Δημήτρης Ψαρράς «Πώς συλλογάται ο Ρήγας;», εκδόσεις Πόλις, 2020
«Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά»: μια περίφημη φράση του Ρήγα Φεραίου που ίσως δεν ίσχυε πάντα για κάποιους που δεν παραλείπουν να αναφέρονται στον Ρήγα, φιλοτεχνώντας όμως μια εικόνα γι’ αυτόν που υπακούει σε ηθελημένες παραναγνώσεις του έργου και της σκέψης του.
Με αυτό το βιβλίο, ο γνωστός δημοσιογράφος της Εφημερίδας των Συντακτών επιλέγει να αντιμετωπίσει τις διάφορες στρεβλές απεικονίσεις του Ρήγα με τον πιο ριζικό και ορθό, τελικά, τρόπο: επιστρέφοντας στις πηγές, ξαναδιαβάζοντας τα κείμενα του ίδιου του Ρήγα, για να στηρίξει κατόπιν πάνω σε αυτή την ανάγνωση και στα ευρήματά του την οπτική του για το τι πραγματικά αντιπροσώπευε ο Ρήγας.
Το έργο του Ρήγα έχει προβληματίσει και δυσκολέψει, ειδικά μια συγκεκριμένη κατηγορία μελετητών («οι ορθόδοξοι σχολιαστές δυσκολεύονται μπροστά στο έργο του Ρήγα», γράφει ο Ψαρράς). Ανάμεσα στους μελετητές του υπάρχει μια μεγάλη σύγκρουση που, όπως λέει ο συγγραφέας, «εμφανίζεται ως επιστημονική αντιπαράθεση, έχει όμως σαφή ιδεολογικά και πολιτικά χαρακτηριστικά». Για τον Ρήγα έχουν διαμορφωθεί δύο εικόνες, «αποκλίνουσες, αν όχι και αλληλοαποκλειόμενες»: η μία βλέπει τον Ρήγα ως εκπρόσωπο του ριζοσπαστικού ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και φορέα των επαναστατικών ιδεών και πρακτικών που αναπτύσσονταν εκείνη την εποχή στην Ευρώπη, ενώ η άλλη θέλει τον Ρήγα πιστό στην ελληνοχριστιανική παράδοση ή προσπαθεί να συνταιριάξει «το πολιτικό σχέδιο του Ρήγα με την προοπτική της Ελλάδας των Ελλήνων Χριστιανών».
Έτσι λοιπόν, επιστρέφοντας στις πηγές, ο συγγραφέας τεκμηριώνει με σωρεία επιχειρημάτων την πρώτη άποψη, ενώ εντοπίζει και αντικρούει τα πετσοκόμματα, τις στρεβλώσεις, τις μερικές και επιλεκτικές αναγνώσεις και παραναγνώσεις που πασχίζουν να στριμώξουν τον Ρήγα σε προαποφασισμένα μέτρα και σε εθνοκεντρικές/χριστιανοκεντρικές καρικατούρες.
Ο Ψαρράς εστιάζει την έρευνά του στο βιβλίο του Ρήγα Φυσικής Απάνθισμα (Φυσικής Απάνθισμα Διά τους αγχίνους και φιλομαθείς Έλληνας, Εκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού, Ούτινος αναλώμασιν εξεδόθη, προς ωφέλειαν των ομογενών, Εν Βιέννη, 1790): ένα έργο (όπου απαντάται και η περίφημη φράση «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά») που από πολλούς μελετητές υποτιμάται καθώς θεωρείται πρωτόλειο και έλασσον, άποψη ωστόσο την οποία ο συγγραφέας αμφισβητεί με τεκμηριωμένο τρόπο, καθώς, όπως γράφει, «το Φυσικής Απάνθισμα περιλαμβάνει ορισμένα στοιχεία πολύτιμα για την κατανόηση των ιδεών και του σχεδίου του Ρήγα».
Ριζοσπαστικός ευρωπαϊκός Διαφωτισμός
Ο Ψαρράς, βέβαια, αντικρούει συνολικά τη «θέση ορισμένων μελετητών ότι τα δύο πρώτα βιβλία του είναι απλώς νεανικές δοκιμές του Ρήγα, έργα πρωτόλεια, στα οποία δεν χρειάζεται να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία». Εξετάζει παράλληλα και τα τρία έργα που συνέθεταν το εκδοτικό σχέδιο του Ρήγα εκείνη την εποχή: το Φυσικής Απάνθισμα, το Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών και το Πνεύμα των νόμων, του Μοντεσκιέ, το οποίο ο Ρήγας είχε ήδη «μισομεταφρασμένο» και προανάγγελλε την έκδοσή του. Όπως λέει ο συγγραφέας, «και στα τρία αυτά πρώτα βιβλία, που ετοίμαζε το 1790 ο Ρήγας, διακρίνεται η διάθεσή του να μεταφέρει το πνεύμα του Διαφωτισμού στους Έλληνες, και μάλιστα σε όλες του τις διαστάσεις: με τις νέες ιδέες των εγκυκλοπαιδιστών, με την κατάρριψη της θεοκρατικής και μισαλλόδοξης ερμηνείας του κόσμου (Φυσικής Απάνθισμα), με την υιοθέτηση μιας διαφορετικής αντίληψης για τις σχέσεις των φύλων και των κοινωνικών τάξεων (Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών), με την περιγραφή μιας νέας πολιτειακής συγκρότησης της δημοκρατίας (Πνεύμα των νόμων)», συγκροτώντας έτσι μια συνολική οπτική χειραφέτησης: «το αίτημα της εξέγερσης του 18ου αιώνα περιελάμβανε όχι μόνο την εθνική απελευθέρωση, αλλά επίσης την κοινωνική δικαιοσύνη και την κατάκτηση των ατομικών δικαιωμάτων, που έφταναν μέχρι τις σχέσεις των δύο φύλων». Όπως άλλωστε γράφει ο Π. Πίστας στην «Εισαγωγή» της έκδοσης του πρώτου τόμου των Απάντων των Σωζόμενων του Ρήγα από τη Βουλή των Ελλήνων, το πρώτο βιβλίο «κηρύσσει την απελευθέρωση από την αμάθεια και τις πνευματικές προλήψεις», το δεύτερο «την απελευθέρωση από τις ηθικές και κοινωνικές προλήψεις», ενώ και τα δύο «προετοιμάζουν το έδαφος για τη διάδοση των επαναστατικών πολιτικών ιδεών», μια «διαφωτιστική προσπάθεια» που θα ολοκληρωνόταν με το έργο του Μοντεσκιέ.
Ο Ψαρράς διερευνά τη σχέση του Ρήγα με την επαναστατική σκέψη που εκείνη την εποχή σάρωνε πολλές χώρες της Ευρώπης, μιλώντας, μεταξύ άλλων, για την καταγωγή των περίφημων στίχων από τον Θούριο («Καλλιό ’ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, / παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή»), «στους οποίους συνοψίζεται το επαναστατικό κήρυγμα του Ρήγα» και αποδεικνύουν και αυτοί πως «ο Ρήγας δρούσε στο πλαίσιο ενός πανευρωπαϊκού ρεύματος», καθώς και για την καταγωγή της φράσης «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά», όπου ο Ρήγας «υιοθετεί ένα σύνθημα της επαναστατημένης γερμανικής νεολαίας».
Ωστόσο, συστηματική και πολύχρονη είναι η προσπάθεια για να κυριαρχήσει η παρανάγνωση της συντηρητικής ιστοριογραφίας για το έργο του Ρήγα. Η εξήγηση, κατά τον Ψαρρά, είναι απλή: «Αυτό που δυσχεραίνει εδώ και τόσα χρόνια την αποτίμηση του έργου του Ρήγα είναι ακριβώς το γεγονός ότι το επαναστατικό του όραμα, ταυτισμένο με τις δημοκρατικές αρχές της Γαλλικής Επανάστασης και στηριγμένο στο ριζοσπαστικό ρεύμα του Διαφωτισμού, έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με τον τρόπο που συγκροτήθηκε το νέο ελληνικό κράτος και απέχει πολύ από όλες τις εκδοχές εθνικής ολοκλήρωσης που επικράτησαν στην περιοχή μας τον 19ο αιώνα, μετά την απελευθέρωση».
Η αμηχανία της Εκκλησίας
Είναι χαρακτηριστική, άλλωστε, η αμηχανία, αν όχι εχθρική στάση, που έχει κρατήσει η επίσημη Εκκλησία απέναντί του: «Κρινόμενος ο Ρήγας με τα μέτρα της εποχής του ήταν ένας επικίνδυνος ονειροπόλος», θα γράψει ο Χριστόδουλος Παρασκευαΐδης (αρχιεπίσκοπος τότε) για να υποστηρίξει τη στάση του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’, ο οποίος, όπως υπενθυμίζει ο Ψαρράς, απαιτούσε «να εξαφανιστούν από προσώπου γης τα κείμενα του Ρήγα, τόσο σε έντυπη όσο και σε χειρόγραφη μορφή».
Η εξήγηση για τη στάση της Εκκλησίας είναι απλή: μπορεί, για παράδειγμα, ο Ρήγας να προβλέπει τη «συμπερίληψη των γυναικών, όχι μόνο στην υποχρεωτική εκπαίδευση, αλλά και στην άμυνα του νέου κράτους», αλλά περί Ορθοδοξίας και Εκκλησίας δεν κάνει καν λόγο: ο Ρήγας «οραματίζεται την ένωση όλων των καταπιεσμένων λαών, ανεξάρτητα από την καταγωγή και τη θρησκεία τους», καθώς «δεν αναζητεί την “αλήθεια του Ευαγγελίου”, αλλά την ελευθερία της σκέψης».
Με το βιβλίο αυτό, ο συγγραφέας αντιπαρατίθεται για άλλη μια φορά με βολικούς μύθους και «σχολικά» ηρωικά παραμύθια, ολοκληρώνοντας την ανάλυσή του με έναν φόρο τιμής στην ελεύθερη σκέψη: «να ξαναδιαβάσουμε τον Ρήγα. Και να ακούσουμε όσα μας λέει, ακόμα κι αν δεν ταιριάζουν με όσα θα θέλαμε».
Το βιβλίο του Ψαρρά είναι μια κρίσιμη συμβολή στη μελέτη του έργου του Ρήγα. Συνάμα όμως, σε εποχές που ακόμα και φωνές από την Αριστερά ολισθαίνουν σε εθνοκεντρικές οπτικές και υπερπατριωτικές πλειοδοσίες, βιβλία σαν αυτό είναι χωρίς υπερβολή βάλσαμο στον δημόσιο διάλογο.
Πηγή: Η Εποχή
