Κώστας Αθανασίου

Ο Τράβεν είναι ένας βαθιά πολιτικός συγγραφέας. Στις σελίδες του ανατέμνει τους μηχανισμούς κυριαρχίας, την απάνθρωπη αδηφαγία των καπιταλιστών, τον ρόλο της Εκκλησίας, ενώ τα βιβλία του είναι γεμάτα από αντιπολεμικές, αντιμιλιταριστικές αναφορές. Το βασικό χαρακτηριστικό του Τράβεν είναι ότι, με μια αναρχική ματιά, μιλάει πάντα από τη σκοπιά των από κάτω, είτε αυτοί είναι προλετάριοι είτε ιθαγενείς. Γιατί ο Τράβεν, έχοντας ζήσει ανάμεσα στους ιθαγενείς της αγαπημένης του Τσιάπας, έθεσε το ζήτημα της καταπίεσης των ιθαγενών σε μια εποχή που κανείς δεν είχε αρχίσει να μιλάει γι’ αυτό, προκαλώντας μάλιστα και αντιδράσεις στο Μεξικό εκείνης της εποχής. Ακόμα και σε βιβλία που δεν θεωρούνται «ευθέως» πολιτικά, όπως ο Θησαυρός της Σιέρα Μάδρε και το Πλοίο των νεκρών (το κορυφαίο ίσως βιβλίο του Τράβεν που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1926), ο Τράβεν βρίσκει τρόπο να εισάγει διαρκώς πολιτικά σχόλια. Στο Πλοίο…, αυτό το γεμάτο απελπισία και πίκρα βιβλίο, αυτή την απεγνωσμένη και γεμάτη σαρκασμό κραυγή κατά της αδικίας, ο ναύτης που έχει χάσει το ναυτικό του φυλλάδιο και είναι καταδικασμένος να μπαρκάρει σε κάποιο πλοίο-φάντασμα λέει κάποια στιγμή: «Στην εποχή μας, εποχή της ιδανικής δημοκρατίας, αιρετικοί είναι οι τύποι σαν εμένα, δηλαδή όσοι δεν έχουν διαβατήριο. Κάθε εποχή έχει την Ιερή Εξέτασή της». «Όσο δεν έχεις τίποτα, είσαι σκλάβος του άδειου σου στομαχιού κι οποιουδήποτε μπορεί να σ’ το γεμίσει. Και μόλις αποκτήσεις κάτι, γίνεσαι σκλάβος της ιδιοκτησίας σου», γράφει στον Θησαυρό της Σιέρα Μάδρε (εκδόθηκε το 1927, ελληνική έκδοση μτφ. Γιάννης Ευαγγελίδης, εκδ. γράμματα, 1986), όπου βρίσκει εν παρόδω την ευκαιρία να μιλήσει και για τα συνδικάτα του Μεξικού: «οι σιδηροδρομικοί υπάλληλοι στο Μεξικό ανήκουν, χωρίς εξαίρεση, σ’ ένα σωματείο πρώτης τάξης, ριζοσπαστικό όσο δεν παίρνει, που ποτέ δεν λέει όχι σε απεργία. Είναι πολύ δεμένοι μεταξύ τους».

Αλάα Αλ-Ασουάνι «Ανεκπλήρωτη δημοκρατία» (μτφ. Γιάννης Στρίγκος, εκδ. Πατάκη, 2019) Ο Αλ-Ασουάνι δεν παριστάνει τον «ουδέτερο παρατηρητή». Μέλος και ο ίδιος του κινήματος Κιφάγια, συμμετείχε ενεργά στις κινητοποιήσεις στην πλατεία Ταχρίρ («εκείνες οι δεκαοκτώ μέρες ήταν οι πιο όμορφες στη ζωή μου», έχει πει ο ίδιος στην Guardian). Είναι ένας άνθρωπος που έχει θέση και που με το συγκεκριμένο μυθιστόρημά του παίρνει θέση. Στηλιτεύει ανηλεώς τη δικτατορία Μουμπάρακ και τις μεθόδους που χρησιμοποιούσε για να σπέρνει τον φόβο και να καταστέλλει κάθε προσπάθεια αντίστασης, ταυτόχρονα όμως προσπαθεί να δείξει από τη δική του οπτική τις περίπλοκες ισορροπίες που διαμορφώνονταν εκείνες τις μέρες. Για να αποδώσει όλο αυτό το πανόραμα στήνει ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα με χαρακτήρες μάλλον ιδεοτυπικούς, που απεικονίζουν και συνθέτουν τις ψηφίδες της αιγυπτιακής κοινωνίας εκείνη την κρίσιμη εποχή. Τάχα Χουσεΐν «Η προσευχή του αηδονιού» (μτφ. Πέρσα Κουμούτση, εκδ. Gutenberg, 2019) Η θέση των γυναικών στην αιγυπτιακή κοινωνία είναι το βασικό θέμα στην Προσευχή του αηδονιού, καθώς παρακολουθούμε την τραγική ιστορία που θα ζήσουν τρεις γυναίκες, δύο αδελφές και η μητέρα τους, «μια αγράμματη γυναίκα» από «ένα από εκείνα τα χωριά που οι κάτοικοί του, αργά ή γρήγορα, τα εγκαταλείπουν αναζητώντας μια καλύτερη ζωή σε μια πιο εύφορη γη της αιγυπτιακής αγροτικής επαρχίας». Οι γυναίκες ζουν σε έναν κόσμο όπου φταίνε πάντα για τα πάντα, ακόμα και για τα παραστρατήματα των ανδρών, σε έναν κόσμο επιβολής και τιμωρίας όπου οι «πομπές» τους ξεπλένονται με αίμα, σε έναν κόσμο όπου οι επιλογές που έχουν δεν είναι ποτέ εύκολες, ακόμα κι όταν θα αναγκαστούν να φύγουν από το χωριό και να φτάσουν «στις παρυφές της πόλης».

«Ο θάνατος ποτέ δεν είναι στον πληθυντικό. Δεν είναι εκατομμύρια οι θάνατοι. Συμβαίνει να είναι εκατομμύρια οι φορές που κάποιος πεθαίνει». Οι λέξεις αυτές ίσως συμπυκνώνουν με τον τρόπο τους τη ματιά με την οποία η Ετέλ Αντνάν κοιτάζει τον εμφύλιο που ρήμαζε επί χρόνια (1975-1990) τη χώρα της, τον Λίβανο, αφήνοντας πίσω του περίπου 120.000 νεκρούς και πολλές χιλιάδες, ίσως πάνω από ένα εκατομμύριο, εκτοπισμένους, πρόσφυγες, εξόριστους. «Κρυφή» πρωταγωνίστρια του βιβλίου είναι η πόλη, η Βηρυτός, «μια πόλη ταπεινωμένη. Υπέστη μια ήττα. Αυτή είναι εκείνη που έχασε»: «υποφέρει, θεότρελη και επιπόλαιη όσο δεν παίρνει, και τώρα υποταγμένη, ξεκοιλιασμένη, βιασμένη, σαν τις κοπέλες εκείνες που τις βίασαν οι διάφοροι πολιτοφύλακες». Μια πόλη που «έγινε σιγά σιγά μια πελώρια ανοιχτή πληγή». Στο ολιγοσέλιδο αυτό βιβλίο, η Αντνάν, αποτυπώνοντας την ιστορία ενός ανθρώπου που επιμένει να ακολουθήσει τις δικές του επιλογές, έστω κι αν αυτό τον φέρει σε σύγκρουση με τους επιβεβλημένους και αναμενόμενους κανόνες της κοινωνίας που τον περιβάλλει, μέχρι να συντριβεί από το βάρος ενός ανηλεούς εμφύλιου, ανατέμνει ταυτόχρονα και τις πολλαπλές και πολύπλευρες αιτίες του πολέμου στον Λίβανο παρακάμπτοντας τους εύκολους μανιχαϊσμούς χωρίς να υποδύεται την ουδέτερη, μιλάει για τον ταξικό χαρακτήρα του πολέμου, για την αδυναμία επικοινωνίας μεταξύ των αντιμαχόμενων, αλλά και για τη θέση της γυναίκας στη λιβανέζικη κοινωνία ή για τα σημάδια της αποικιοκρατίας. Ένα σκληρό κείμενο που ιχνηλατεί τη βαναυσότητα, καθώς το στοιχειώνει πάντα το ανελέητο ερώτημα: «πώς να γιατρέψεις τη μνήμη;».

«Όλοι αγαπάμε σύμφωνα με τις διαστάσεις μας», λέει κάποια στιγμή ένας από τους πρωταγωνιστές του Νυχτοδάσους. Αυτές τις «διαστάσεις» της ανθρώπινης ψυχής που αγαπάει, άλλοτε φωτεινές και άλλοτε ερεβώδεις, άλλοτε γαλήνιες και άλλοτε φουρτουνιασμένες, διερευνά η Τζούνα Μπαρνς σε αυτό το ανατρεπτικό και εμβληματικό για τον μοντερνισμό μυθιστόρημα, σκαλίζοντας φόβους, απογοητεύσεις, ελπίδες («δεν μπορούμε να ελπίζουμε σε τίποτα περισσότερο από την ελπίδα»), ανατάσεις, συντριβές. Τόπος και χρόνος, η Ευρώπη του Μεσοπολέμου, και κυρίως το Παρίσι και η ατμόσφαιρα «γοητευτικής παρακμής» που κυριαρχούσε τότε εκεί. Ο άξονας της αφήγησης (η λέξη πλοκή θα είχε μια μάλλον ιδιόμορφη χρήση μιλώντας γι’ αυτό το βιβλίο) συγκροτείται από τα σημεία όπου τέμνονται οι ζωές των πέντε πρωταγωνιστών του βιβλίου. Κεντρικό πρόσωπο, πραγματική πρωταγωνίστρια, η μυστηριακή, φασματική Ρόμπιν που, σχεδόν σιωπηλή στις σελίδες του βιβλίου, στοιχειώνει με τις πράξεις της την ύπαρξη των υπολοίπων, σημαδεύει με τις επιλογές της τις ζωές τους. Η Ρόμπιν παντρεύεται με τον Φέλιξ, κάνουν παιδί, αυτή αρχίζει να περιπλανιέται και να εξαφανίζεται για μεγάλα χρονικά διαστήματα «ανίκανη ή απρόθυμη να δώσει λογαριασμό για τις κινήσεις της» και όταν επανεμφανίζεται έχει αρχίσει μια σχέση με την Νόρα. Η Νόρα την ερωτεύεται τρελά, με ένα πάθος απελπισμένο που γίνεται ασφυκτικό, κτητικό, και τελικά χωρίζουν και στη ζωή της Ρόμπιν μπαίνει η Τζένη: «λίγο αργότερα η Τζένη και η Ρόμπιν πήραν το πλοίο για την Αμερική», αφήνοντας πίσω την Νόρα συντετριμμένη. Έτσι, με άξονα τις σχέσεις αυτών των ανθρώπων και με τη φιγούρα του γιατρού Ο’Κόνορ να στοιχειώνει τις νύχτες της πόλης, η ιστορία οδεύει προς τον λυγμό του τέλους.

Μια νέα γυναίκα, η Αμάντα, είναι στα τελευταία της, στο κρεβάτι ενός νοσοκομείου. Εκεί, συνομιλώντας (συνομιλώντας;) με τη φασματική, αινιγματική (κάτι μεταξύ παιδιού και ενήλικου) μορφή του Νταβίντ, ταξιδεύει νοερά στις αναμνήσεις της, στην περιπέτεια που έζησε με την κόρη της, Νίνα, στην ιστορία του Νταβίντ και της Κάρλα, της μητέρας του, στα γεγονότα που την έφεραν σε εκείνη την κλίνη των επειγόντων περιστατικών. Έτσι, η Αμάντα προσπαθεί, καθώς ο χρόνος της τελειώνει, να ανασυστήσει με θραυσματικό τρόπο την ιστορία μιας θανάσιμης και αόρατης απειλής που, από φόβος και φοβία, πήρε τελικά σάρκα και οστά, έγινε απτή πραγματικότητα με δραματικά αποτελέσματα. Αν και φαινομενικά κεντρική αφηγήτρια του βιβλίου είναι η Αμάντα, στην ουσία έχουμε μια υποδόρια πολυφωνική αφήγηση, τοποθετημένη σε πολλά χρονικά επίπεδα, που σιγά σιγά χτίζει την ατμόσφαιρα μιας διάχυτης απειλής από κάποια ακαθόριστη και διάσπαρτη «δηλητηρίαση», από ένα ύπουλο και πανταχού παρόν δηλητήριο, παίζοντας κάποιες φορές με τα όρια μεταξύ ορθού λόγου και δεισιδαιμονίας.