Κώστας Καλλωνιάτης

Το πόσο ευάλωτη είναι η θέση των νοικοκυριών φαίνεται από τη σχέση του χρέους τους προς το ΑΕΠ, που από 53,5% το γ’ 3μηνο 2019 ανήλθε σε 59% το δ’ 3μηνο 2020, αντιστρέφοντας την προηγούμενη τάση μείωσής του. Επίσης, φαίνεται από το γεγονός ότι το μέσο ωριαίο κόστος εργασίας στην Ελλάδα ως προς το αντίστοιχο της ευρωζώνης μειώθηκε κατά 14,6 ποσοστιαίες μονάδες στο διάστημα 2008-2020, ώστε να μη δικαιολογεί άλλες πολιτικές λιτότητας. Τέλος, η ευάλωτη θέση των νοικοκυριών καταγράφεται στη διαφορά μισθού και κόστους διαβίωσης (μαζί με το νοίκι) που στην Ελλάδα είναι αρνητική και η 2η χειρότερη μεταξύ των χωρών της νότιας Ευρώπης (βλ. γράφημα). Ομως και η κατάσταση των επιχειρήσεων δεν είναι καθόλου καλή, μετά την τεράστια κάμψη του τζίρου τους, το 2020 και το α’ 3μηνο 2021, με εξαίρεση τις πολύ μεγάλες (βλ. κέρδη για 60% των εισηγμένων το 2020). Επισημαίνεται πως τα δάνεια προς τον ιδιωτικό τομέα στην Ελλάδα, τον Ιούλιο 2021, ήταν μειωμένα κατά 8 δισ. περίπου σε ετήσια βάση, όταν στην Ευρώπη τα δάνεια αυξάνονταν. Επίσης, το μέσο τραπεζικό επιτόκιο δανεισμού στην Ελλάδα ήταν, τον περασμένο Ιούνιο, 2,64%, έναντι -0,42% αντίστοιχα στην Ε.Ε. Ομως και η κατάσταση των ελληνικών τραπεζών, οι οποίες προσπαθούν όπως όπως να ξεφορτωθούν στα funds τα «κόκκινα» δάνεια σε εξευτελιστικές τιμές (βλ. επικείμενους πλειστηριασμούς), εμφανίζεται σημαντικά εξασθενημένη στους ισολογισμούς τους, όταν στην Ε.Ε. εμφανίζεται ενισχυμένη. Τέλος, η αύξηση των τιμών των κατοικιών, η οποία παρασύρει ανοδικά και τα ενοίκια (αφορούν το 30% περίπου των νοικοκυριών), έχει ως αποτέλεσμα την επιβάρυνση του πληθωρισμού και της τσέπης μεγάλου μέρους των μισθωτών. ΜΕ ΟΛΑ ΑΥΤΑ κατά νου και την υγειονομική, κλιματική και οικονομική κρίση εν εξελίξει, είναι τουλάχιστον αδόκιμο να ισχυριστεί κανείς με «απόλυτη βεβαιότητα» τον ερχομό ενός νέου αναπτυξιακού κύκλου.

Δύο υποσχέσεις έδωσε ο πρωθυπουργός στη ΔΕΘ. Ότι ο πληθωρισμός θα είναι παροδικός και ότι η οικονομία εισέρχεται σε νέο μακροχρόνιο ανοδικό κύκλο. Και οι δύο υποσχέσεις βασίζονται στην ισχυρή φετινή ανάκαμψη της οικονομίας και στην απαλλαγή από την πανδημία και τα εμπόδια που θέτει μέσω των εμβολιασμών. (...) Δυστυχώς και οι δύο υποσχέσεις είναι επισφαλείς και μάλλον εξωπραγματικές. Γιατί η ισχυρή ανάκαμψη οφείλεται κυρίως στη χαμηλή βάση εκκίνησης του 2020 και στα προσωρινά δημοσιονομικά και νομισματικά μέτρα στήριξης. Επίσης, γιατί οι μεν εμβολιασμοί προχωρούν αργά, οι δε νέες μεταλλάξεις του ιού υποχρεώνουν σε νέους εμβολιασμούς (ενδεχομένως με νέα εμβόλια), την ίδια ώρα που στις αναπτυσσόμενες χώρες η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού μένει ανεμβολίαστη, πολλαπλασιάζοντας τον κίνδυνο μετάδοσης και τα λοκντάουν στις οικονομίες. Με την υγειονομική κρίση, λοιπόν, σε πλήρη εξέλιξη και με τις κεντρικές τράπεζες και τις κυβερνήσεις να αποσύρουν βαθμιαία από το 2022 και μετά τα μέτρα στήριξης σε επιχειρήσεις και νοικοκυριά αφήνοντάς τα εκτεθειμένα στα χρέη τής πανδημίας, οι αναπτυξιακές προσδοκίες θα τείνουν να επιστρέψουν στην κανονικότητα της κρίσης. Πολύ περισσότερο επειδή ζούμε σε μια οικονομία η οποία κυριαρχείται από υπερτιμημένες χρηματιστηριακές αγορές (λόγω των αρνητικών επιτοκίων και της τεράστιας ρευστότητας που άντλησαν), οι οποίες τρέμουν στην ιδέα και μόνο μιας αύξησης των επιτοκίων ή διακοπής τής αγοράς τίτλων περιουσιακών στοιχείων από τις κεντρικές τράπεζες. Αυτό δε που μπορεί να προκαλέσει την άνοδο των επιτοκίων είναι ένας εκτός ελέγχου πληθωρισμός. Τον οποίο πληθωρισμό προκαλεί τόσο η αύξηση της καταναλωτικής ζήτησης μετά το ξεκλείδωμα των οικονομιών και την αύξηση των αποταμιεύσεων, όσο και η αδυναμία αντίστοιχης αύξησης της προσφοράς εξαιτίας της (προσωρινής λόγω πανδημίας) έλλειψης εργατικών χεριών, της προκληθείσας δυσλειτουργίας στις διεθνείς αλυσίδες προμηθειών και της αύξησης του κόστους των πρώτων υλών.

Ο πρόεδρος Αλέξης Τσίπρας πολύ καλά πράττει και θέτει σε συναγερμό τον ΣΥΡΙΖΑ - Προοδευτική Συμμαχία για το ενδεχόμενο πρόωρων εκλογών το φθινόπωρο.  Όμως χρειάζεται ένα εκλογικό πρόγραμμα με πολιτικές αιχμές και συγκεκριμένα μέτρα δράσης, που να ανταποκρίνονται και να ικανοποιούν τις λαϊκές ανάγκες. Τέλος, χρειάζεται ένα οραματικό στοιχείο και μια δημοκρατική εσωκομματική λειτουργία ικανά να εμπνεύσουν τα κομματικά μέλη και τις τάξεις των εργαζομένων σε κινητοποιήσεις. Από την έως τώρα συμμετοχή στην εσωκομματική προσυνεδριακή συζήτηση, όπως και από τη συσπείρωση και κινητοποίηση των κομματικών και συνδικαλιστικών δυνάμεων με αφορμή την Πρωτομαγιά, τον αντεργατικό νόμο ή και άλλες τοπικές εκδηλώσεις προκύπτει ότι ένα μικρό ποσοστό του δυναμικού των κομματικών μελών και της κοινωνίας των πολιτών ανταποκρίνεται στις σχετικές εκκλήσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι η συμμετοχή ακόμη και στις διαδικασίες της Συνδιάσκεψης που αφορά τα κορυφαία στελέχη του κόμματος κυμάνθηκε στο 30% - 44%. Το γεγονός αυτό δεν επιτρέπει θριαμβολογίες και πρέπει να προβληματίζει την ηγεσία τόσο για την πολιτική ελκυστικότητα του κεντροαριστερού της ανοίγματος όσο και για την αποτελεσματικότητα της με κάθε τρόπο διεύρυνσης του κόμματος. Γιατί η εικονική εγγραφή μελών και η περιστασιακή ψηφιακή επικοινωνία χωρίς άμεση επαφή και γνωριμία ναι μεν διευκολύνει τις διαδικασίες σε πρακτικό επίπεδο, όμως δημιουργεί συνθήκες αποξένωσης και άνισης συμμετοχής που αποθαρρύνει τη δράση. Για να το θέσουμε απλά, πόσο λειτουργική και βιώσιμη είναι μια οργάνωση βάσης που με τη διεύρυνση έφθασε τα 100 μέλη, αλλά ψηφίζουν οι 80, ενώ συμμετέχουν στις συζητήσεις 20 - 30 και τρέχουν για όλες τις πρακτικές δουλειές και κινητοποιήσεις οι 10;  Όταν χτίζεις ορόφους, φτιάχνεις υποστυλώματα για να αποφύγεις να καταρρεύσουν αυτοί πάνω σου. Δεν φτάνει να εγγράφεις νέα μέλη, πρέπει και να τα αφομοιώνεις. Διαφορετικά δημιουργείς κόμμα πολλαπλών ταχυτήτων και ανισοτήτων. Και δεν πείθεις την κοινωνία για τον βασικό σου στόχο, να καταπολεμήσεις τις ανισότητες, όταν τις έχεις αναπαράγει πρωτύτερα στο ίδιο σου το κόμμα.

Οπως επισημαίνει ο διευθυντής έρευνας κλαδικών αναλύσεων στο Xerfi, Olivier Passet, «το μόνο που μπορούμε να δούμε είναι ότι τα χρήματα θα μεταφερθούν μαζικά σε ψηφιακούς παίκτες, που δεν είναι Ελληνες, στους παραγωγούς ανεμογεννητριών που θα εισβάλουν στα νησιά, που δεν είναι Ελληνες, σε σιδηροδρομικές μεταφορές, που αγοράστηκαν από τους Ιταλούς, σε αεροδρόμια που αγοράστηκαν από Γερμανούς. Ψάχνουμε για το περίγραμμα προβληματισμού για έναν τομέα, αλλά δεν μπορούμε να το βρούμε. Τίποτα συστημικό, τίποτα που να πιστεύεται ότι θα ενεργοποιεί πραγματικά την προσφορά σε τοπικές δεξιότητες. Αν αναζητήσουμε τη λέξη τουρισμός σε αυτό το σχέδιο, βρίσκουμε ψηφιακές επενδύσεις για εθνικούς οργανισμούς, υποδομές για μαρίνες και πρόσβαση για άτομα με ειδικές ανάγκες στις παραλίες, με άλλα λόγια τσιμέντο, όπως αυτό που μόλις κάλυψε το προαύλιο του Παρθενώνα. Τα χρήματα πρέπει να κινητοποιήσουν την κερδοφορία της ιδιωτικής σφαίρας. Και το κερασάκι στην τούρτα, αν ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στα 12,7 δισεκατομμύρια δάνεια που πρέπει να ενισχύσουν και να επιταχύνουν το σχέδιο, λέγεται ότι αυτά μπορεί να είναι μόνο βάσει συγχρηματοδότησης δημόσιου - ιδιωτικού τομέα, αποκλειστικά αφιερωμένα στον ιδιωτικό τομέα με μοναδικά κριτήρια την κερδοφορία, χωρίς επιπτώσεις στο κράτος. Γιατί η δημόσια υποστήριξη πηγαίνει σε έργα άμεσης κερδοφορίας χωρίς κριτήρια κοινού ενδιαφέροντος;» (‘La Grèce, archétype des aberrations du plan de relance européen’ 12-5-2021). Και συνεχίζει: «Αυτό το από πάνω προς τα κάτω εφήμερο σχέδιο είναι συμπτωματικό για το τι μπορεί να κάνει η Ευρώπη. Η χρηματοδότηση καταλήγει αναπόφευκτα στην ενίσχυση των παικτών που ήδη υπάρχουν στις πλουσιότερες χώρες, χωρίς πραγματικό σχεδιασμό για την ενίσχυση της παραγωγικής βάσης των πιο καθυστερημένων περιφερειών».

Οι πολιτικές που αποσκοπούν στη μείωση της ανισότητας του εισοδήματος μέσω της φορολογίας και της ρύθμισης ή ακόμη και με την αύξηση των μισθών των εργαζομένων δεν θα έχουν σημαντικό αποτέλεσμα όσο υπάρχει τόσο υψηλό επίπεδο ανισότητας του πλούτου. Και αυτή η ανισότητα του πλούτου πηγάζει από τη συγκέντρωση των μέσων παραγωγής και χρηματοδότησης στα χέρια ελαχίστων. Όσο αυτή η δομή ιδιοκτησίας παραμένει ανέγγιχτη, οι φόροι επί του πλούτου και οι πολιτικές αναδιανομής εισοδήματος επίσης δεν θα επαρκούν. Οι ανισότητες ασφαλώς χρειάζεται να μειωθούν, όπως έγινε μερικώς και επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ. Αν όμως δεν θέλουμε να επανέλθουν δριμύτερες όπως σήμερα, χρειαζόμαστε πολιτικές όχι απλής αναδιανομής αλλά μεταλλαγής των σχέσεων παραγωγής. Η κατοχή του πλούτου είναι τα εννέα δέκατα αυτού που αποτελεί την οικονομική και πολιτική εξουσία. Η τεράστια πλειοψηφία πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι πρέπει να κατέχει κοινωνικά αυτά που παράγει συλλογικά, έτσι ώστε να μπορεί να σχεδιάζει δημοκρατικά τον τρόπο διανομής αγαθών και υπηρεσιών βάσει των αναγκών, ενόσω θα ζει σε αρμονία με το περιβάλλον. Αυτό θα σήμαινε το τέλος της εμπορευματοποίησης του πλούτου που παράγουμε και αυτού που βρίσκεται στη φύση, όπως και το τέλος της εμπορευματοποίησης των κοινωνικών σχέσεων.

1. Όπως ακριβώς το Σ.Π. προτείνει αύξηση των δημοσίων δαπανών για την Υγεία από 5% του ΑΕΠ, που είναι σήμερα (2018), σε 7,1%, που είναι ο μέσος όρος στην Ευρωζώνη, έτσι προτείνουμε, αντίστοιχα, αύξηση των δημοσίων δαπανών για την Παιδεία από 3,9% του ΑΕΠ, που είναι σήμερα, σε 4,5%, που είναι ο μέσος όρος στην Ευρωζώνη. 2. Παρομοίως προτείνεται η αύξηση των δημοσίων δαπανών για την κοινωνική προστασία από 19% σε 19,6% του ΑΕΠ, όσο δηλαδή και στην Ευρωζώνη. 3. Οι παραπάνω ενισχύσεις του κοινωνικού κράτους θα συνοδεύονται από ανάλογες προσαρμογές προς τα κάτω (σαν ποσοστό του ΑΕΠ) των δαπανών άμυνας (από 2% σε 1,2%), δημόσιας τάξης & ασφάλειας (από 2,1% σε 1,7%) και γενικών δημοσίων υπηρεσιών (από 8,3% σε 6,1%) ώστε να στοιχηθούν και αυτές με τους αντίστοιχους μέσους όρους στην Ευρωζώνη. Ειδικά για την άμυνα, η προσαρμογή στα ευρωπαϊκά επίπεδα πρέπει να συνοδεύεται με ταυτόχρονη απαίτηση διασφάλισης των συνόρων μας από την Ε.Ε. ως ευρωπαϊκών συνόρων. Από τον συμψηφισμό των μεταβολών στα σημεία 1,2,3 προκύπτει ένα έλλειμμα 0,9 ποσοστιαίων μονάδων του ΑΕΠ, το οποίο θα πρέπει να καλυφθεί από αύξηση της φορολογίας των εχόντων. 4. Άμεση αποκατάσταση των συλλογικών συμβάσεων, από την εθνική συλλογική σύμβαση μέχρι τις κλαδικές συλλογικές συμβάσεις. Άμεση επαναφορά της μετενέργειας και της υποχρεωτικής επεκτασιµότητας των συλλογικών και κλαδικών συμβάσεων. Ακύρωση του αντεργατικού νόμου της Ν.Δ. και βελτίωση ρυθμίσεων του 1264/82 υπέρ των εργαζομένων. 5. Κατάργηση της ενοικίασης εργαζομένων και έλεγχος της μαύρης και αδήλωτης εργασίας. Υπολογίζεται ότι η μαύρη εργασία προσεγγίζει το 25% έως και 35%. Ο έλεγχός της μπορεί να αποφέρει μεγάλα έσοδα στα ασφαλιστικά ταμεία, ώστε η κάλυψη των ελλειμμάτων τους να μην δικαιολογεί μείωση συντάξεων ή και αύξηση των ορίων ηλικίας. 6. Δημιουργία 300.000 νέων θέσεων εργασίας μέσω κρατικών προγραμμάτων εγγυημένης απασχόλησης, χρηματοδοτούμενων από νέους και υφιστάμενους με ανακατανομή κοινοτικούς πόρους. Κίνηση αναγκαία όχι μόνο για την τόνωση της ζήτησης και της οικονομικής ανάπτυξης αλλά και για τη συγκράτηση εργασιακά ζωντανών στη χώρα των άνεργων νέων: οι 150.000 νέες θέσεις εργασίας θα απορροφήσουν όλους τους νεολαίους άνεργους ηλικίας 20-30 ετών (18,5% της συνολικής ανεργίας), ενώ οι άλλες 150.000 θα αφορούν τους πιο φτωχούς και μακροχρόνια ανέργους, ιδιαίτερα ηλικίας άνω των 55 ετών που δύσκολα βρίσκουν εργασία. Το μεγαλύτερο μέρος τους θα απασχοληθεί σε δραστηριότητες πράσινου ενεργειακού μετασχηματισμού και εξοικονόμησης, όπως και περιβαλλοντικής προστασίας στο Δημόσιο, την Τ.Α. και στον τομέα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, ώστε να εντάσσεται στα προγράμματα των 19 δισ. επιχορηγήσεων του ευρωπαϊκού ταμείου ανάκαμψης για την Ελλάδα. 7. Επίσης, σε μια περίοδο που για την καταπολέμηση της ανεργίας στην Ευρώπη συζητείται η μείωση / μοίρασμα του εργάσιμου χρόνου στις 32 ώρες εβδομαδιαίως, εμείς μπορούμε και πρέπει να προχωρήσουμε στην μείωση των ωρών εργασίας χωρίς μείωση μισθών: (α) σε 35 ώρες στις μεσαίες και μεγάλες επιχειρήσεις που απασχολούν το 38% των μισθωτών και (β) σε 38 ώρες αντίστοιχα στις μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις (με απασχόληση μικρότερη των 10 εργαζομένων) που συγκεντρώνουν το 62% της μισθωτής εργασίας. Πρόκειται για μείωση που μπορεί να γίνει σταδιακά μέσα στην τετραετία ώστε να απορροφήσουν οι επιχειρήσεις πιο ομαλά το κόστος, με τη βοήθεια και της αύξησης της παραγωγικότητας, και η οποία μείωση είναι ικανή να αυξήσει τη μισθωτή εργασία κατά 8,5%, δηλαδή να προσθέσει άλλες 210.000 θέσεις εργασίας περίπου. Με τον τρόπο αυτό (μέτρα 6 και 7) ο αριθμός των ανέργων είναι δυνατόν να μειωθεί περισσότερο από 50% και να δοθεί νέα ώθηση στην ανάπτυξη της οικονομίας. 8. Άμεση αύξηση του βασικού μισθού στα 751 ευρώ από το πρώτο έτος (όχι εντός διετίας όπως προτείνει το Σχέδιο Προγράμματος) και στα 783 ευρώ το δεύτερο, ώστε να φτάσει τα επίπεδα αξιοπρεπούς μισθού επιβίωσης, επίπεδο το οποίο η ίδια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά για την Ελλάδα. 9. Αντίστοιχη αύξηση και του επιδόματος ανεργίας (π.χ. 15% από το πρώτο έτος) και επέκταση της διάρκειάς του στα δύο έτη. 10. Τέλος, το Νέο Κοινωνικό Εισόδημα (ΝΚΕ), στο οποίο αναφέρεται το Σ.Π., δεν προσδιορίζει ποιοι και πόσοι το δικαιούνται ή το ύψος της απολαβής. Λέει μόνο ότι θα αφορά τόσο τους μη έχοντες όσο και τα μεσαία στρώματα (δηλ. την κοινωνική πλειοψηφία) και θα καλύπτει τις ανάγκες σε βασικά κοινά αγαθά (στέγη, ρεύμα, νερό, Ίντερνετ). Φιλοδοξεί να καλύψει μάλλον 3.200.000 άτομα που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, αλλά με ένα επίδομα στο όριο της σχετικής φτώχειας (430 ευρώ περίπου) που είναι πολύ χαμηλότερο από αυτό που μπορεί να εξασφαλίσει ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης (βλ. παραπάνω για βασικό μισθό). Προτείνεται η αύξησή του κατά 50%, στα 650 ευρώ περίπου, και η μείωση των δικαιούχων αντίστοιχα.

Τα περί ανάπτυξης της τοπικής οικονομίας και δημιουργίας θέσεων απασχόλησης είναι προσχηματικά και αμφισβητούμενα διεθνώς από εμπειρικές μελέτες. Τα οικονομικά οφέλη είναι μικρά και βραχυχρόνια (μεσοπρόθεσμα είναι ανύπαρκτα), ενώ ο αρνητικός κοινωνικός και οικονομικός αντίκτυπος είναι μεγάλος. Η αμερικανική εμπειρία είναι ιδιαίτερα διδακτική. Ο αντίκτυπος των καζίνο στις γειτονικές αξίες ακινήτων είναι «αναμφίβολα αρνητικός», σύμφωνα με τους οικονομολόγους της National Association of Realtors. Τα καζίνο δεν ενθαρρύνουν τις επιχειρήσεις που δεν παίζουν τυχερά παιχνίδια να ανοίγουν κοντά, επειδή οι άνθρωποι που επισκέπτονται συχνότερα τα καζίνο δεν περιπλανιούνται για να επισκεφθούν άλλα καταστήματα και επιχειρήσεις. Το καζίνο δεν είναι σαν κινηματογράφος ή αθλητικό γήπεδο, που προσφέρει διασκέδαση με περιορισμένο χρόνο. Έχει σχεδιαστεί για να είναι ένα απορροφητικό περιβάλλον που δεν απελευθερώνει τους πελάτες του έως ότου εξαντλήσουν τα χρήματά τους. Το Ινστιτούτο Αμερικανικών Αξιών έχει συγκεντρώσει τα καλύτερα στοιχεία για τις κοινωνικές συνέπειες των καζίνο και αυτά είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά για κάθε υπεύθυνη δημοτική αρχή. Οι άνθρωποι που ζουν κοντά σε ένα καζίνο έχουν διπλάσιες πιθανότητες να γίνουν εθισμένοι και προβληματικοί παίκτες από τους ανθρώπους που ζουν πάνω από 10 μίλια μακριά. Σε ορισμένες πολιτείες, μάλιστα, τα στοιχεία δείχνουν τριπλασιασμό ή και τετραπλασιασμό του αριθμού των προβληματικών παικτών. Η διαθεσιμότητα του τζόγου σχετίζεται με αυξημένο πρόβλημα και παθολογικές συμπεριφορές τζόγου μεταξύ ατόμων στη γειτονιά του καζίνο. Τέλος, η εγγύτητα του τζόγου του καζίνο φαίνεται να σχετίζεται με υψηλότερα ποσοστά πτώχευσης και εγκληματικότητας.

Το ΙΝΕ επικρίνει την έκθεση Πισσαρίδη για τον βασικό στόχο που θέτει, την αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, μια πρόταση την οποία χαρακτηρίζει κοινότοπη, μη υλοποιήσιμη εξαιτίας των μέσων που επιστρατεύει (οι φορολογικές ελαφρύνσεις δεν απέδωσαν με βάση τη διεθνή εμπειρία) και πιθανότατα επιζήμια στην ανάπτυξη, καθότι η πρόταξη της αύξησης των κερδών οδηγεί στην περαιτέρω αύξηση των ανισοτήτων. Κατά το ΙΝΕ, η έκθεση Πισσαρίδη αγνοεί τη δομική αδυναμία της ελληνικής οικονομίας και συσχετίζει εσφαλμένα το έλλειμμα παραγωγικών επενδύσεων με θεσμικές ελλείψεις και αποτυχίες της αγοράς, όπως η κακή λειτουργία του δικαστικού συστήματος, η κρατική γραφειοκρατία, η έλλειψη κινήτρων, το υψηλό μη μισθολογικό κόστος και η ανεπαρκής εκπαίδευση-κατάρτιση. Δεν αντιλαμβάνεται έτσι πως για τη μετάβαση σε ένα βιώσιμο υπόδειγμα ανάπτυξης χρειάζεται: 1. Να συμμετέχει και η κοινωνία. Αυτό σημαίνει το υπόδειγμα να είναι και δίκαιο ώστε να εξασφαλίζονται συνθήκες αξιοπρεπούς διαβίωσης. Προϋπόθεση, δε, γι’ αυτό είναι μια πολιτική δέσμευση για αύξηση της εργασίας και των μισθών παράλληλα με την ενίσχυση του κοινωνικού κράτους και των δημόσιων επενδύσεων. 2. Επειδή υπάρχει διαχρονικά μεγάλο έλλειμμα επιχειρηματικότητας και επενδύσεων, με την οικονομία μετά την 10ετή ύφεση να έχει περιπέσει σε παγίδα ρευστότητας, η επανεκκίνηση και ανάκαμψή της οφείλει να προέλθει από την ενίσχυση του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών. 3. Η πολιτική ενίσχυσης του διαθέσιμου εισοδήματος πρέπει να εντάσσεται σε μια ολιστική αναπτυξιακή στρατηγική για τον διαρθρωτικό μετασχηματισμό του παραγωγικού συστήματος, ο οποίος να περιλαμβάνει την ποιοτική αναβάθμιση του τριτογενούς τομέα με δραστηριότητες έντασης γνώσης, τον τεχνολογικό μετασχηματισμό με άξονα τους κλάδους της μεταποίησης που χαρακτηρίζονται από μεσαία προς υψηλή τεχνολογία και, τέλος, τον σχεδιασμό μιας βιομηχανικής πολιτικής που θα στηρίζεται στη δημιουργία του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου για μόνιμη συνεργασία δημόσιου και ιδιωτικού τομέα σε θέματα επενδύσεων (ειδικά πράσινων) και για καλύτερη ισορροπία μεταξύ αυτάρκειας και εξωστρέφειας. 4. Το ΙΝΕ τονίζει πως θεμελιακή αρχή βιωσιμότητας μιας χρεωμένης οικονομίας όπως η ελληνική είναι η διατηρήσιμη ροή εισοδήματος για τη στήριξη της ζήτησης και την ικανοποίηση των δανειακών υποχρεώσεων της χώρας. Ομως αυτό συνεπάγεται πως η δημοσιονομική πολιτική οφείλει να υπηρετεί την εργασία αντί για τα επιχειρηματικά κέρδη. Στις δε τρέχουσες αντίξοες συνθήκες της πανδημίας αυτό σημαίνει πως είναι επιτακτική η ανάγκη μιας συμφωνίας με την Ε.Ε. για τη μείωση του στόχου πρωτογενών πλεονασμάτων. 5. Τέλος, στο καθαυτό μέτωπο της εργασίας, το ΙΝΕ προτείνει: (α) τον επαναπροσδιορισμό του τρόπου αξιολόγησης της κατάστασης της αγοράς εργασίας, όπου εκτός της ανεργίας να λαμβάνεται υπόψη η μεταβολή του όγκου, της κλαδικής διάρθρωσης και της ποιότητας της απασχόλησης, (β) τον επαναπροσδιορισμό του τρόπου άσκησης της δημοσιονομικής πολιτικής με στόχο την αύξηση της εργασίας, ειδικά των χαμηλότερα αμειβόμενων εργαζόμενων και των αποκλεισμένων από την αγορά εργασίας μέσω προγραμμάτων εγγυημένης εργασίας και (γ) τον επαναπροσδιορισμό και αύξηση του κατώτατου μισθού με βάση το όριο της σχετικής φτώχειας (60% του διάμεσου μισθού).

Από την πλευρά της ζήτησης, η έκταση της υπερχρέωσης της ιδιωτικής οικονομίας δεν δείχνει εκ πρώτης όψεως ζοφερή. Το χρέος των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων σαν ποσοστό στο ΑΕΠ κινείται μάλλον σε συγκριτικά χαμηλά επίπεδα, αφού η Ελλάδα διαθέτει το 5ο χαμηλότερο επίπεδο χρέους επί 17 ευρωπαϊκών χωρών. Όμως, είναι η ένταση του ιδιωτικού χρέους ή αλλιώς ο βαθμός επιβάρυνσης της οικονομίας από τα «κόκκινα» ή Μη Εξυπηρετούμενα Δάνεια (ΜΕΔ) που φέρνει τη χώρα στη 2η χειρότερη θέση –μετά την Κύπρο– πανευρωπαϊκά, πριν ακόμη την πανδημία. Ο συντελεστής αυτός της επιβάρυνσης από τα «κόκκινα δάνεια» προκύπτει από το συνδυασμό του βάρους του ιδιωτικού χρέους στο ΑΕΠ και του ποσοστού των «κόκκινων δανείων» στο σύνολο των δανείων του ιδιωτικού τομέα. Ο τεράστιος όγκος του επικρεμάμενου απλήρωτου χρέους είναι μια βασική αιτία για την παρατεταμένη περίοδο στάσιμης και συνεχώς βραδύτερης οικονομικής ανάπτυξης, με πτώση του βιοτικού επιπέδου για εκατοντάδες χιλιάδες υπερχρεωμένα νοικοκυριά. Γιατί το υψηλότερο χρέος περιορίζει τις δαπάνες, γεγονός που περιορίζει την ανάπτυξη. Η περιορισμένη ανάπτυξη καταστέλλει τους μισθούς. Οι χαμηλότεροι μισθοί περιορίζουν περαιτέρω τις δαπάνες κ.ο.κ., με αποτέλεσμα η οικονομία να οδηγείται στην παγίδα του χρέους. Τον Ιανουάριο 2020 το σύνολο των ιδιωτικών χρεών προς τις τράπεζες ανέρχονταν σε 163 δισ. ευρώ, εκ των οποίων τα 60 δισ. αφορούσαν μη εξυπηρετούμενα δάνεια ή το 36,7% του συνόλου (Τράπεζα Ελλάδος). Λόγω της συνακόλουθης της πανδημίας κάμψης του ΑΕΠ, το ποσοστό αυτό πρέπει να έχει αυξηθεί πάλι στο 40% τουλάχιστον. Αυτό σημαίνει πως εάν η Ελλάδα ήθελε να πλησιάσει τα επίπεδα της τρίτης κατά σειρά χώρας (Πορτογαλία) σε βαθμό επιβάρυνσης της οικονομίας από ΜΕΔ (14,3), τότε θα έπρεπε να περιορίσει το ποσοστό των δικών της ΜΕΔ στο 13,3% ή στα 22 δισ. περίπου. Με άλλα λόγια, ο στόχος μείωσης του ιδιωτικού χρέους προς τις τράπεζες μόνον, θα έπρεπε να πλησιάζει τα 38 δισ. ευρώ.