Εφημερίδα Εποχή

Ζούμε σε μια περίοδο, κατά την οποία οι δημαγωγοί έχουν γίνει ξανά δημοφιλείς. Σε ορισμένες χώρες, κυβερνήσεις και κοινοβούλια διαβρώνουν το κράτος δικαίου και την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, δύο θεμέλια της δημοκρατίας και της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η αδιαφορία, ακόμη και η εχθρότητα με την οποία πολλοί άνθρωποι βλέπουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, συνδέεται με αυτήν την τάση. Πιστεύω ότι μια από τις αιτίες αυτής της αδιαφορίας είναι ότι πολλοί άνθρωποι στην Ευρώπη μοιράζονται ένα βαθύ συναίσθημα απογοήτευσης, αβεβαιότητας και ανασφάλειας. Αυτό το συναίσθημα συχνά δημιουργείται και ενισχύεται από αυξανόμενες ανισότητες, αντιληπτές απειλές σε ταυτότητες και από την επικράτηση μεγάλων επιχειρηματικών συμφερόντων επί των κοινωνικών και οικονομικών δικαιωμάτων μεγάλων μερών του πληθυσμού. Μερικοί άνθρωποι έχουν την εντύπωση ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν σχετίζονται με αυτούς και την καθημερινή τους ζωή, ότι αφορούν μόνο συγκεκριμένες μειονοτικές ομάδες. Εδώ είναι που πρέπει να ξεκινήσει μια μακροπρόθεσμη δουλειά για την επανασύνδεση των ανθρώπων με τα ανθρώπινα δικαιώματα για όλους. Οι κυβερνήσεις πρέπει να ακούσουν τις εύλογες ανησυχίες που έχουν οι άνθρωποι, αλλά δεν θα ήταν συνετό να εκλάβουν αυτήν την ευρεία απογοήτευση ως ένα λαϊκό αίτημα για λιγότερα ανθρώπινα δικαιώματα και για διακυβέρνηση τύπου «ισχυρών-ανδρών». Πιστεύω ότι οι κυβερνήσεις το αντιλαμβάνονται. Θα πρέπει να ξεκινήσουν αυτή τη δουλειά υποστηρίζοντας τη ζωντανή κοινωνία των πολιτών, που εξακολουθεί να υπάρχει και να αντιστέκεται, και ενισχύοντας τους δημοκρατικούς θεσμούς, συμπεριλαμβανομένων των διεθνών οργανισμών για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που ορισμένες ασυνείδητες κυβερνήσεις και κοινοβούλια συνεχίζουν να απαξιώνουν ή να αγνοούν.

Το επίπεδο γνώσης του μέσου Έλληνα για την Επανάσταση, θεωρώ ότι είναι όπως για όλη την ελληνική ιστορία, ίσως λίγο καλύτερο ποσοτικά, όχι ποιοτικά. Σκόρπιες γνώσεις, με βάση τη σχολική εκπαίδευση ή την καταγωγή και, από την άλλη, αντιλήψεις που προέρχονται από το συγκερασμό στοιχείων μιας εθνικιστικής ιστοριογραφίας με ισχυρά στερεότυπα με μια αριστερή λαϊκίστικη οπτική, λ.χ. οι ξένοι προστάτες κ.λπ. Προφανώς πολλά πράγματα έχουν βελτιωθεί τα τελευταία χρόνια, αλλά από την άλλη μου φαίνεται αδιανόητο να συζητάμε δημόσια ακόμη για τον εμφύλιο του 1821 ως αποτέλεσμα προσωπικών επιλογών ή κακοδαιμονίας της φυλής, και όχι της κοσμοχαλασιάς και της ανατροπής των κοινωνικών συνθηκών που σήμανε μια επανάσταση. Δεν πιστεύω σε μια ερμηνεία της δημόσιας ιστορίας που λέει ότι αυτό συμβαίνει γιατί οι άνθρωποι δεν ξέρουν την «αληθινή» ιστορία. Ποιά είναι αυτή η «αληθινή» ιστορία; Είμαι δύσπιστος σε όσους υποστηρίζουν ότι η ιστορική γνώση απελευθερώνει, είναι εξ ορισμού καλή. Κι αυτό γιατί δεν υπάρχει μια ιστορική γνώση, αλλά πολλές. Το ποια κυριαρχεί έχει να κάνει και με τον τρόπο που θέλει η κάθε κοινωνία να χρησιμοποιήσει το παρελθόν, να το διαβάσει. Ούτε το ότι κάποιος μπορεί να παπαγαλίζει, και έχουμε δει πολλούς και επώνυμους, ιστορικές πληροφορίες σημαίνει ότι παράγει ιστορική γνώση. (...) Η σύνδεση των Νεοελλήνων με την αρχαία Ελλάδα υπήρξε ένα ιδιαίτερα ισχυρό διαβατήριο για την πορεία και την αναγνώριση του ελληνικού κράτους κυρίως από τη Δύση. Και πιστεύω ότι ακόμη και σήμερα αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο της ταυτότητας της χώρας, αλλά και της δημόσιας εικόνας της. Δες λ.χ. την τουριστική προβολή μας στο διεθνές κοινό, οι αρχαιότητες κυριαρχούν. Από εκεί όμως, έως το να θεωρήσουμε ότι η εξωτερική πολιτική των άλλων χωρών επηρεάστηκε ή επηρεάζεται από αυτό υπάρχει μια τεράστια απόσταση. Η ναυμαχία στο Ναυαρίνο δεν ήταν αποτέλεσμα του φιλελληνισμού. Ξέρεις, υπήρχε και υπάρχει πάντα μια ανάγκη μας να  θεωρούμε ότι είμαστε το κέντρο της γης, ότι οι πολιτικές των άλλων εξαρτώνται από την εκτίμηση που μας έχουν, τη συμπάθεια ή την αντιπάθεια. Αρνούμαστε να αντιληφθούμε ότι αποτελούμε τμήμα ενός πολυεπίπεδου και πολυσύνθετου κόσμου, είμαστε ένας παράγων ανάμεσα σε πολλούς άλλους.

Όσον αφορά την καταδίκη για εγκληματική οργάνωση, το αποτέλεσμα της δίκης είναι ένας αναμφισβήτητος θρίαμβος του αντιφασιστικού κινήματος, διότι για πρώτη φορά, μετά από μια μακρόχρονη και συνεπή πάλη, κατόρθωσε να αναγκάσει και τον πολιτικό κόσμο να καταδικάσει τη Χρυσή Αυγή και τη δικαστική εξουσία να επιβάλει δικαιοσύνη. Είναι μια απόφαση που όμοιά της δεν έχει υπάρξει τις προηγούμενες δεκαετίες, ακόμα και στις ελάχιστες περιπτώσεις που συλλαμβάνονταν και καταδικάζονταν οι δράστες αδικημάτων. Πολύ θετική, επίσης, είναι η απόφαση του δικαστηρίου για τα ελαφρυντικά, δεδομένου ότι απέρριψε όλα τα πολιτικά ελαφρυντικά που ζητούσαν. Το δικαστήριο και με την απόφαση περί ενοχής και με την απόφαση περί ελαφρυντικών δεν εφάρμοσε με τρόπο ισοπεδωτικό το νόμο για όλους, διότι μετέβαλε τις κατηγορίες προς τα κάτω ή/και έδωσε ελαφρυντικά σε αρκετούς από τους καταδικασθέντες. Υπήρξαν δε και δύο περιπτώσεις που οι συνήγοροι Πολιτικής Αγωγής έχουμε σοβαρό παράπονο από την απόφαση περί ενοχής, διότι ο υποβιβασμός της απόπειρας ανθρωποκτονίας εναντίον των συνδικαλιστών του ΠΑΜΕ σε πλημμέλημα αποτελεί σοβαρό σφάλμα, όπως και η αθώωση της γνωστής από τον Άγιο Παντελεήμονα Θ. Σκορδέλη και του στελέχους της Χρυσής Αυγής Τσακανίκα για τη δολοφονία Φύσσα. Όσον αφορά την απόφαση για τις ποινές, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι για τα μέλη του διευθυντηρίου της Χρυσής Αυγής, εκτός του Ματθαιόπουλου, αγγίζουν το ανώτατο όριο και θεωρώ ότι είναι ικανοποιητικές. Σημειώνω δε ότι το δικαστήριο κινήθηκε πάνω από το ελάχιστο όριο του παλιού Ποινικού Κώδικα, που ήταν δέκα χρόνια, ενώ θα μπορούσε να επιβάλει ποινές ακόμα και πέντε χρόνια με το νέο Π.Κ., έστω και χωρίς ελαφρυντικό σε όλους αυτούς. Όμως οι ποινές που επιβλήθηκαν στους συνεργούς της ανθρωποκτονίας του Παύλου Φύσσα και στους δράστες της απόπειρας ανθρωποκτονίας εναντίον των αιγύπτιων ψαράδων, δηλαδή στους αυτουργούς δύο κακουργηματικών πράξεων, είναι χαμηλές και αναντίστοιχες με τη βαρύτητα των πράξεων και οδηγούν με πολλές αξιώσεις στη λήψη ανασταλτικού αποτελέσματος της έφεσης και ουσιαστικά στην ατιμωρησία, αφού το εφετείο θα ολοκληρωθεί σε τουλάχιστον τρία χρόνια από σήμερα. Είμαι υποχρεωμένος να σημειώσω ότι η δικαστηριακή πρακτική σε ανάλογες περιπτώσεις επιβάλλει πολύ αυστηρότερες ποινές και δεν είναι δυνατόν να δεχτεί το περί δικαίου αίσθημα δικαστικές αποφάσεις που φυλάκισαν καθαρίστριες, πριν μερικά χρόνια, επειδή πλαστογράφησαν ένα απολυτήριο του δημοτικού για να πάρουν μια σκούπα και να θρέψουν την οικογένειά τους, τη στιγμή κατά την οποία συνεργοί δολοφόνων και υποψήφιοι δολοφόνοι, που κατά τύχη δεν ολοκλήρωσαν το αποτέλεσμά τους, αντιμετωπίζονται με τόσο χαμηλές ποινές.

Η πανδημία αλλάζει τον κόσμο μας. Η μετα-covid19 εποχή θα είναι μια διαφορετική εποχή. Οι πολιτικές δυνάμεις και τα συστήματα κοινωνικής και πολιτικής εκπροσώπησης προετοιμάζονται μπροστά σε αυτή την προοπτική. Είναι σαφές ότι οι συντηρητικές δυνάμεις παγκοσμίως, αλλά και στη χώρα μας, εκμεταλλεύονται αυτή την ιδιαίτερη κρίση, και επιλέγουν να βαθύνουν και να επεκτείνουν την «κατάσταση εξαίρεσης». Κατάσταση η οποία συστηματικά υποβαθμίζει τα δικαιώματα, αμφισβητεί έμπρακτα το κοινωνικό, το φιλελεύθερο και το δημοκρατικό κεκτημένο. Ταυτόχρονα, εκχωρούνται πολιτικές ευθύνες σε «ειδικούς», που αυτή τη φορά δεν είναι οικονομολόγοι αλλά γιατροί. Η βιοπολιτική στις δόξες της. Αυτές οι συντηρητικές και όχι σπάνια αντιδραστικές δυνάμεις εκμεταλλεύονται αριστοτεχνικά την απογοήτευση, την αποστράτευση, την έλλειψη εναλλακτικών κινημάτων, τη –σε μεγάλο βαθμό- απουσία ισχυρών αντίρροπων πολιτικών δυνάμεων. Η «κρίση ως ευκαιρία» -που λέει και το σύνθημα- είναι για εκείνες τις πολιτικές δυνάμεις που δεν «πονάνε» τις υποτελείς τάξεις, που αγνοούν επιδεικτικά την όξυνση της κλιματικής κρίσης, που στέργουν τις ακραίες εκφράσεις και ρατσισμού και σεξισμού. Η «ιστορία» με τη γνωστή της «πονηριά» αναδεικνύει με τον πλέον δραματικό τρόπο την αναγκαιότητα, εκείνου που αποτελούσε στρατηγικό στόχο της θεωρίας της ανανεωτικής ριζοσπαστικής αριστεράς: την συνθετική και χωρίς αναγωγισμούς αντιμετώπισης των ταξικών ανισοτήτων, του σεξισμού και του περιβάλλοντος. Υπάρχει σοβαρή αμφισβήτηση ότι η πανδημία συνδέεται με την περιβαλλοντική κρίση, ή ότι αυτή αναδεικνύει τις γυναίκες όχι μόνο ως το αφανές «προλεταριάτο» (νοσοκομεία, εργάτριες στη σίτιση κά) αλλά και τα κατ’ εξοχήν θύματα της αυξημένης οικογενειακής βίας κατά τον εγκλεισμό. Η Αριστερά που έβλεπε αυτούς τους τρεις μεγάλους πυλώνες της ανανέωσης και της προοπτικής του αριστερού κινήματος, που προσβλέπει στο ριζικό, κοινωνικό μετασχηματισμό, θα έπρεπε να έχει συγκριτικό πλεονέκτημα. Δυστυχώς αυτό δεν συμβαίνει, διότι παρασυρμένη από το συσχετισμό δύναμης και από οργανωτικές της αδυναμίες, δεν μπορεί να παρέμβει ουσιαστικά. Έτσι, παραμένει σε μια κριτική διαχείρισης ή σε μια κριτική της ανικανότητας όσων εκμεταλλεύονται την κρίση ως τη δική τους ευκαιρία.

Ο Λουίς Άρσε, ο επιτυχημένος υπουργός Οικονομίας της κυβέρνησης του Έβο Μοράλες, στα δεκατρία χρόνια ως υπουργός, κατάφερε να φτάσει την οικονομία της Βολιβίας σε επίπεδα ρεκόρ ανάπτυξης, με μέσο όρο 5% εν μέσω της διεθνούς οικονομικής κρίσης. Αυτό ήταν αποτέλεσμα της εθνικοποίησης του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, της ανάκαμψης των στρατηγικών εταιρειών που ιδιωτικοποιήθηκαν από το νεοφιλελευθερισμό, επίσης της εκβιομηχάνισης, των επενδύσεων σε δρόμους, σχολεία, νοσοκομεία, αθλητισμό και εθνική ολοκλήρωση και της αναδιανομής του πλούτου. Προτείνει την έξοδο από την τρέχουσα κρίση με βάση την ενεργή παρουσία του κράτους στην οικονομία, τις δημόσιες επενδύσεις σε τομείς που δημιουργούν θέσεις εργασίας, την προσωρινή αναστολή του εξωτερικού χρέους και την εκβιομηχάνιση του φυσικού αερίου, του σιδήρου και του λιθίου, των τελευταίων στρατηγικών πόρων μεγάλης διεθνούς σημασίας. Μαζί του είναι ο Νταβίντ Τσοκεουάνκα, που ήταν υπουργός Εξωτερικών του Έβο Μοράλες, και ξεχώρισε για την προώθηση της διπλωματίας των λαών, των δικαιωμάτων των αυτόχθονων πληθυσμών και της Μητέρας Γης στον ΟΗΕ, και την προοδευτική ολοκλήρωση της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής. Ο Λουίς Άρσε είναι ένας σοσιαλιστής, αριστερός οικονομολόγος, αφοσιωμένος στα λαϊκά κινήματα, υπέρμαχος της κυριαρχίας της χώρας απέναντι στις ιμπεριαλιστικές πολιτικές παρέμβασης, και υποστηρίζεται από στρατηγικές συμμαχίες με τις συνδικαλιστικές οργανώσεις της Central Obrera Boliviana, τα αγροτικά και αυτόχθονα κινήματα, τις λαϊκές γυναικείες οργανώσεις σε όλη την χώρα, και τους κατοίκους της υπαίθρου και των πόλεων.

Κόμμα κοινωνικού μετασχηματισμού και όχι κόμμα απλής εναλλαγής στην εξουσία σημαίνει ότι εμείς θέλουμε την κυβέρνηση, αγωνιζόμαστε για την κυβέρνηση και θα ξαναπάρουμε την κυβέρνηση, για να αλλάξουμε την κοινωνία και όχι για να διαχειριστούμε την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων. Το ίδιο θέλουν ανομολόγητα ή ομολογημένα και οι νεοφιλελεύθεροι. Κάθε μέρα με την πολιτική τους αλλάζουν την κοινωνία. Μειώνουν μισθούς, διαλύουν το κοινωνικό κράτος, διαβρώνουν τους δημοκρατικούς θεσμούς, αλλάζουν τις ιδέες της κοινωνίας για το δημόσιο χώρο, για τα δημόσια αγαθά, αλλάζουν τις κοινωνικές και οικονομικές δομές. Δεν πρέπει να θέλει το ίδιο και η Αριστερά, αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση; Να επιχειρήσει να αλλάξει την κοινωνία διά της πολιτικής; Τι θα έπρεπε δηλαδή να κάνει ο ΣΥΡΙΖΑ – ΠΣ; Να διαχειριστεί απλώς την καταστροφή του νεοφιλελευθερισμού; Θέλουμε την κυβέρνηση για να αλλάξουμε τις οικονομικές προτεραιότητες, την οργάνωση της παραγωγής και το πλαίσιο εργασίας, να οικοδομήσουμε κοινωνικό κράτος, να διευρύνουμε και όχι να περιορίσουμε τις δημοκρατικές ελευθερίες και τα δικαιώματα και πολλά πολλά άλλα. Εξάλλου πολιτική σημαίνει να μετασχηματίζεις τη συγκυρία, δηλαδή το συσχετισμό δύναμης στη μια ή στην άλλη κατεύθυνση. Άρα νομίζω είπα το αυτονόητο.

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής που έχει εφαρμόσει μέχρι στιγμής η ΝΔ είναι ότι στηρίζεται σε εργαλεία που δεν παρέχουν ζεστό χρήμα στην αγορά, αλλά δημιουργούν δάνεια και υποχρεώσεις. Οι αναστολές φόρων και εισφορών προς τα ασφαλιστικά ταμεία, η επιστρεπτέα προκαταβολή, αλλά και άλλα, είναι χρήματα που θα ζητηθούν πίσω από τις επιχειρήσεις και τους ελεύθερους επαγγελματίες. Δημιουργούνται έτσι μία νέα γενιά χρεών σε επιχειρήσεις που μόλις είχαν αρχίσει να ανακάμπτουν από την χρηματοπιστωτική κρίση και τα χρόνια των μνημονίων και πλέον αντιμετωπίζουν δυσχέρειες λόγο της τρέχουσας οικονομικής κρίσης. Παράλληλα, από την άλλη πλευρά, η κυβέρνηση κάνει ελάχιστα πράγματα για να στηρίξει το εισόδημα των εργαζομένων, αλλά και τις θέσεις εργασίας. Δημιουργείται έτσι ένα περιβάλλον όπου, από τη μια πλευρά, έχουμε αυτά που περιγράψατε παραπάνω και, από την άλλη, το διαθέσιμο εισόδημα μειώνεται. Άρα, υπονομεύονται οι προοπτικές ανάκαμψης και εντείνονται οι υφεσιακές πιέσεις. Προφανώς μια πολιτική που θα ανακόψει αυτές τις τάσεις στην αγορά, θα πρέπει να έχει σαν κύριο χαρακτηριστικό την στήριξη των επιχειρήσεων χωρίς να δημιουργεί νέα χρέη, άρα χρήματα που δεν θα έχουν μορφή δανεικών. Παράλληλα, στήριξη του εισοδήματος των εργαζομένων, αναλαμβάνοντας το κράτος το κόστος, αλλά και προστασία των θέσεων εργασίας. (...) Η αριστερά αν θέλει να είναι κοινωνικά χρήσιμη, οφείλει να καταθέσει μια εναλλακτική πρόταση, η οποία θα λαμβάνει υπόψιν ότι ο κόσμος δεν θα είναι ίδιος μετά την επιδημία. Που θα ενσωματώνει προτάσεις για την αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου και την τάχιστη αναστροφή της κλιματικής κρίσης, αλλά δεν θα θεωρεί ότι ένα new green deal και η ψηφιοποίηση της οικονομίας αρκούν για την αντιστροφή της κρίσης. Ένα σχέδιο που θα έχει συγκεκριμένα μέτρα για τη μείωση των ανισοτήτων όλων των ειδών, εισοδήματος, πλούτου, κλπ. Και ένα τέτοιο σχέδιο έχει ένα βασικό χαρακτηριστικό: Πρέπει να έχει αιχμές, δεν μπορεί να αρέσει σε όλους. Ένα τέτοιο σχέδιο πρέπει να θέτει σαφείς προτεραιότητες, να μιλάει για παράδειγμα και για το φορολογικό σύστημα που θέλουμε. Και η αριστερή απάντηση στην κρίση δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να είναι οι οριζόντιες φοροελαφρύνσεις ή ότι θα πληρώνει φόρους μόνο το πλουσιότερο 1%. Η αριστερή απάντηση στην κρίση δεν μπορεί παρά να προτάσσει το ότι η κοινωνική δικαιοσύνη δεν είναι εμπόδιο στην ανάπτυξη, αλλά προϋπόθεσή της. Αυτό όμως σημαίνει ότι ένα τέτοιο σχέδιο οφείλει, τη στιγμή που θα καταρτίζεται, να γίνεται και ηγεμονικό στην κοινωνία, γιατί αλλιώς θα είναι ανεφάρμοστο. Και αυτό απαιτεί πολύ σκληρή δουλεία. Η αριστερά πρέπει να μελετήσει ποια κομμάτια του αφηγήματός της είναι αντιδημοφιλή, όχι για να τα αποσιωπήσει, αλλά αντιθέτως για να τα ζυμώσει στον κόσμο, να τα καταστήσει ηγεμονικά. Με το λόγο της, την πρακτική της, με αντιπαραδείγματα. Έτσι θα μπορέσει να μια τέτοια πρόταση όχι απλά να καταρτιστεί, αλλά και να εφαρμοστεί.

Σήμερα έχουμε τη δυνατότητα να εκφραζόμαστε όλοι, ελεύθερα, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δεν μας βάζει κανείς φρένο. Αυτή λοιπόν η κρίση που υπάρχει και στις κοινωνικές μας σχέσεις, απέναντι στους θεσμούς, οδηγεί τους ανθρώπους προς τα πίσω. Έτσι, υιοθετούνται τέτοιες, ας πούμε, αρχαϊκές αντιλήψεις και για τα φύλα, τις ηλικίες…. Και δεν είναι τυχαίο ότι υπάρχει επικοινωνία τέτοιων αντιλήψεων με τους ακροδεξιούς οι οποίοι θεωρούν ότι πρέπει η γυναίκα να κάθεται στο σπίτι. (...) Για να καταλάβουμε την τηλεόραση πρέπει να βγούμε έξω από αυτή και να δούμε την κοινωνία, τις οικογένειες, τα σχολεία, τους χώρους εργασίας. Ο κόσμος δεν αντιδρά γιατί έχει δεχτεί σωρεία τέτοιων περιστατικών, δεν πιστεύει ότι είναι εύκολο να αλλάξουμε γιατί κανείς δεν προσπάθησε σοβαρά να αλλάξουμε. (...) Ουσιαστικά εκεί κατατείνει ο σεξισμός και ο ρατσισμός. Στην ανισότητα των δικαιωμάτων. Υπάρχει μια οπισθοδρόμηση. Ο σεξισμός και ο ρατσισμός είναι ιδεολογικά όπλα που νομιμοποιούν και δικαιολογούν την εκμετάλλευση. Έχει να κάνει με την ισορροπία του κοινωνικού συστήματος. Δεν υπάρχει όραμα και γι’ αυτό προσπαθούμε να κρατηθούμε από κάτι που στο παρελθόν έδινε νόημα στη ζωή μας.

Oι συνέπειες της τρέχουσας κρίσης εξαρτώνται βασικά από την πολιτική. Η πολιτική θα αποφασίσει εάν θα μάθουμε ή όχι από τα μαθήματα που η πανδημία προσπαθεί να μας διδάξει. Έτσι, η πολιτική έχει και πάλι σημασία, και έχει τεράστια σημασία. Ένα σενάριο που μπορούμε να σκεφτούμε είναι ότι τίποτα δεν αλλάζει. Είναι μια αφήγηση που λέει ότι η πανδημία έχει ήδη λυθεί, τα εμβόλια υπάρχουν, και όλα θα επανέλθουν στο φυσιολογικό. Φυσικά, το λεγόμενο φυσιολογικό είναι μια κόλαση για την πλειονότητα του πληθυσμού στον κόσμο. Αυτή θα είναι η ηγεμονική αφήγηση. Το πρόβλημα είναι ότι οι χώρες καθίστανται περισσότερο χρεωμένες προκειμένου να ανταποκριθούν στην πανδημία. Εάν δεν υπάρχουν μέτρα, για παράδειγμα, στις παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές, τότε οι λαοί αυτών των χωρών πρέπει να πληρώσουν αυτά τα χρέη. Προκειμένου να τα πληρώσουν, οι κυβερνήσεις θα συνεχίσουν να κάνουν ότι έκαναν τα τελευταία 30 χρόνια: περικοπές στις κοινωνικές υπηρεσίες, στις δημόσιες υπηρεσίες, στην πρόνοια. Αλλά το έκαναν όλο αυτό, και πολλές χώρες αντιμετώπισαν ήδη μεγάλες κοινωνικές διαμαρτυρίες, από τη Χιλή έως την Κολομβία, την Τυνησία, το Λίβανο, κλπ. Με δεδομένο αυτές τις συγκρούσεις, μπορούν τα κράτη να συνεχίζουν να εφαρμόζουν την ίδια νεοφιλελεύθερη συνταγή; Δεν το νομίζω. Αν το κάνουν, πρέπει να είναι όλο και πιο καταπιεστικά. Θα διατηρηθεί η δημοκρατία; Πιστεύω ότι η δημοκρατία θα υποστεί μια θανατηφόρα κρίση. Έχω γράψει ότι οι δημοκρατίες διατρέχουν τον κίνδυνο να πεθάνουν δημοκρατικά εκλέγοντας αντιδημοκράτες στις κύριες θέσεις. Ο Τραμπ και ο Μπολσονάρο είναι αντιδημοκράτες, δεσποτικοί πολιτικοί με δημοκρατικές μεταμφιέσεις. Εάν συνεχίσουμε να εκλέγουμε αυτούς τους τύπους ανθρώπων, οι δημοκρατίες θα πεθάνουν. Πιστεύω ότι στο μέλλον, αν τίποτα δεν αλλάξει, η καταστολή θα είναι όλο και πιο έντονη, και δεν νομίζω ότι θα περιοριστεί εντός του δημοκρατικού πλαισίου. Πιθανότατα θα εισέλθουμε σε μια περίοδο υβριδικών καθεστώτων με στοιχεία δημοκρατικής ζωής και δικτατορίας μαζί. Αυτή είναι η ιδέα ενός σεναρίου στο οποίο ο νεοφιλελευθερισμός θα συνεχιστεί, αλλά θα γίνεται όλο και λιγότερο συμβατός με τη δημοκρατία.