Έφη Γιαννοπούλου

Αν σε κάτι ασκεί κριτική η Σπίβακ είναι στις προσπάθειες των δυτικών διανοούμενων να μιλήσουν εν ονόματι του άλλου, να «παρουσιάσουν τη δική του φωνή». Η ίδια βλέπει πίσω απ’ αυτό την εμμονή της Δύσης να συντηρεί τον εαυτό της ως υποκείμενο, και αντιλαμβάνεται το λόγο των δυτικών διανοούμενων για τον Άλλον ως ένα λόγο διαφανή που μιλά κυρίως ή και αποκλειστικά για τον εαυτό του. Άρα η απάντηση της Σπίβακ είναι ότι ο τριτοκοσμικός υποτελής Άλλος δεν μπορεί να μιλήσει, ακόμη κι όταν καταφέρει να υπερβεί τα επιφανειακά δεσμά της υποτέλειάς του, ακριβώς επειδή ο λόγος που κατασκευάζει η Δύση γι’ αυτόν, ακόμη και στις πιο προοδευτικές και ριζοσπαστικές εκδοχές της, εξακολουθεί να προέρχεται από τη λογοθετική και φαλλογοκεντρική ηγεμονία της. Από την άλλη πλευρά, εξετάζει τη θεωρητική συμβολή των προερχόμενων από τον Τρίτο Κόσμο επιστημόνων και στοχαστών που συγκροτούν το πεδίο των «Σπουδών των υποτελών», Ινδών κατά κύριο λόγο, στην εθνοκεντρική οπτική των οποίων ασκεί επίσης κριτική. Αλλά και η αποδομητική θεωρία του Ντεριντά, που γίνεται το βασικό εργαλείο της για να υπερβεί την εθνοκεντρική κατασκευή του υποκειμένου, αξιοποιείται κυρίως πολιτικά ως φορέας αβεβαιότητας, ή νοηματικού κενού, ως επίκληση ή κάλεσμα προς τον «ολοκληρωτικά Άλλο», εμπλουτίζοντας έτσι αμοιβαία και τη θεωρία της αποδόμησης και τις μετααποικιακές και φεμινιστικές προσεγγίσεις.

Στην πιο ώριμη μέχρι σήμερα συλλογή του, ο Σπύρος Γιανναράς αποκαλύπτει εξαιρετική ευαισθησία και παρατηρητικότητα, μια ικανότητα να δημιουργεί πραγματικούς χαρακτήρες, μοναδικά πρόσωπα, για τους πρωταγωνιστές, τους δευτεραγωνιστές ή ακόμη και τους κομπάρσους των ιστοριών του, και μια διεισδυτικότητα στον τρόπο που διαβάζει και αναδημιουργεί μικρές καθημερινές σκηνές, συνηθισμένα περιστατικά, αλλά και ακραία γεγονότα που αλλάζουν τη ζωή των ανθρώπων.

Τον Σείριο τον συλλάβανε στην Αθήνα, στο Παγκράτι, τον Απρίλιο του 1968, τον βασάνισαν και τον δίκασαν τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς μαζί με κάποια ακόμη μέλη της νεοσύστατης τότε οργάνωσης «Ρήγας Φεραίος», για να τον αφήσουν λίγο αργότερα, για λόγους υγείας. Ο Σείριος (ή στην πραγματική ζωή Κώστας Καρυωτάκης) είναι ο ένας από τους δύο πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος της Ισμήνης Καρυωτάκη «Στους δρόμους: Ως εις ουδεμίαν πολιτείαν ανήκοντες».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει τις γυναίκες-ηρωίδες του ο Οικονόμου. Σε μια σύλληψη που καταφάσκει στον παραδοσιακό γυναικείο ρόλο –της γυναίκας που φροντίζει, που συμπαραστέκεται, που φέρνει τη λύτρωση αλλά και τη συναίνεση και την αγάπη– οι ίδιες οι ηρωίδες του ανοίγονται σε μια πλουσιότερη γκάμα αναλαμβάνοντας όλες τις πολυπλοκότητες και τους σύνθετους ρόλους της σύγχρονης εποχής, από τον παραδοσιακό ρόλο της αφοσιωμένης συντρόφου και κόρης μέχρι ηρωίδες με «αποκλίνουσα» σεξουαλικότητα ή ακόμη και ρευστό φύλο. Επιβεβαιώνοντας και πάλι την αίσθηση πως στη γραφή του Οικονόμου βρίσκει κανείς μια ευτυχή συνύπαρξη στοιχείων εντελώς παραδοσιακών με υλικό απολύτως σύγχρονο.

Το τελευταίο μυθιστόρημα του Κοσμά Χαρπαντίδη «Το άκυρο αύριο» διατρέχει αρκετές δεκαετίες της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας, με διαρκή άλματα στο χρόνο και κομβικά σημεία του την περίοδο 1941-44 και τη δράση της εθνικιστικής αντάρτικης ομάδας του Πρόδρομου Αρσλάνογλου στα βουνά της Ανατολικής Μακεδονίας, το 1982 (όταν ο Αρσλάνογλου εξαφανίζεται λίγο πριν τις δημοτικές εκλογές στις οποίες αναμένεται να ηττηθεί) και το σήμερα (όταν ανακαλύπτεται το λείψανο του εθνικιστή καπετάνιου και οργανώνεται η αγιοποίησή του), και κέντρο του τη Μικρόπολη (οικισμό του νομού Δράμας). Ενίοτε ο συγγραφέας μας πηγαίνει ακόμα πιο πίσω, στους Βαλκανικούς Πολέμους ή στους διωγμούς των Ελλήνων του Πόντου. Κι όμως το Άκυρο αύριο δεν είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά ένα πολιτικό μυθιστόρημα κι ένα μυθιστόρημα για την ιστορία, για την κατασκευή της μνήμης, για τις περίπλοκες διαδρομές ανθρώπων και ιδεών, για τον τρόπο που το παρόν κουβαλά ανεξίτηλα τα αιματοβαμμένα ίχνη του παρελθόντος και συχνά ορίζεται από αυτά.

Τα διηγήματα που απαρτίζουν τις «Παγανιστικές δοξασίες» δημιουργούν έναν πολύ γοητευτικό κόσμο, ακόμη και για τον αναγνώστη που δεν είναι συνηθισμένος στο συγκεκριμένο είδος. Ανάμεσά τους βρίσκει κανείς πραγματικά κομψοτεχνήματα, παρόλο που ενίοτε έχει την αίσθηση και μιας ευκολίας στην παραγωγή όλο και περισσότερων ιστοριών, από τη στιγμή που έχει παγιωθεί ο βασικός καμβάς και οι λογοτεχνικοί του τρόποι –κάτι που είναι βέβαια ίδιον της λογοτεχνίας είδους. Κλείνοντας όμως το βιβλίο μένει με την αίσθηση ότι οι «Παγανιστικές δοξασίες» καταφέρνουν να κατοικήσουν τη θεσσαλική επαρχία, να της προσφέρουν μια καινούργια μυθολογία που ανήκει ταυτοχρόνως στο παρελθόν και στο παρόν, στο τοπικό και στο παγκόσμιο, παίζοντας με τα πολλά επίπεδα της ανάγνωσης, ισορροπώντας μεταξύ ποιητικότητας και θεωρητικών προβληματισμών, ανοίγοντας τη συζήτηση για την ελληνική λογοτεχνία σε νέους δρόμους.