Αννέτα Καββαδία

Μιλάει ο πρωθυπουργός για συμπεριληπτική κοινωνία. Που σημαίνει, κοινωνία ανοιχτή – με κανόνες, ναι, αλλά ανοιχτή - κοινωνία που δεν υποθάλπει τον ρατσιστικό, ξενοφοβικό, σκοταδιστικό λόγο, κοινωνία που απομονώνει και πατάσσει, εν τη γενέσει τους, φασιστικά φαινόμενα. Αυτό όμως προϋποθέτει πολιτικές συγκεκριμένου ύφους, ήθους και στοχεύσεων. Δυστυχώς, τα μέχρι σήμερα δείγματα γραφής της διακυβέρνησης ΝΔ-Μητσοτάκη, πόρρω απέχουν από αυτά τα χαρακτηριστικά. Με συνταγές βγαλμένες από τα πιο σκληρά νεοφιλελεύθερα μοντέλα και με σαφή υστέρηση σε δείκτες προάσπισης όλων των ειδών των δικαιωμάτων, κάθε άλλο παρά μπορεί να επαίρεται για τις επιδόσεις της στον τομέα της συμπερίληψης. Στην οποία (συμπερίληψη), οι πολιτικές στον ευαίσθητο τομέα του προσφυγικού/μεταναστευτικού, κατέχουν περίοπτη θέση. Τι να πρωτοπεί κανείς εδώ; Για τις κλειστές δομές - κέντρα κράτησης; Για τις χωρίς τέλος και σε δημόσια πια θέα επαναπροωθήσεις, όπως αποδεικνύουν τεκμηριωμένα δημοσιογραφικά ρεπορτάζ –στην Ελλάδα και στο εξωτερικό– με πιο πρόσφατο αυτό της Εφημερίδας των Συντακτών που αφορά 23 άτομα (μεταξύ τους και 5 παιδιά) τα οποία προσέγγισαν την Ικαρία την περασμένη Κυριακή και εγκαταλείφθηκαν από το ελληνικό λιμενικό στα ανοιχτά της Τουρκίας μέσα στην ακυβέρνητη βάρκα τους; Για τις συνεχείς προειδοποιήσεις και συστάσεις ευρωπαίων αξιωματούχων όπως της επιτρόπου ανθρώπινων δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης Ντούνια Μιγιάτοβιτς ή της επιτρόπου μετανάστευσης Ίλβα Γιόχανσον; Ή για τις απίστευτης δυσκολίας ερωτήσεις για την κτήση της ελληνικής ιθαγένειας που συνιστούν, κατά πολλούς, συνταγή μαζικού αποκλεισμού χιλιάδων αλλοδαπών;

Όταν, δεκαπέντε περίπου μέρες πριν, ο Κυριάκος Μητσοτάκης βρέθηκε στη Βαλένθια, στο συνέδριο του Λαϊκού Κόμματος της Ισπανίας (Partido Popular), η κυβέρνηση Σοσιαλιστών-Αριστεράς, ο Πέτρο Σάντσεθ και η Γιολάντα Ντίαθ, δεν είχαν καταθέσει ακόμη τον προϋπολογισμό του 2022. Απευθυνόμενος λοιπόν στους ομοϊδεάτες του, ο έλληνας πρωθυπουργός έλεγε : «Είμαι εδώ για να σας μεταφέρω το μήνυμα πως αυτό είναι εφικτό. Οι λαϊκιστές της άκρας αριστεράς, οι αντίστοιχοι των δικών σας Podemos, ηττήθηκαν στις πρόσφατες εκλογές από το προοδευτικό κεντροδεξιό κόμμα. Όταν αναλάβετε εσείς την εξουσία, είμαι βέβαιος πως θα έχετε κι εσείς το ίδιο όραμα με εμάς». Το ίδιο όραμα… Εκ διαμέτρου αντίθετο, προφανώς, από το όραμα της σοσιαλιστικής-αριστερής κυβέρνησης της Ισπανίας και το όραμα των «λαϊκιστών της άκρας αριστεράς», όπως χαρακτήρισε ο Κυριάκος Μητσοτάκης τους Podemos και τον ΣΥΡΙΖΑ. Το ίδιο όραμα… Στον αντίποδα της φροντίδας για τους πολλούς, της μέριμνας για τους ευάλωτους, του νοιαξίματος για τους νέους, που αποτέλεσαν – όπως αποδεικνύεται από τα νούμερα – πρώτη προτεραιότητα για την ισπανική κυβέρνηση. Είναι ενδεικτικό πως στον προϋπολογισμό που κατατέθηκε, τον πιο κοινωνικό προϋπολογισμό στην ιστορία της Ισπανίας, σημειώνεται ρεκόρ κοινωνικών δαπανών αφού θα διατεθούν 248,39 δισ. – το 60% δηλαδή – για στήριξη της κοινωνίας.

Με έναν πολύ δύσκολο χειμώνα να βρίσκεται προ των πυλών, με την κούρσα των ανατιμήσεων σε είδη πρώτης ανάγκης, στο ρεύμα, στο πετρέλαιο, στο φυσικό αέριο, να προοιωνίζεται πραγματικά δύσκολες στιγμές για χιλιάδες νοικοκυριά, με την αγορά να στενάζει, την ανεργία να καλπάζει, τα εισοδήματα να εξανεμίζονται, την πανδημία να ανατρέπει σταθερές και τους –εξαιτίας της– χιλιάδες θανάτους να πιστοποιούν την κυβερνητική αποτυχία στη διαχείρισή της, με τις δραματικές συνθήκες που επικρατούν στο ΕΣΥ, με την εκρηκτική κατάσταση στο χώρο της Παιδείας, με την προκλητική εξυπηρέτηση «ημετέρων», γνωρίζουν καλά στην κυβέρνηση πως είναι θέμα χρόνου να ξεσπάσει –ήδη τα πρώτα σημάδια έχουν κάνει την εμφάνισή τους– η συσσωρευμένη λαϊκή δυσαρέσκεια. Κι αυτό ακριβώς θέλουν να αποφύγουν. Καταφεύγοντας σε κάτι που όχι μόνο ξέρουν να κάνουν καλά, αλλά το πιστεύουν κιόλας: στην καλλιέργεια ενός κλίματος έντονου φόβου, προκειμένου να ακυρωθεί κάθε προσπάθεια συλλογικής δημοκρατικής δράσης. Θα έλεγε κανείς πως υπάρχει ένα λεπτό νήμα που συνδέει όλες τις μορφές έκφανσης της κυβερνητικής πολιτικής και που μορφοποιείται –δημοσιογραφική αδεία– στο σχήμα «σφυρί–καρφί». Όπου «καρφί», οποιοδήποτε πρόβλημα, όποιας φύσης, όποιας αφετηρίας, όποιας αντιμετώπισης και αν χρήζει. Και «σφυρί», η εύκολη κυβερνητική επιλογή των απαγορεύσεων, της στοχοποίησης, του αυταρχισμού. Όχι ελλείψει άλλων εναλλακτικών, αλλά ως απόρροια συνειδητού πολιτικού σχεδιασμού.

Είναι σαφές πως μικροκομματικά σκεπτόμενη, με το βλέμμα στραμμένο στις σχεδόν 400 χιλιάδες ψήφους που πήρε η Χρυσή Αυγή στις εκλογές του ’15 και με τη συνιστώσα Σαμαρά να σπρώχνει προς αυτή την κατεύθυνση, η ΝΔ έχει κάνει την επιλογή της· χαϊδεύει ακροδεξιά αυτιά. Μόνο που, όπως και στην περίπτωση των Πρεσπών, κινδυνεύει να της γυρίσει μπούμερανγκ. Και όταν τα τάγματα εφόδου είναι εδώ αναζητώντας απλώς μια νέα πολιτική ομπρέλα, φέρει τεράστια ευθύνη.

Όσο λοιπόν κι αν οι ενδείξεις συγκλίνουν στο ότι η κοινωνία συντηρητικοποιείται, όσο και αν οι σκληρά ταξικές πολιτικές της ΝΔ αδρανοποιούν –μέσω της εξαθλίωσης– το κοινωνικό σώμα και ελαχιστοποιούν την επιθυμία συλλογικών διεκδικήσεων, προωθώντας μια λογική παραίτησης και, κατά συνέπεια, αποπολιτικοποίησης, οφείλει ένα κόμμα της Αριστεράς, αφενός, να αφουγκραστεί τις υποδόριες διεργασίες που συντελούνται στην κοινωνία. Αφετέρου, να απευθυνθεί και να πείσει εκείνες τις δυνάμεις που τρομάζουν ή θεωρούν δευτερεύουσας σημασίας την ενασχόληση με «δύσκολα» θέματα, όπως πχ το προσφυγικό ή οι φυλακές, «ξεπερασμένα» θέματα, όπως πχ ο φεμινισμός, ή «ενοχλητικά» θέματα, όπως η υπεράσπιση της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, πως η απόκρουση της νεοφιλελεύθερης λαίλαπας απαιτεί πολυεπίπεδη αντιπρόταση. Ακριβώς επειδή το χάσμα που χωρίζει την Αριστερά από τη Δεξιά, εκτός από πολιτικοοικονομικό, είναι και πολιτισμικό και αξιακό. Είναι εντελώς λάθος προσέγγιση –και δεν οδηγεί καν στην επιδιωκόμενη σύγκλιση των δημοκρατικών δυνάμεων– να υποβαθμίσει κανείς τη σπουδαιότητα των ταυτοτικών ζητημάτων στο όνομα της επείγουσας αντίκρουσης της οικονομικής ασφυξίας που προκαλεί η ανάλγητη πολιτική της κυβέρνησης. Καθώς η κοινωνία και η δημοκρατία δέχονται μια άνευ προηγουμένου επίθεση, είναι αναγκαία μια πολιτική ανάσχεσής της. Ωστόσο, αυτή μένει λειψή χωρίς ένα πολιτικά ικανό σχέδιο για το μετά. Αυτό οφείλει να αντιπροσωπεύσει η Αριστερά, αξιοποιώντας στο μέγιστο το πολιτειακό κεκτημένο της δημοκρατίας που εκφυλίζεται και τα δικαιώματα που σήμερα βάλλονται. Και αν κάποιοι αναρωτιούνται –ως οφείλουν– γιατί ο ΣΥΡΙΖΑ, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, δεν καρπώνεται από τη δεδομένη φθορά της ΝΔ, ας αναλογιστούν μήπως –μεταξύ άλλων– φταίει και το ότι έχει χαμηλώσει η ένταση με την οποία μιλά και υπερασπίζεται τα «δύσκολα» αυτονόητα. Χάνοντας έτσι πρόθυμα, να τον ακούσουν, αυτιά…

Η ζώσα πραγματικότητα, η νεοφιλελεύθερη λαίλαπα έτσι όπως αυτή βρίσκει πλήρη εφαρμογή στις βάρβαρες πολιτικές της ΝΔ, δεν αφήνει περιθώρια εφησυχασμού ή απόσυρσης. Και η επιλογή μεταξύ των δύο κόσμων, καθίσταται πλέον αναπόφευκτη. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα –με τη συνένοχη σιωπή της κυβέρνησης απέναντι στη, φασιστικής κοπής, συμπεριφορά του Κ. Μπογδάνου και τη δημόσια στοχοποίηση νηπίων μεταναστευτικής καταγωγής εκ μέρους του– είναι ένα μόνο από τα πολλά παραδείγματα που δείχνουν τον δρόμο. Και καθιστούν την επιλογή, εύκολη τελικά υπόθεση. Γιατί όπως γράφει ο Μπόμπιο, όσο θα υπάρχουν άνθρωποι «που η πολιτική τους δράση θα υποκινείται από μια μύχια αίσθηση ανικανοποίητου και που θα υποφέρουν μπροστά στις αδικίες των σύγχρονων κοινωνιών… θα διατηρούν ζωντανά τα ιδεώδη που έχουν συνυπογράψει εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα όλα τα αριστερά κινήματα της Ιστορίας». Ναι, το πολιτικό, πολιτιστικό, αξιακό χάσμα που χωρίζει την Αριστερά από τη Δεξιά είναι τεράστιο. Αβίαστα βγαλμένη από το στόμα του Κυριάκου Μητσοτάκη η αλήθεια αυτή, συνηγορεί στο ότι οι μάχες που έχουμε μπροστά μας έχουν ήδη προκαθορισμένη αφετηρία, προκαθορισμένο περιεχόμενο, προκαθορισμένο στόχο. Το πώς θα δοθούν οι μάχες αυτές, με ποια χαρακτηριστικά και ποια θα είναι η έκβασή τους, έχει σε πολύ μεγάλο βαθμό να κάνει και με τη σαφήνεια του στίγματος που θα εκπέμψουν οι δυνάμεις της Αριστεράς και του ευρύτερου δημοκρατικού χώρου. Η εκ νέου κινητοποίηση των ευάλωτων, λαϊκών στρωμάτων, η επανάκτηση της σχέσης εμπιστοσύνης με τις πληττόμενες κοινωνικές ομάδες, η επαναδημιουργία σχέσεων εμπιστοσύνης με τη νεολαία, δεν είναι καθόλου εύκολος στόχος. Επιτυγχάνεται μόνο με την αλήθεια, τον ξεκάθαρο λόγο, τη δημιουργία προοπτικής. Και υπονομεύεται από το θολό αφήγημα, τις παλινωδίες, την ενσωμάτωση.

«Είμαστε δυο, είμαστε τρεις, είμαστε χίλιοι δεκατρείς» τραγουδούσε ο Μίκης και μαζί του μια ολόκληρη γενιά ανθρώπων που του οφείλουν το ευ σκέπτεσθαι, τις αξίες και την πολιτικοποίησή τους. Και ήταν πραγματικά ανατριχιαστικό να βλέπει κανείς αυτό το ανομοιογενές πλήθος να κατακλύζει τον χώρο γύρω από τη Μητρόπολη προκειμένου να πει το τελευταίο αντίο, να τον αποχαιρετά τραγουδώντας «η ζωή τραβά την ανηφόρα». Όχι, η μουσική του Μίκη δεν γράφτηκε εν κενώ. Έχει σαφές ιδεολογικοπολιτικό πρόσημο το οποίο δεν μπορεί να απαλειφθεί. Και ο ίδιος δεν ήταν «πολιτικά μόνος», ούτε «ανένταχτος». «Να αφήσω αυτόν τον κόσμο ως κομμουνιστής», ζήτησε με επιστολή του προς τον ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ ενώ για τον τάφο του θα επέλεγε τη φράση: «Πολέμησε τον Δεκέμβρη», όπως ο ίδιος είχε εκμυστηρευθεί. Αυτά δεν τον αφήνουν έξω από ένα συγκεκριμένο πολιτικό πλαίσιο καθιστώντας κυρίαρχη τη σύνδεσή του με την Αριστερά. Όσο κι αν η δεξιά παράταξη, με πρόσχημα την οικουμενικότητα του έργου του, επιχειρεί να εργαλειοποιήσει το εθνικό πένθος. Ναι, χωρίς το Μίκη θα ήμασταν αλλιώς…

Η απροκάλυπτη χρήση του δημοσιογραφικού λόγου –με φωτεινές πάντα εξαιρέσεις– ως όχημα προώθησης της κυβερνητικής ατζέντας της ΝΔ, τείνει να γίνει πια ο κανόνας. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που ο ορισμός της έννοιας «είδηση» να αποκτά πια νέο περιεχόμενο: δεν έχει να κάνει δηλαδή με το ποιο γεγονός έχει βαθύτερη και ουσιαστικότερη σημασία για το κοινωνικό σύνολο, αλλά ποιο γεγονός είτε ενεργοποιεί συναισθηματικά ανακλαστικά στο θεατή είτε εξυπηρετεί το κυβερνητικό αφήγημα. Μην ξεχνάμε άλλωστε πως σημαντικό ποσοστό ψηφοφόρων, οι οποίοι πριν ψηφίσουν είναι τηλεθεατές ή χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, χειραγωγείται με βάση τα συναισθήματά του και από την αφήγηση ιστοριών. Όχι από γεγονότα. Ο δημόσιος λόγος, λοιπόν, δεν χρειάζεται να είναι πια έγκυρος για να είναι αποτελεσματικός. Αρκεί να είναι αληθοφανής, να μοιάζουν όσα λέγονται ως εύλογα, ικανά να κινητοποιούν το κοινό. Την ίδια ώρα, αρκεί να αποσιωπηθούν ειδήσεις που βλάπτουν το κυβερνητικό αφήγημα έτσι ώστε να περάσει στο συλλογικό υποσυνείδητο πως συγκεκριμένα προβλήματα δεν υφίστανται. Αρκεί –σε αντίθεση με το παρελθόν, όταν στελέχη μεγάλων συστημικών εφημερίδων παραδέχονταν και μιλούσαν σε επιστολές παραίτησής τους για τον «αγώνα που δώσαμε οι δημοσιογράφοι (σσ. συγκεκριμένου εκδοτικού συγκροτήματος) ενάντια στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ»– να δηλώνεται και να αποδεικνύεται με κάθε τρόπο η προσήλωση στις βουλές των σημερινών κυβερνώντων. Όμως οι αυξήσεις-φωτιά στα είδη διατροφής, στο ψωμί, στο ρεύμα, στη βενζίνη, η τραγική κατάσταση στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, οι απαράδεκτες συνθήκες στα νοσοκομεία, τα κοντέινερς –εν είδει αιθουσών– στις αυλές των σχολείων, ακόμα κι αν δεν βρίσκουν τη θέση τους στην ιεράρχηση των δελτίων ειδήσεων, είναι η ζώσα πραγματικότητα. Που όσο κι αν κάποιοι προσπαθούν να την εξωραΐσουν, όσο κι αν θυσιάζουν, με το αζημίωτο φυσικά, τον δημοσιογραφικό λόγο –τον, ως οφείλει να είναι, πολυφωνικό, δημοκρατικό, δημιουργικό, με αποχρώσεις και σεβασμό στη διαφορετικότητα δημοσιογραφικό λόγο– στο βωμό πολιτικών, κομματικών, επιχειρηματικών σκοπιμοτήτων, δεν μπορούν να αντιστρέψουν το γεγονός πως η πραγματικότητα είναι εδώ. Και επιμένει. Είναι λοιπόν απορίας άξιο (ή μήπως όχι;) το πώς ενώ όλες οι έρευνες καταγράφουν θεαματική υποχώρηση της αξιοπιστίας των ελληνικών ΜΜΕ, αυτά δείχνουν όχι μόνο να μην προβληματίζονται, όχι μόνο να μην αναζητούν τα αίτια αυτής της πτώσης αλλά να επιμένουν στον άκριτο εναγκαλισμό με τη συγκεκριμένη πολιτική κάστα που μας κυβερνά. Επιμένουν να κατασκευάζουν μια πραγματικότητα που πόρρω απέχει από τα καθημερινά βιώματα του μέσου πολίτη της χώρας ποντάροντας σε μια πλασματική παντοδυναμία που έχει όμως από καιρό εκλείψει. «Αν η πραγματικότητα δεν συμφωνεί μαζί μας, τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα», είναι το μότο τους και σε αγαστή συνεργασία με την κυβέρνηση, συναγωνίζονται σε αναλγησία. Ο καθένας ωστόσο έχει τις ευθύνες του και τις επιλογές του. Το «ως εδώ» σε αυτή την κατασκευασμένη πολιτικοδημοσιογραφική «φούσκα» φαντάζει ως η μόνη επιλογή…

Ο Ιάσονας Αποστολόπουλος βρέθηκε στο στόχαστρο όχι για τις πράξεις του αλλά για τις απόψεις του. Κι αυτό είναι το επικίνδυνο. Η αναβίωση δηλαδή άλλων εποχών, όταν η ποινικοποίηση της γνώμης οδηγούσε σε επικίνδυνα μονοπάτια. Κι εδώ είναι η μεγάλη ευθύνη της Προεδρίας της Δημοκρατίας. Η οποία, αντί να υπερασπιστεί την αρχική της απόφαση και να βραβεύσει τις πράξεις του διασώστη (που αυτές ήταν και το κίνητρο για να συμπεριληφθεί στην αρχική λίστα), αποδέχτηκε –εμμέσως πλην σαφώς– ότι οι δημόσια εκφρασμένες κριτικές απόψεις του αναιρούν τη σπουδαιότητα των πράξεών του οι οποίες παύουν αυτόματα να θεωρούνται άξιες για βράβευση! Τι μας λένε, δηλαδή; Ότι η πολιτεία  δεν είναι δυνατόν να βραβεύσει κάποιον ο οποίος την έχει κριτικάρει; Ότι πρέπει να σιωπούμε για να μη θιγεί η εικόνα της χώρας ή ότι είναι λάθος να απαιτούμε να αλλάξει στάση η Ελλάδα και τα σώματα ασφαλείας να σέβονται τη νομιμότητα; Ότι η δημοκρατία που ευαγγελίζονται δεν είναι τόσο ανεκτική στην κριτική; Λέει σε ένα σημείο συνέντευξής του στον ιστότοπο ieidiseis.gr, ο κοσμήτορας πολιτικών επιστημών του Παντείου, Δημήτρης Χριστόπουλος: «Θεωρώ ότι στην Ελλάδα σήμερα βιώνουμε μια στρατηγική ιδεολογική επίθεση ενός νεοσυντηρητικού αυταρχισμού που δεν κομίζει καλά νέα στην ποιότητα της δημοκρατίας μας. Σε αυτό πρωταγωνιστεί ο Κυριάκος Μητσοτάκης με όλα τα πρωτοπαλίκαρα της μεταπολιτευτικής Άκρας Δεξιάς που έχει δίπλα του. Και αυτές οι πολιτικές επιλογές στο τέλος θα καταπιούν και τον ίδιο». Η προσωπική τύχη του Κ. Μητσοτάκη μάς αφήνει παγερά αδιάφορους. Η ποιότητα της δημοκρατίας όμως, είναι υπόθεση όλων. Γι’ αυτό και οι ευθύνες της Προέδρου της Δημοκρατίας είναι αντιστρόφως ανάλογες με το ρόλο που της επιφυλάσσει το σύνταγμα. Από την ίδια εξαρτάται πώς θα διαχειριστεί το ανώτατο πολιτειακό αξίωμα. Ο ευτελισμός του, πάντως, δεν θα έπρεπε να είναι στις επιλογές της.  

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η συγκεκριμένη κάστα ανθρώπων που μας κυβερνά, απεχθάνεται το δημόσιο πανεπιστήμιο. Και τα αίτια αυτής της απέχθειας, πέραν της αλλεργίας για τα λαϊκά στρώματα, θα πρέπει να αναζητηθούν –όσο και αν ακουστεί κλισέ– στην ιδεολογία της Δεξιάς σε σχέση με τον περιορισμό της κοινωνικής κινητικότητας και τα κοινωνικά στεγανά. Η πρόθεση και η αντίληψή τους για σχολεία πολλών ταχυτήτων, καθώς και η «σφαγή» εισακτέων που γίνεται αυτές τις μέρες, δεν είναι τίποτα άλλο από την ακραία απόληξη της δεξιάς ιδεοληψίας περί ψευδώνυμης αριστείας. Μεγαλωμένοι, οι περισσότεροι, σε ένα προστατευμένο περιβάλλον, με το μέλλον τους προδιαγεγραμμένο, που ούτε είχαν, ούτε ήθελαν ποτέ να έχουν σχέση με τα παιδιά των δημόσιων σχολείων, που δεν σέβονται τη φοβερή αυτή δοκιμασία των πανελλαδικών εξετάσεων, η οποία περιλαμβάνει όλη την οικογένεια, δεν αισθάνονται την παραμικρή τύψη για τον αποκλεισμό του σχεδόν 1/3 όσων έδωσαν εξετάσεις, καθώς με βάση τη θεώρησή τους, «δεν μπορούν και δεν πρέπει να πάνε όλοι στο πανεπιστήμιο». Εμμονικά ιδεοληπτικοί, μεθοδεύουν ένα οπισθοδρομικό και αναχρονιστικό δημόσιο σχολείο, με εξοβελισμένα μαθήματα όπως αυτά της Κοινωνιολογίας και της Καλλιτεχνικής Παιδείας, αποδεικνύοντας το πώς αντιλαμβάνονται τον αταξικό (όπως θα έπρεπε να είναι) χαρακτήρα της εκπαίδευσης. Η σύγχρονη Αριστερά έχει την ευθύνη να περιγράψει ένα σχολείο κι ένα πανεπιστήμιο που να ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας. Όχι στο οικονομίστικο επίπεδο ή στο επίπεδο μιας επίπλαστης «ανάπτυξης», αλλά στο πλαίσιο μιας απελευθερωτικής διαδικασίας. Τα θολά ιδεολογήματα και τα αμφίσημα της «οικονομίας της γνώσης» δεν εξυπηρετούν αυτή την προοπτική. Και σίγουρα δεν αφήνουν το περιθώριο να προτεραιοποιηθούν τα κεφαλαιώδη της εκπαίδευσης, της έρευνας, της δίκαιης ανάπτυξης, της προσωπικής και συλλογικής ευτυχίας.