Κώστας Αθανασίου

Με το βιβλίο αυτό, ο συγγραφέας αντιπαρατίθεται για άλλη μια φορά με βολικούς μύθους και «σχολικά» ηρωικά παραμύθια, ολοκληρώνοντας την ανάλυσή του με έναν φόρο τιμής στην ελεύθερη σκέψη: «να ξαναδιαβάσουμε τον Ρήγα. Και να ακούσουμε όσα μας λέει, ακόμα κι αν δεν ταιριάζουν με όσα θα θέλαμε». Το βιβλίο του Ψαρρά είναι μια κρίσιμη συμβολή στη μελέτη του έργου του Ρήγα. Συνάμα όμως, σε εποχές που ακόμα και φωνές από την Αριστερά ολισθαίνουν σε εθνοκεντρικές οπτικές και υπερπατριωτικές πλειοδοσίες, βιβλία σαν αυτό είναι χωρίς υπερβολή βάλσαμο στον δημόσιο διάλογο.

Στους κόσμους του Ερνάντες, συναντάμε ανθρώπους που ζουν ή που με κάποια αφορμή αρχίζουν να ολισθαίνουν σε ένα δικό τους σύμπαν, μεταφορικά ή και κυριολεκτικά, συναντάμε όμως και ένα μπαλκόνι που αυτοκτονεί από ερωτική ζήλια, συναντάμε και τον αφηγητή που θα ξεκινήσει την ιστορία του λέγοντας «πάνε μερικά καλοκαίρια τώρα, που άρχισα να υποψιάζομαι ότι κάποτε ήμουν άλογο». Συναντάμε το κορίτσι που θα πει ότι «τα αντικείμενα αποκτούσαν ψυχή μόλις άρχιζαν να έχουν σχέση με ανθρώπους», εννοώντας το όμως με μια έννοια κυριολεκτική, συναντάμε και ανθρώπους που τους προσβάλλει «η νόσος της σιωπής», καθώς βουλιάζουν στον εαυτό τους «σαν σε βάλτο». Ένα κομμάτι εφημερίδα ή μια πράσινη πέτρα σε μια καρφίτσα δίνουν το έναυσμα για ένα ταξίδι με άγνωστο τέλος στον κόσμο των αναμνήσεων που «ζούσαν καταχωνιασμένες σε μια γωνιά της ύπαρξης» του αφηγητή, «σαν σε χαμένο χωριουδάκι. Ένα χωριουδάκι αύταρκες, αποκομμένο από τον υπόλοιπο κόσμο», ένα χωριουδάκι με ιδρυτές τις «παιδικές αναμνήσεις» του αφηγητή, στο οποίο όμως εδώ και χρόνια «κανείς δεν έχει γεννηθεί ούτε έχει πεθάνει εκεί». Στο σκοτεινό και παράξενο σύμπαν του Ερνάντες μπορεί μια μουσική εκπομπή να μεταδίδεται με ένεση, ενώ όταν ένας νέος που «φιλοδοξούσε να συλλάβει μια ιστορία και να τη φυλακίσει σ’ ένα τετράδιο» κάθεται να γράψει, μπαίνει σε μονοπάτια που δεν ξέρει πού θα τον βγάλουν καθώς συνειδητοποιεί πως οι αναμνήσεις του δεν μπορεί παρά να είναι παραμορφωμένες.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα, «στο Βερολίνο, το 1933 και τα επόμενα χρόνια, οι ανταποκριτές του διεθνούς Τύπου είχαν δύο αποστολές: να προειδοποιήσουν τον κόσμο για τους δημίους και να δώσουν πρόσωπο στα θύματα». Εκείνο το Βερολίνο είναι μια βάναυση αλλά και παράξενη πόλη· «διπλωμάτες, δημοσιογράφοι, ναζί: τα μέλη αυτού του μικρόκοσμου κουτσά στραβά συνυπάρχουν. Με τους ξένους ανταποκριτές, οι ναζί δεν χρησιμοποιούν μόνο το μαστίγιο αλλά και το καρότο». Ο συγγραφέας σκιαγραφεί την ιστορία συγκεκριμένων δημοσιογράφων που δούλευαν στο Βερολίνο εκείνη την εποχή. Θυμάται, έτσι, εκείνες και εκείνους τους λίγους που τόλμησαν να έρθουν σε αντιπαράθεση με το υπουργείο Προπαγάνδας, του Γκέμπελς, και επέλεξαν να αποτυπώσουν την κατάσταση με «διορατικότητα και θάρρος», μιλώντας για την όλο και μεγαλύτερη αγριότητα των ναζί και τον αναδυόμενο κίνδυνο που αποτελούσε για ολόκληρο τον πλανήτη ο Χίτλερ. Απέναντι σε τέτοιους δημοσιογράφους, οι ναζιστικές αρχές ήταν αμείλικτες: εμπάργκο από τις επίσημες πηγές, προσπάθεια αποκλεισμού και φίμωσης, απειλές, επιθέσεις, απέλαση. Θυμάται, όμως, και εκείνους που, για πολλούς και διάφορους λόγους, συνειδητά ή ασυνείδητα, έπαιξαν το παιχνίδι των ναζί, κλείνοντας τα μάτια, υποτιμώντας γεγονότα, δείχνοντας ανεπάρκεια ή επιλεκτικότητα στην ερμηνεία, διαστρεβλώνοντας την εικόνα. Άλλοι απλώς από φόβο μη χάσουν τη δουλειά τους (τις πηγές τους κ.λπ.) ή μην κινδυνεύσει η ασφάλεια και η ζωή τους, χωρίς βεβαίως να λείπουν και οι δημοσιογράφοι που στις ανταποκρίσεις τους απλώς έβγαζαν την αντικομμουνιστική («καλύτερα ο Χίτλερ παρά ο Στάλιν») ή τη φιλοναζιστική τους ιδεολογία. Ντανιέλ Σνεντερμάν, «Βερολίνο, 1933. Η στάση του διεθνούς Τύπου μπροστά στον Χίτλερ», μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας, εκδόσεις Πόλις, 2020

Με σκληρή γλώσσα, συχνά με λεπτή ειρωνεία, ο Κλάους Μαν στήνει μια πολύ πλούσια τοιχογραφία μιας δύσκολης εποχής στην οποία άρχιζαν σιγά-σιγά να κυριαρχούν όλοι εκείνοι που, μεθυσμένοι από τη βίαιη εξουσία τους, πίστευαν πως «ποτέ δεν θα πάρουν εκδίκηση οι βασανισμένοι». Έχει έτσι τη δυνατότητα να μιλήσει για τον αναδυόμενο και διαρκώς πιο επιθετικό αντισημιτισμό, τη σχέση τέχνης και πολιτικής και ειδικότερα τη σχέση των Γερμανών διανοούμενων με το ναζιστικό καθεστώς, την ιστορική ευθύνη των συγγραφέων και των καλλιτεχνών, τον ρόλο των ΜΜΕ («τους δημοσιογράφους, που έγραφαν τις γνώμες και τις απόψεις τους καθ’ υπαγόρευσιν του υπουργείου Προπαγάνδας») και το μοντέλο του δημοσιογράφου-εκβιαστή που ο πλούτος του οφειλόταν «στα χρηματικά ποσά που εισέπραττε για όσα δεν δημοσίευε στη στήλη του», για τους δημοκρατικούς πολιτικούς που αγνοούν τον ναζισμό και «ορκίζονται ότι ο εχθρός βρίσκεται αριστερά» και για τους αστυνομικούς που ενώ «θέλουν να λέγονται σοσιαλιστές, δίνουν άδεια για πυρ εναντίον εργατών». Σκιαγραφεί, έτσι, εκείνη την άγρια εποχή όπου, ενώ «το απολυταρχικό καθεστώς του άγριου στρατοκρατικού καπιταλισμού συνέχιζε τη φρικτή του δράση» και ενώ «τα πτώματα μαζεύονταν σωρό», «οι ξένοι που περνούσαν μια βδομάδα στο Βερολίνο –Άγγλοι λόρδοι, Ούγγροι δημοσιογράφοι ή Ιταλοί υπουργοί– επαινούσαν την άψογη καθαριότητα και την τάξη […] έβλεπαν μόνο χαρούμενα πρόσωπα και έβγαζαν το συμπέρασμά τους: Όλοι αγαπούν τον Φύρερ». Μια εποχή όπου «η νέα γενιά της Γερμανίας μάθαινε ότι η λέξη “ειρηνιστής” είναι βρισιά· η νέα γενιά της Γερμανίας δεν είχε πια ανάγκη να διαβάζει Γκαίτε και Πλάτωνα». Κλάους Μαν «Μεφίστο» (μτφ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδ. Άγρα, 2020)

Ο Τράβεν είναι ένας βαθιά πολιτικός συγγραφέας. Στις σελίδες του ανατέμνει τους μηχανισμούς κυριαρχίας, την απάνθρωπη αδηφαγία των καπιταλιστών, τον ρόλο της Εκκλησίας, ενώ τα βιβλία του είναι γεμάτα από αντιπολεμικές, αντιμιλιταριστικές αναφορές. Το βασικό χαρακτηριστικό του Τράβεν είναι ότι, με μια αναρχική ματιά, μιλάει πάντα από τη σκοπιά των από κάτω, είτε αυτοί είναι προλετάριοι είτε ιθαγενείς. Γιατί ο Τράβεν, έχοντας ζήσει ανάμεσα στους ιθαγενείς της αγαπημένης του Τσιάπας, έθεσε το ζήτημα της καταπίεσης των ιθαγενών σε μια εποχή που κανείς δεν είχε αρχίσει να μιλάει γι’ αυτό, προκαλώντας μάλιστα και αντιδράσεις στο Μεξικό εκείνης της εποχής. Ακόμα και σε βιβλία που δεν θεωρούνται «ευθέως» πολιτικά, όπως ο Θησαυρός της Σιέρα Μάδρε και το Πλοίο των νεκρών (το κορυφαίο ίσως βιβλίο του Τράβεν που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1926), ο Τράβεν βρίσκει τρόπο να εισάγει διαρκώς πολιτικά σχόλια. Στο Πλοίο…, αυτό το γεμάτο απελπισία και πίκρα βιβλίο, αυτή την απεγνωσμένη και γεμάτη σαρκασμό κραυγή κατά της αδικίας, ο ναύτης που έχει χάσει το ναυτικό του φυλλάδιο και είναι καταδικασμένος να μπαρκάρει σε κάποιο πλοίο-φάντασμα λέει κάποια στιγμή: «Στην εποχή μας, εποχή της ιδανικής δημοκρατίας, αιρετικοί είναι οι τύποι σαν εμένα, δηλαδή όσοι δεν έχουν διαβατήριο. Κάθε εποχή έχει την Ιερή Εξέτασή της». «Όσο δεν έχεις τίποτα, είσαι σκλάβος του άδειου σου στομαχιού κι οποιουδήποτε μπορεί να σ’ το γεμίσει. Και μόλις αποκτήσεις κάτι, γίνεσαι σκλάβος της ιδιοκτησίας σου», γράφει στον Θησαυρό της Σιέρα Μάδρε (εκδόθηκε το 1927, ελληνική έκδοση μτφ. Γιάννης Ευαγγελίδης, εκδ. γράμματα, 1986), όπου βρίσκει εν παρόδω την ευκαιρία να μιλήσει και για τα συνδικάτα του Μεξικού: «οι σιδηροδρομικοί υπάλληλοι στο Μεξικό ανήκουν, χωρίς εξαίρεση, σ’ ένα σωματείο πρώτης τάξης, ριζοσπαστικό όσο δεν παίρνει, που ποτέ δεν λέει όχι σε απεργία. Είναι πολύ δεμένοι μεταξύ τους».

Αλάα Αλ-Ασουάνι «Ανεκπλήρωτη δημοκρατία» (μτφ. Γιάννης Στρίγκος, εκδ. Πατάκη, 2019) Ο Αλ-Ασουάνι δεν παριστάνει τον «ουδέτερο παρατηρητή». Μέλος και ο ίδιος του κινήματος Κιφάγια, συμμετείχε ενεργά στις κινητοποιήσεις στην πλατεία Ταχρίρ («εκείνες οι δεκαοκτώ μέρες ήταν οι πιο όμορφες στη ζωή μου», έχει πει ο ίδιος στην Guardian). Είναι ένας άνθρωπος που έχει θέση και που με το συγκεκριμένο μυθιστόρημά του παίρνει θέση. Στηλιτεύει ανηλεώς τη δικτατορία Μουμπάρακ και τις μεθόδους που χρησιμοποιούσε για να σπέρνει τον φόβο και να καταστέλλει κάθε προσπάθεια αντίστασης, ταυτόχρονα όμως προσπαθεί να δείξει από τη δική του οπτική τις περίπλοκες ισορροπίες που διαμορφώνονταν εκείνες τις μέρες. Για να αποδώσει όλο αυτό το πανόραμα στήνει ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα με χαρακτήρες μάλλον ιδεοτυπικούς, που απεικονίζουν και συνθέτουν τις ψηφίδες της αιγυπτιακής κοινωνίας εκείνη την κρίσιμη εποχή. Τάχα Χουσεΐν «Η προσευχή του αηδονιού» (μτφ. Πέρσα Κουμούτση, εκδ. Gutenberg, 2019) Η θέση των γυναικών στην αιγυπτιακή κοινωνία είναι το βασικό θέμα στην Προσευχή του αηδονιού, καθώς παρακολουθούμε την τραγική ιστορία που θα ζήσουν τρεις γυναίκες, δύο αδελφές και η μητέρα τους, «μια αγράμματη γυναίκα» από «ένα από εκείνα τα χωριά που οι κάτοικοί του, αργά ή γρήγορα, τα εγκαταλείπουν αναζητώντας μια καλύτερη ζωή σε μια πιο εύφορη γη της αιγυπτιακής αγροτικής επαρχίας». Οι γυναίκες ζουν σε έναν κόσμο όπου φταίνε πάντα για τα πάντα, ακόμα και για τα παραστρατήματα των ανδρών, σε έναν κόσμο επιβολής και τιμωρίας όπου οι «πομπές» τους ξεπλένονται με αίμα, σε έναν κόσμο όπου οι επιλογές που έχουν δεν είναι ποτέ εύκολες, ακόμα κι όταν θα αναγκαστούν να φύγουν από το χωριό και να φτάσουν «στις παρυφές της πόλης».