασπάστηκε την επιστημονική ορθολογικότητα όχι επειδή έξαφνα είδε το φως το αληθινό, αλλά επειδή κατάλαβε ότι σε αυτήν οφείλει ριζικές βελτιώσεις στις υλικές συνθήκες της ύπαρξής του. Τώρα αυτό ακριβώς τίθεται σε αμφισβήτηση.

Οσο οι εθνικο-απελευθερωτικοί και αντιιμπεριαλιστικοί αγώνες διατηρούσαν ένα γνήσια αριστερό πρόσημο, τα όρια μεταξύ εθνικισμού και αντιιμπεριαλισμού παρέμεναν ασφαλή. Τα όρια όμως ενίοτε καθίσταντο δυσδιάκριτα - μέχρι που φτάσαμε, μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού», σε περιπτώσεις «αντιιμπεριαλισμού» τύπου Κάρατζιτς και Μιλόσεβιτς, δηλαδή σε έναν εθνικισμό που ουδεμία πλέον σχέση είχε με Αριστερά. Η Ελλάδα είχε μια επί πλέον ιδιαιτερότητα ως προς αυτή την αμφίρροπη σχέση, δεδομένου ότι οι αληθινοί προδότες της κατοχικής περιόδου, οι δωσίλογοι και οι ταγματασφαλίτες, όχι απλώς δεν τιμωρήθηκαν, αλλά αποτέλεσαν βασικό στήριγμα του μετεμφυλιακού καθεστώτος. Ενώ οι αριστεροί, που ήταν οι αληθινοί πατριώτες, διώκονταν ανελέητα από τους «εθνικόφρονες» - με αποκορύφωμα την απριλιανή χούντα, η οποία κραυγάζοντας το σύνθημα «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» αφοσιώθηκε ανενόχλητη από οποιοδήποτε θεσμικό εμπόδιο στον «ιερό» στόχο της πλήρους αφάνισης της Αριστεράς. Η βίαιη ιδεολογικο-πολιτική αντιστροφή της πραγματικότητας συνέβαλε καθοριστικά στη συγκρότηση της ελληνικής αριστερής ταυτότητας. Με δεδομένη επί πλέον τη σύμπτωση της κατάρρευσης της δικτατορίας και της τραγωδίας της Κύπρου που όλοι γνώριζαν πως οφειλόταν κυρίως στις προδοτικές ενέργειες της ελληνικής «υπερεθνικόφρονος» χούντας, δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε πως τα πρώτα χρόνια μετά τη δικτατορία, στη συνείδηση του πολλού κόσμου, «αριστερός» και «αληθινός πατριώτης» κατέστησαν έννοιες περίπου ταυτόσημες. Η βαθιά σύζευξη μεταξύ πατριωτισμού και αριστερής ταυτότητας δεν μπορούσε να μείνει χωρίς τίμημα. Η Αριστερά παγιδεύτηκε στην αναπόδραστη σύνδεσή της με μια ιδεολογία που, τουλάχιστον ιστορικά, είναι βαθύτατα αστική και που στις ακραίες της εκδοχές οδηγεί στην Ακροδεξιά. Από τον αντιιμπεριαλιστικό πατριωτισμό της δεκαετίας του 1970, παρασύρθηκε στον τυχοδιωκτικό υπερεθνικισμό που στήθηκε από τα ΜΜΕ, τη Ν.Δ. και το ΠΑΣΟΚ γύρω από το Μακεδονικό το 1992 – μέρος της ηγεσίας του Συνασπισμού κατέβαινε και στα συλλαλητήρια.

Μία από τις σημαντικότερες θεωρητικές παρακαταθήκες που άφησε ο Νίκος Πουλαντζάς ευρίσκεται στο τελευταίο κεφάλαιο του τελευταίου βιβλίου του, που έχει τίτλο «Προς έναν δημοκρατικό σοσιαλισμό». Το κεντρικό επιχείρημα εκείνου του κειμένου είναι η θεμελίωση του δημοκρατικού δρόμου στον σοσιαλισμό επί τη βάσει της διττής εξουσίας. Μέσω μιας κριτικής τόσο της σοσιαλδημοκρατίας όσο και του σταλινισμού, ο Πουλαντζάς υποστηρίζει ότι τα κόμματα που εργάζονται για τη δημοκρατική πορεία προς τον δημοκρατικό σοσιαλισμό οφείλουν να εξασφαλίζουν τη δημοκρατία τόσο στο κοινοβούλιο και στους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς όσο και στη βάση της κοινωνίας και στην αυτοδιαχείριση. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο αποκτά το συγκεκριμένο πολιτικό της νόημα η διάκριση μεταξύ της εξουσίας του προέδρου και της Κ.Ο. αφενός και εκείνης της Κ.Ε. και του γραμματέα της αφετέρου. Τα ζητήματα θεσμών, κανόνων και δημοκρατίας στην Αριστερά δεν τίθενται μόνον αξιακά. Η Αριστερά δικαίως καυχιέται για τον εαυτό της ότι στηρίζει τον συγκεκριμένο τρόπο με τον οποίο προωθεί τις αξίες της σε επιστημονική, δηλαδή ιστορικο-υλιστική ανάλυση των πραγματικών συνθηκών της ύπαρξής της και της στρατηγικής της προοπτικής. Η επιμονή λοιπόν στην πραγματική διάκριση των εξουσιών μεταξύ προέδρου και Κεντρικής Επιτροπής δεν είναι τυπολατρία. Είναι ο μοναδικός τρόπος να μπορέσει το κόμμα της Αριστεράς να επιτελέσει επαρκώς το κεφαλαιώδους σημασίας εγχείρημα της σύνδεσης με τη βάση της κοινωνίας. Να το θέσω ωμά: η εκλογή του γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής ΜΕ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ (και όχι του προέδρου) αποτελεί μία από τις απαραίτητες εγγυήσεις ότι το συγκεκριμένο όργανο εκφράζει τις οργανώσεις βάσης που εκπροσωπεί – και ότι δεν εγκρίνει απλώς τις αποφάσεις του προέδρου.

Κανείς δεν ισχυρίζεται ότι όσοι/ες άρχισαν να ψηφίζουν ΣΥΡΙΖΑ από τις εκλογές του 2012 κι έπειτα έχουν διαβάσει μαρξισμό ή ότι ενστερνίζονται το όραμα της παγκόσμιας αταξικής κοινωνίας. Η αριστερή, δηλαδή η ιστορικο-υλιστική προσέγγιση των πολιτικών φαινομένων όμως δεν αναλύει έτσι τη ριζοσπαστικοποίηση των μαζών. Οι μάζες κατανοούν πως το συμφέρον τους βρίσκεται προς μια αντικαπιταλιστική κατεύθυνση όταν βιώνουν άμεσα και οδυνηρά τις ανεπάρκειες και τις αδικίες του καπιταλιστικού συστήματος. Ο ρόλος της Αριστεράς είναι να συναρθρώσει πειστικά διά μέσου της πολιτικής της πρακτικής την εν λόγω τάση για ριζοσπαστικοποίηση με δημοκρατικές αρχές και με τη ρεαλιστική υλοποίησή τους – πράγμα που μεταξύ άλλων θα αποτρέψει τον κίνδυνο να εκμεταλλευτεί η «αντισυστημική» Ακροδεξιά τη λαϊκή απόγνωση. Το «στρατηγικό έλλειμμα» και η ουσιαστική «ανυπαρξία», για τα οποία ο Αλ. Τσίπρας ορθά εγκαλεί την ευρωπαϊκή Αριστερά, αναπαράγονται σε εγχώριο επίπεδο ακριβώς από τη λογική του «εκφράζουμε ολόκληρο το φάσμα από την Αριστερά έως το Κέντρο» - «είτε μας αρέσει είτε όχι» κιόλας. Δηλαδή ως Αριστερά ας μην προβάλλουμε ιδιαίτερα τις θέσεις μας, διότι μπορεί όσοι μας ψήφισαν να θυμηθούν κάποια στιγμή τον παλιό κεντρώο τους εαυτό και να φύγουν. Η λογική που εκτίναξε εκλογικά τον ΣΥΡΙΖΑ το 2012 και τον οδήγησε στην κυβέρνηση το 2015 ήταν εκείνη που τόλμησε και κατόρθωσε να προσδώσει αριστερή πολιτική μορφή στη λαϊκή δυσαρέσκεια. Η λογική που τώρα, αν επικρατήσει, θα τον οδηγήσει στην ήττα είναι η λογική της κεντροαριστερής ηττοπάθειας.

Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν εκτινάχτηκε εκλογικά το 2012 επειδή ο κόσμος απογοητεύτηκε ξαφνικά από το συγκεκριμένο ΠΑΣΟΚ και άρχισε να ψηφίζει ένα νέο ΠΑΣΟΚ με άλλο όνομα και άλλα πρόσωπα. Αλλά επειδή ο κόσμος με την κρίση και τα μνημόνια άρχισε να βιώνει στο πετσί του τα αδιέξοδα του σύγχρονου καπιταλισμού και να αγανακτεί με τις πολιτικές δυνάμεις που εξυπηρετούν το μεγάλο κεφάλαιο εις βάρος των κατώτερων και μεσαίων τάξεων. Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν έχασε στις εκλογές το 2019 επειδή ο κόσμος δεν ήθελε πια να τον κυβερνάει η Αριστερά. Αλλά, αντιθέτως, επειδή στη συνείδηση του πολλού κόσμου αυτή η Αριστερά είχε απωλέσει τον αριστερό της χαρακτήρα εφαρμόζοντας μνημόνιο επί τρία χρόνια. Αναφέρω πασιφανή γεγονότα, που πολλοί όμως φαίνεται ότι λησμονούν. Ας ξυπνήσουμε επιτέλους από τον λήθαργο του δήθεν «ρεαλισμού». Η μόνη ρεαλιστική πιθανότητα να ξαναβγεί ο ΣΥΡΙΖΑ κυβέρνηση είναι να πείσει για τον αριστερό του χαρακτήρα. Το αντίθετο, όχι απλώς δεν είναι ρεαλιστικό, είναι αυτοκτονικό.

Η Αριστερά λοιπόν αυτοπροσδιορίζεται και καταξιώνει την ύπαρξή της κυρίως σε αντιπαράθεση με τον καπιταλισμό. Τούτος ο αναπόφευκτος αρνητικός χαρακτήρας της βέβαια δεν αναιρεί το θετικό περιεχόμενο των στρατηγικών της στόχων και των προταγμάτων της. Το οποίο όμως και πάλι συγκεκριμενοποιείται με αναφορά στους τρόπους υπέρβασης και ανατροπής του καπιταλιστικού συστήματος προς μια αληθινά δίκαιη και ελεύθερη κοινωνία. Δεν νοείται Αριστερά χωρίς την αναγνώριση της κυριαρχίας του καπιταλισμού στη νεωτερικότητα. Αν αγνοήσουμε την πρωτοκαθεδρία του καπιταλισμού, ή αν συμπεριφερόμαστε σαν να είναι ο «ελέφαντας στο δωμάτιο», παύουμε να μιλάμε και για Αριστερά. Γιατί επιμένω σε τούτα τα –για πολλούς/ές– αυτονόητα; Μία από τις σημαντικότερες αρνητικές επιπτώσεις (υπήρχαν και θετικές) της κατάρρευσης του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» και του συνακόλουθου τέλους του γεωπολιτικού διπολισμού ήταν η επικράτηση της ακόλουθης πλάνης: ότι μαζί με τον γεωπολιτικό διπολισμό τελείωσε και ο ιδεολογικο-πολιτικός. Πράγμα που ισοδυναμεί με την άρρητη αποδοχή του γεγονότος πως ο καπιταλισμός, ιδίως ως νεοφιλελευθερισμός, παύει να αποτελεί τον κύριο πόλο έναντι του οποίου αγωνίζεται και αποκτά τον λόγο ύπαρξής της η Αριστερά, και θεωρείται, στη χειρότερη περίπτωση, ως η φυσιολογική κατάσταση της ανθρωπότητας στη σύγχρονη εποχή (το περίφημο «τέλος της Ιστορίας» σε κάποια από τις παραλλαγές του) και, στην καλύτερη, ως ένα από τα πολλά προβλήματα του σημερινού κόσμου που έχουν να αντιμετωπίσουν η Αριστερά και οι προοδευτικές δυνάμεις γενικότερα. Δεν θα αναφερθώ εδώ στην εξαιρετικά σύνθετη και σημαντική υπόθεση της συνεργασίας και της συμμαχίας των δυνάμεων της Αριστεράς με τα λεγόμενα «νέα» κοινωνικά κινήματα – αντιρατσισμός, φεμινισμός, οικολογία, δικαιωματικά κινήματα. Πιστεύω όμως ότι τα βασικά ζητήματα που προσδιορίζουν τούτα τα κινήματα –κλιματική αλλαγή, αδικίες και ανελευθερίες που αφορούν το φύλο, τον τόπο καταγωγής, τον σεξουαλικό προσανατολισμό– η σύγχρονη Αριστερά οφείλει να εξηγεί πώς επιτείνονται ή και προξενούνται από τον σύγχρονο καπιταλισμό. Δεν πρόκειται για οικονομικό αναγωγισμό, αλλά για ανάλυση της συνάρθρωσης των πολλαπλών εξουσιαστικών σχέσεων και πρακτικών στη σύγχρονη εποχή. Ούτε είναι σκέτα θεωρητικό το ζήτημα. Από αυτό εξαρτάται όχι κάποια αφηρημένη «ταυτότητα» της Αριστεράς, αλλά η ύπαρξή της ως πραγματικής δύναμης ικανής πραγματικά να απειλήσει το κυρίαρχο σύστημα.