Αναδημοσιεύσεις

«Ξέρω Ιστορία σημαίνει βάζω τα μεγάλα ερωτήματα» «Το ζήτημα δεν είναι να φορτώσουμε τα παιδιά με “περισσότερη Ιστορία”» γράφει η Σαλβάνου, αλλά «να τα μάθουμε να σκέφτονται διαφορετικά πάνω στο παρελθόν, τόσο σχετικά με το αρχικό πλαίσιο των γεγονότων όσο και με τις δεύτερες και τρίτες ζωές τους». Και συμπληρώνει για την «Εφ.Συν.»: «Από τη στιγμή που οι 17άρηδες έχουν δικαίωμα ψήφου, χρειάζεται να έχουν τα εργαλεία για να μπορούν να αναμετρηθούν με τη μνήμη που υπάρχει στον δημόσιο χώρο και να καταλάβουν την ιστορικότητα του παρόντος, αλλά και τη συμβολική γλώσσα της πολιτικής. Αυτό είναι ευθύνη της σχολικής εκπαίδευσης. Δεν αρκεί να αναπαράγει την εθνική ταυτότητα, όπως λέει η υπουργός Παιδείας. Θα πρέπει οι μαθητές να καταλαβαίνουν και ότι οι ταυτότητες είναι σε συνεχή αναδιαπραγμάτευση, να βλέπουν την αρχιτεκτονική τους. Ηταν χαρακτηριστικό λ.χ. ότι οι πολιτικές της μνήμης για τα 450 χρόνια από τη ναυμαχία της Ναυπάκτου που γιορτάστηκαν φέτος έφεραν στο προσκήνιο τη σύγκρουση χριστιανισμού και ισλάμ, όταν την ίδια στιγμή εφαρμόζονται αντιπροσφυγικές πολιτικές». Πότε λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι ξέρουμε Ιστορία; «Δεν αρκεί να ελέγχουμε τις πηγές», εξηγεί η Σαλβάνου. «Ξέρω Ιστορία, δεν σημαίνει μόνο ότι γνωρίζω τα πραγματολογικά στοιχεία ή ότι ξέρω να αξιολογώ μια πληροφορία και πώς αυτή εντάσσεται στα συμφραζόμενα και στον ιστορικό της χρόνο. Σημαίνει και αυτά, αλλά και το ότι έχω μάθει να αναδεικνύω τα μεγάλα ερωτήματα που έχουν σημασία στο εκάστοτε παρόν. Ξέρω Ιστορία, σημαίνει ότι έχω μάθει να διαβάζω τα κομμένα νήματα, να διαβάζω τον διάλογο μεταξύ της μνήμης και των “σκληρών δεδομένων” και ότι ξέρω να ανιχνεύω τη νοηματοδότηση του παρελθόντος και τον ρόλο της στο παρόν. Είναι ακριβώς το θέμα αυτού του βιβλίου». Τους λόγους για τους οποίους η επέτειος λαμβάνει υπόψη της κάθε φορά τα πολιτικά διακυβεύματα, απαντώντας και σε αγωνίες του παρόντος, διερευνά στην υπό έκδοση μελέτη της «Πώς μαθαίνουμε Ιστορία χωρίς να τη διδαχθούμε;» (Ασίνη) η ιστορικός Αιμιλία Σαλβάνου, ξεκινώντας την αφήγησή της με ανάλυση της σειράς «Game of Thrones», που παρουσιάζεται ως χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς το παρελθόν γίνεται επιδραστικό στο παρόν.

Η πιο αντιπροσωπευτική εκπρόσωπος της μετάλλαξης από εξωκοινοβουλευτική αριστερά σε ακραίο κέντρο και τώρα σε επιφανής alt - right δημόσια διανοούμενος, Σώτη Τριανταφύλλου, προτείνει την κατάργηση της μνήμης του Πολυτεχνείου την 17η Νοέμβρη "επειδή το Πολυτεχνείο έχει γίνει αντικείμενο που έχει ξεφύγει από την ιστορική του ακρίβεια". Ωστόσο, καμία σχολική γιορτή δεν είναι συνεπής στην ιστορική ακρίβεια. Δεν φαντάζομαι η κυρία Τριανταφύλλου να προτείνει και την κατάργηση της 25ης Μαρτίου που κατεξοχήν βασίζεται σε έναν μύθο... Όχι βέβαια! Επομένως, γιατί να καταργηθεί το Πολυτεχνείο και όχι τόσες άλλες σχολικές γιορτές; Διότι απ όλες αυτές, είναι μόνο από το πνεύμα του Πολυτεχνείου που η νέα Δεξιά της κας Τριανταφύλλου θα ήθελε να απαλλαγεί. Διότι, παρά την ενοχλητική μουσειοποίησή του από τις σχολικές γιορτές, εκπέμπει κάτι άβολα αντιστασιακό. Ακόμη τουλάχιστον... Το Πολυτεχνείο ζει λοιπόν.

Τη νύχτα εκείνη, η Σταματίνα Κανελλοπούλου, εργάτρια από το Περιστέρι, έπεσε αναίσθητη και αιμόφυρτη από αλλεπάλληλα χτυπήματα αστυνομικών κλομπ στην οδό Πανεπιστημίου. Μια ομάδα αστυνομικών την ξυλοκόπησε και τη χτύπησε αλύπητα στο κεφάλι και στο σώμα. Μεταφέρθηκε αναίσθητη στο «Ιπποκράτειο» όπου άφησε την τελευταία της πνοή, προτού οι γιατροί της προσφέρουν τις πρώτες βοήθειες. Το πόρισμα του ιατροδικαστή συγκλονίζει: 18 χτυπήματα στο κρανίο, πολλαπλά κατάγματα και βαριά κρανιοεγκεφαλική κάκωση. Ο Κύπριος φοιτητής Ιάκωβος Κουμής συμμετείχε στη συγκεκριμένη πορεία με τους συντρόφους του της «Επιτροπής Αυτοδιάθεσης Κύπρου». Στην Πλατεία Συντάγματος έγινε θύμα άγριας επίθεσης των ΜΑΤ, η οποία τον άφησε επί τόπου βαριά τραυματισμένο. Μάλιστα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ο Κουμής δεν είχε λάβει καν μέρος στα επεισόδια, αλλά καθόταν σε παρακείμενο καφενείο την ώρα των επεισοδίων. Ο Κουμής μεταφέρεται στο Λαϊκό Νοσοκομείο και το βράδυ της Κυριακής είναι ήδη κλινικά νεκρός. Την Παρασκευή, 28 Νοεμβρίου, κηδεύεται στην Κύπρο και αμέσως μετά πραγματοποιείται πορεία διαμαρτυρίας προς την Ελληνική Πρεσβεία της Λευκωσίας. (...) Την ευθύνη για τα αιματηρά γεγονότα ο πολιτικός κόσμος αποφάσισε να τη ρίξει στους διαδηλωτές. Στις 10 το βράδυ της ημέρας των επεισοδίων ο Ανδρέας Παπανδρέου δηλώνει ότι «μικρές ομάδες ανευθύνων στοιχείων και προβοκατόρων άγνωστης και ύποπτης προέλευσης δημιούργησαν θλιβερά έκτροπα με προφανή σκοπό να αμαυρώσουν και να δυσφημήσουν τη μεγάλη λαϊκή επέτειο του Πολυτεχνείου». Την ίδια στιγμή, η κυβέρνηση περιορίστηκε να εκφράσει την οργή της για τις «οργανωμένες ομάδες αναρχικών και εξτρεμιστικών στοιχείων» που «αμαύρωσαν τη μεγάλη λαϊκή επέτειο και προκάλεσαν βάναυσα τα δημοκρατικά και ειρηνικά αισθήματα του συνόλου του ελληνικού λαού». Σε ό,τι αφορά το θάνατο της Κανελλοπούλου, η κυβέρνηση περιορίσθηκε να δηλώσει ότι «για τις συνθήκες υπό τις οποίες σημειώθηκε ο θάνατος νεαρής εργάτριας διετάχθησαν διοικητικές ανακρίσεις». Στη συζήτηση που έγινε στη Βουλή μία εβδομάδα αργότερα ο πρωθυπουργός, κ.Ράλλης, έκανε την εξής δήλωση που έμεινε στην ιστορία: «Και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ σπάθην κρατεί στα χέρια του για να αμυνθεί εναντίον των δαιμόνων. Δεν κρατεί άνθη». «Θα ήταν σε θέση, πραγματικά, η Αστυνομία στο σημείο της σύγκρουσης να προχωρήσει με ελιγμό τέτοιο, ώστε να αποκοπεί, το επαναλαμβάνω, το σώμα των 2.000 εξτρεμιστών και εκεί να τους αντιμετωπίσει», δήλωσε από την πλευρά του και ο Ανδρέας Παπανδρέου. Όσο για τις «διοικητικές ανακρίσεις» για το θάνατο των δύο διαδηλωτών καμία απάντηση δε δόθηκε, κανένας ένοχος δεν τιμωρήθηκε. Τα ονόματά τους κοντεύουν να ξεχαστούν στις μέρες μας, τοποθετούμενα στον τραγικό κατάλογο των νεκρών αγωνιστών για τους οποίους δεν αποδόθηκε ποτέ δικαιοσύνη.

Κατά τη γνώμη μου, όρος για μια βιώσιμη ανάκαμψη είναι η Αριστερά να δώσει τη μάχη των ιδεών πιο επιθετικά, ακόμη και με πρόσκαιρο πολιτικό κόστος. Η πολιτική κατευνασμού της ξενοφοβίας και του εθνικισμού είναι αυτοκτονική γι’ αυτήν και για τη δημοκρατία. Εξάλλου, οι εμπειρίες της οικονομικής κρίσης, της κλιματικής αλλαγής και της πανδημίας ευνοούν τη διάδοση των βασικών αξιών και προγραμματικών θέσεων της Αριστεράς, την ανάδειξη μιας ριζοσπαστικής αριστερής κοινωνικής και πράσινης ατζέντας που θα οδηγεί στην υπέρβαση του σημερινού καπιταλισμού. Οταν η Αριστερά εγκαταλείπει αυτό το πεδίο προς όφελος ενός κοντόφθαλμου ρεαλισμού, στην πραγματικότητα χάνει μια ιστορική, ίσως την τελευταία, ευκαιρία της.

Η επέτειος είναι μια υπόμνηση για τα μείζονα της εποχής. Κι από τα μείζονα το μέγιστο η ελευθερία να πληροφορούμαστε και να πληροφορούμε. Να μιλάμε και να μετέχουμε. Αυτό είναι σε ανοιχτή διακινδύνευση σήμερα, από μια βουλιμική πανοπτική κρατική εξουσία με ρίζες στο βαθύ κράτος και από εταιρικά συμφέροντα σε διαπραγμάτευση και ώσμωση μαζί της. Όχι μόνο μιντιακά, και άλλα. Σε τρεις ανθρώπους, διαφορετικούς, σημερινούς η σκέψη τούτη τη μέρα του Πολυτεχνείου. Στην δημοσιογράφο του Alterthess Stavroula Poulimeni στην οποία η εταιρία Ελληνικός Χρυσός έκανε αγωγή με την οποία ζητάει υπέρογκη αποζημίωση γιατί απλώς δημοσίευσε την είδηση μιας καταδίκης της εταιρίας. Για την τακτική των SLAPP (Strategic lawsuits against public participation, Στρατηγικές αγωγές κατά της συμμετοχής του κοινού) στα σχόλια βάζω εξαιρετικό κείμενο του Stratis Bournazos. Στον ερευνητή δημοσιογράφο Stavros Malichudis και το Solomon που βρέθηκαν στο στόχαστρο της ΕΥΠ και των σκοτεινών μηχανισμών με αφορμή ρεπορτάζ για έναν 12χρονο Σύρο πρόσφυγα υπό κράτηση στην Κω. Η υπόθεση ξυπνάει τις χειρότερες μνήμες αλλά δείχνει και το σκοτεινό μέλλον, φέρνει οσμή από τον εφιάλτη του Snowden στη δική μας γειτονιά. Στα σχόλια η θέση του Solomon για την υπόθεση. Στην ολλανδή δημοσιογράφο Ingeborg Beugel που έπεσε θύμα δολοφονίας χαρακτήρα από φιλοκυβερνητικά μέσα αλληλοτροφοδοτούμενα με τον ανώνυμο εσμό του διαδικτύου και πρόθυμους επώνυμους. Μια δυσάρεστη ερώτηση στον πρωθυπουργό γέννησε σεξιστικές συνυποδηλώσεις, εθνικιστικά και ρατσιστικά συμφραζόμενα, βρόμικα υπονοούμενα για άδηλους πόρους και σκοπούς. Στους καιρούς της δυστοπίας ο πολιτικά ενοχλητικός γίνεται κοινωνικά λεπρός. Αυτό, πείτε στην κυρία Σώτη Τριανταφύλλου, θυμόμαστε σήμερα, μέρα που είναι. Εκείνη μπορεί να μην το θυμάται, δικαίωμά της είναι.

To Πολυτεχνείο ζει στους αγώνες του σήμερα για μια ζωή με αξιοπρέπεια, υγεία, παιδεία, προστασία του πλανήτη, δημοκρατικά δικαιώματα και ελευθερίες. Αυτό διατράνωσε σήμερα η πολυπληθής αντιπροσωπεία του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ και της νεολαίας του κόμματος που με επικεφαλής τον γραμματέα σ. Δημήτρη Τζανακόπουλο, καταθέσαμε στεφάνια τιμώντας την εξέγερση και τη μνήμη των νεκρών του Νοέμβρη. Οι προσπάθειες αυτόκλητων ιδιοκτητών των αγώνων του λαού να αστυνομεύσουν το χώρο και να εμποδίσουν τη μεγαλύτερη δύναμη της Αριστεράς στην Ελλάδα και στην Ευρώπη να τιμήσει την εξέγερση έπεσαν στο κενό. Η δύναμη της Δημοκρατίας και η μαζική ορμή της αδογμάτιστης, ανανεωτικής και ριζοσπαστικής Αριστεράς που δεν ανακόπηκε σε καιρούς πολύ πιο δύσκολους και από αντιπάλους πολύ πιο ισχυρούς, απέτρεψε μικροομάδες που καπηλεύονται το Πολυτεχνείο και οικειοποιούνται τους αγώνες του να φέρουν την εξέγερση στα δικά τους μικρά και ασήμαντα μεγέθη. Η προσπάθειά τους, να μη σταλεί από το χώρο του Πολυτεχνείου η εικόνα της μαχόμενης ριζοσπαστικής Αριστεράς, αλλά η καρικατούρα της συμβιβασμένης και ξεκομμένης από το λαό συστημικής Αριστεράς, απέτυχε. Προς μεγάλη θλίψη βέβαια ισχυρών οικονομικο-πολιτικών συμφερόντων και μερίδας των μέσων ενημέρωσης, που πασχίζουν με νύχια και με δόντια να κατασκευάσουν αυτήν ακριβώς την εικόνα για το κόμμα μας. Με τη μαζική του συμμετοχή το απόγευμα στην πορεία προς την Αμερικανική πρεσβεία ο λαός της Αθήνας και όλης της Ελλάδας θα στείλει μήνυμα Δημοκρατίας και ανατροπής και θα θυμίσει σε όλους πόσο επίκαιρο και ισχυρό παραμένει το μήνυμα από το λαϊκό ξεσηκωμό του Νοέμβρη του 1973.

Πώς αντιμετωπίζει η Νέα Δημοκρατία αυτή την παγκόσμια τάση ανισοτήτων, που μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί το κυρίαρχο φαινόμενο της εποχής μας; Με μείωση της φορολογίας των εταιρικών κερδών, μείωση στη φορολογία ακίνητης περιουσίας για τους πλούσιους – μέσω της παρέμβασης στον ΕΝΦΙΑ –αύξηση του αφορολόγητου στις γονικές παροχές. Ακόμη και στη φορολογία εισοδήματος η αναστολή της εισφοράς αλληλεγγύης (στον ιδιωτικό τομέα μόνο και χωρίς ταβάνι) ωφελεί μόνο αυτούς που έχουν εισοδήματα πάνω από 12.000 ευρώ το χρόνο (άρα εξαιρούνται οι χιλιάδες που λαμβάνουν τον βασικό μισθό ή και αρκετά παραπάνω) και ωφελεί σημαντικά τα υψηλά εισοδήματα που είχαν και την υψηλότερη επιβάρυνση. Πιθανώς πρόκειται για μια επίμονη πεποίθηση στην υπόθεση trickle-down, την ατεκμηρίωτη πίστη ότι τελικά ο πλούτος των λίγων θα διαχυθεί και στους υπόλοιπους. Γιατί όπως φαίνεται από τα επόμενα τρία διαγράμματα η μείωση του φόρου των κερδών των επιχειρήσεων (διάγραμμα 6) και η μειώσεις του ανώτατου συντελεστή φόρου εισοδήματος (διάγραμμα 7) δεν συνοδεύτηκαν από την αύξηση των επενδύσεων (διάγραμμα 8) τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη. Πόσοι από τους πολίτες στην Ελλάδα και την Ευρώπη έχουν εικόνα ότι τα 40 χρόνια νεοφιλελευθερισμού οδήγησαν τις επενδύσεις σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα; Πάνω σε αυτή την κατάσταση χτίζει η Νέα Δημοκρατία που δύο από τα τρία βασικά της προεκλογικά συνθήματα ήταν η χαμηλή φορολογία και οι υψηλό επίπεδο επενδύσεων, με το δεύτερο μάλιστα να παρουσιάζεται ως άμεσο αποτέλεσμα του πρώτου.

Αυτές τις μέρες ολοκληρώθηκε στη Γλασκώβη η Σύνοδος Κορυφής για την κλιματική κρίση (γνωστή ως COP26). Έδωσαν «παρών» οι ηγέτες όλων σχεδόν των βιομηχανικών χωρών. Όπως κάθε φορά, επενδύθηκαν ελπίδες. Είναι εξάλλου τόσο κρίσιμες οι συνθήκες που ο κοινός νους λέει «δεν μπορεί, θα υπάρξει αφύπνιση». Αλλά αν η ιστορία εδραζόταν στη λογική, οι αποφάσεις θα είχαν ληφθεί εδώ και δεκαετίες. Για αυτό, τα νέα από την Σύνοδο, διαψεύδουν και απογοητεύουν. Με βάση τις δεσμεύσεις των ηγετών, αυτά που θα γίνουν θα οδηγήσουν την αύξηση της θερμοκρασίας στη Γη ως το τέλος του αιώνα, πολύ πάνω από την τιμή στόχος 1,5 °C (που είναι ήδη άσχημα): κατά 2,4 °C, τουλάχιστον. Καμιά κυβέρνηση μεγάλης και πλούσιας χώρας δεν φαίνεται διατεθειμένη να προχωρήσει σε δραματικές αλλαγές στην παραγωγή, που θα έθιγε τα κέρδη του συστήματος και θα κλόνιζε τις παραγωγικές σχέσεις. Για αυτό, έχει σημασία να μπουν μπροστά οι νέοι. Έχει σημασία να τους εμπιστευτούμε και να τους ακούσουμε. Κι αν δεν το κάνουμε εμείς, να πάρουν την υπόθεση στα χέρια τους. Και τέλος, έχει βέβαια μέγιστη σημασία ο αγώνας κατά της κλιματικής καταστροφής να επικεντρωθεί στα ουσιώδη -στο σύστημα που τον γεννάει.

Υπάρχουν πολλά που μπορούμε να διδαχθούμε από τις διάφορες επαναλήψεις της προσέγγισης που βασίζεται στην ύπαρξη ιστορικών σταδίων (τις εμπνεόμενες από τον Πολάνυι, τις μετα-κεϋνσιανές, της Σχολής της Ρύθμισης, τις γκραμσιανές): την μη γραμμικότητα της αλλαγής, την ενδεχομενικότητα της τεχνο-οικονομικής επέκτασης στο πλαίσιο των κατάλληλων θεσμικών πλαισίων, τις κοινωνικο-πολιτικές αντιδράσεις στις καταστροφικές δυνάμεις των αγορών, και τις ποιοτικές αλλαγές στο σύστημα που έχουν επιφέρει οι μεταλλάξεις του. Αυτή η γνώση μας βοηθά να αποκωδικοποιήσουμε την τρέχουσα συγκυρία και να προβλέψουμε τις πιθανές κατευθύνσεις της. Όμως, πρέπει επίσης να έχουμε κατά νου τις σωρευτικές επιδράσεις των διαδοχικών αναπτυξιακών σταδίων. Οι αντιφάσεις δεν υπάρχουν μόνο σε κάθε φάση∙ συγκροτούνται από στάδιο σε στάδιο, καθώς η δυναμική ενός καθεστώτος συσσώρευσης έρχεται σε σύγκρουση με τους προδρόμους του. Ο καπιταλισμός, ως σύστημα, γερνάει. Με την παγκοσμιοποίηση της μεταποίησης, η πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα συνεχίζει να αυξάνεται και οι χωρικές διορθώσεις συνεχίζουν να εξαντλούνται, καθιστώντας την εσωτερική αντίφαση της διαδικασίας συσσώρευσης εμφανή σε ένα πραγματικά παγκόσμιο επίπεδο. Παραμένει αμφίβολο αν η εκβιομηχάνιση των υπηρεσιών και ο διεθνής κατακερματισμός της θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ευκαιρίες ικανές να απορροφήσουν αυτήν τη μάζα του υπερσυσσωρευμένου κεφαλαίου. Εν τω μεταξύ, η κατά τον Τζέιμς Ο’Κόνορ δεύτερη αντίφαση του καπιταλισμού γίνεται όλο και πιο δημοφιλής. Κατά τον Ο’ Κόνορ, το βασικό εμπόδιο για την καπιταλιστική ανάπτυξη δεν υπάρχει μόνο στο εσωτερικό της ίδιας της διαδικασίας συσσώρευσης, αλλά «μεταξύ των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων (και των παραγωγικών δυνάμεων) και των συνθηκών της καπιταλιστικής παραγωγής», λόγω της «οικονομικά καταστροφικής ιδιοποίησης και χρήσης της εργατικής δύναμης, των αστικών υποδομών και του χώρου, καθώς και της φύσης ή του περιβάλλοντος». Η οικολογική κρίση, η αυξανόμενη τιμή των παροχών υπηρεσιών υγείας και της εκπαίδευσης, η επιδείνωση των φυσικών υποδομών-όλα αυτά αυξάνουν το κόστος από την πλευρά της προσφοράς και μπορεί να αποτελέσουν ένα επιπλέον εμπόδιο στην διαδικασία συσσώρευσης. Η αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων δεν είναι σε καμία περίπτωση κάτι ανέφικτο για τον άνθρωπο. Αλλά θα ήταν ανόητο να μην αναρωτηθούμε μήπως ο πρόσθετος συστημικός περιορισμός που επιβάλλει την αποκόμιση κέρδους έχει θέσει πολύ ψηλά τον πήχη.

Το ζήτημα των απειλών που υφίσταται η δημόσια κριτική και η ελεύθερη έκφραση, στην Ελλάδα του 2021 δεν εξαντλείται, βέβαια, στις SLAPPs. Πριν λίγες μέρες αναθεωρήθηκαν άρθρα του Ποινικού Κώδικα, ανάμεσά τους και το 191. Το αναθεωρημένο άρθρο προβλέπει ότι τιμωρείται «όποιος δημόσια ή μέσω του διαδικτύου διαδίδει ή διασπείρει με οποιονδήποτε τρόπο ψευδείς ειδήσεις που είναι ικανές να προκαλέσουν ανησυχίες ή φόβο στους πολίτες ή να κλονίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στην εθνική οικονομία, στην αμυντική ικανότητα της χώρας ή στη δημόσια υγεία». Η παλιά διατύπωση ήταν: «όποιος δημόσια ή μέσω του διαδικτύου διαδίδει ή διασπείρει με οποιονδήποτε τρόπο ψευδείς ειδήσεις με αποτέλεσμα να προκαλέσει φόβο κλπ.». Η διαφορά είναι εμφανής: η διατύπωση γίνεται πολύ πιο αόριστη, διευρύνοντας το αξιόποινο (με την παλιά, έπρεπε να αποδειχθεί ότι επήλθε το αποτέλεσμα), ανοίγοντας έτσι τον ασκό του Αιόλου. Δεν προχωράω, καθώς το ζήτημα υπερβαίνει σαφώς τις SLAPPs (παρότι το άρθρο 191 μπορεί να αξιοποιηθεί και σε αυτές) και μας οδηγεί στο κομβικό ερώτημα του ορισμού και της χρήσης των fake news, το οποίο αγγίζει τον πυρήνα της ελευθερίας της έκφρασης.