Σκάκι, φεμινισμός, εθισμός

Είναι ένα ιδιόμορφο και παράξενα γοητευτικό παιχνίδι το οποίο από τότε που έγινε γνωστό στην Ευρώπη, γύρω στον 10ο αιώνα, κάνει ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία του στη λογοτεχνία. Οι δυνατότητές του είναι τόσο περίπλοκες που είναι αδύνατο να συλλογιστεί κανείς όλα τα ενδεχόμενα, με τους συνδυασμούς των επιλογών να καθορίζονται από 32 κομμάτια που κινούνται σε 64 τετράγωνα.

Εάν αυτό που μετράει είναι η τακτική και η στρατηγική, οι κινήσεις βάσει σχεδίου, αλλά και οι αυτοσχεδιασμοί, οι έξυπνοι συνδυασμοί, οι λεπτοί ελιγμοί, τότε καταλαβαίνει κανείς γιατί το σκάκι σαγήνευε –πάντοτε- τη συγγραφική φαντασία και επινοητικότητα.

Συνήθως, το σκάκι αξιοποιείται για να αναδειχτεί μια σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιδέες και αρχές, να γίνει ένας παραλληλισμός με τη ζωή και να τεθούν προσφιλή στους λογοτέχνες ερωτήματα για το διχασμό της ανθρώπινης προσωπικότητας, τη μοναξιά της ευφυΐας και τις ολέθριες συνέπειες της ακραίας εξειδίκευσης. Ο Στέφαν Τσβάιχ το χρησιμοποίησε στη σύγκρουση φαντασίας και ψυχρής λογικής, ο Ναμπόκοφ στην αναμέτρηση της ιδιοφυΐας με το πλήθος, ο Όργουελ για να καταδείξει τη ματαιότητα του αγώνα ενάντια στον Μεγάλο Αδελφό.

Νωρίτερα, οι τροβαδούροι του Μεσαίωνα διέδωσαν την ιδέα ότι ο έρωτας είναι μάχη μεταξύ αντιπάλων αντιθέτου φύλου, με συγκεκριμένους κανόνες, όπως στο σκάκι. Άλλωστε, ο έρωτας και το σκάκι συνυπάρχουν σε πολλά λογοτεχνικά έργα: Στο ρομαντικό γαλλικό επικό ποίημα του 13ου αιώνα «Huon of Bordeaux», ο βασιλιάς προκάλεσε τον ιππότη σε αγώνα με την κόρη του. Αν την κέρδιζε θα την έκανε δική του. Αν έχανε, θα έχανε τη ζωή του. Στην παρτίδα η πριγκίπισσα αποκτά υπεροχή, αλλά ερωτεύεται τον ιππότη και τον αφήνει να κάνει ματ.

Στο «Γαργαντούας και Παντακρουέλ» του Ραμπελαί γίνεται η πρώτη αναφορά στην κίνηση του ροκέ, ενώ στον «Δον Κιχώτη» ο Σάντσο Πάντσα επισημαίνει μια αναλογία μεταξύ των κομματιών με των κοινωνικών ρόλων. Μάλιστα, ο Θερβάντες παρομοιάζει τα χαμένα κομμάτια που μπαίνουν στο ίδιο σακούλι, χωρίς την ιεραρχία που είχαν στη σκακιέρα, με τον θάνατο – εκεί όπου όλοι είναι ίσοι. Στο «Μες στον καθρέφτη και τι βρήκε η Αλίκη εκεί» του Λιούις Κάρολ, οι περιπέτειες της Αλίκης παρουσιάζονται με τη μορφή σκακιστικής σύνθεσης.

Αλλά, σταδιακά, το σκάκι θα αποβάλει την ρομαντική εικόνα με την οποία γίνεται αντιληπτό από τους συγγραφείς της μεσαιωνικής περιόδου και θα μετατραπεί σε πεδίο όπου η λογοτεχνία θα προβάλει τις πολιτικές και τις υπαρξιακές της ανησυχίες.

Στην «Αμυνα του Λούζιν», για παράδειγμα, ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοβ πραγματεύεται το αδιέξοδο της μεγαλοφυΐας. Ο εσωστρεφής Λούζιν στρέφεται στο σκάκι για να αποφύγει τη ζωή. Μα ενώ το ταλέντο του τον φέρνει στην κορυφή, η έλλειψη πρακτικής αίσθησης θα τον καταστρέψει.

Πάντως, εάν υπάρχει ένα μυθιστόρημα που να πραγματεύεται το θέμα του πολέμου και της ψυχικής φθοράς μιας ολόκληρης εποχής μέσα από το σκάκι, αυτή είναι η συνταρακτική «Σκακιστική Νουβέλα» του Στέφαν Τσβάιχ. Ο πρωταγωνιστής, φυλακισμένος από τους Ναζί σε ένα εντελώς άδειο δωμάτιο, είχε ανακαλύψει ένα βιβλίο με παρτίδες σκακιού το οποίο θα τον απορροφούσε, εξωθώντας τον στα όρια της τρέλας. Και αυτό γιατί το μυαλό του τον οδήγησε σε παρτίδες με αντίπαλο τον ίδιο του τον εαυτό! Σε αυτό το έργο, με τις πολλαπλές αναγνώσεις, αναδεικνύονται επίσης οι συνέπειες της απομόνωσης, η επίδραση της ψυχικής διάθεσης, αλλά και η μονομανία. Πάνω απ’ όλα, όμως, ο συγγραφέας αποτυπώνει ιδιοφυώς τον τρόπο με τον οποίο ο πνευματικός εγκλεισμός οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην τρέλα.

Όσο για «Το γκαμπί της βασίλισσας» του Γουόλτερ Τέβις έχει αναμφίβολλα μια θέση δίπλα στα κλασσικά αριστουργήματα για το σκάκι. Η ήσυχη και μελαγχολική Μπεθ Χάρμον είναι ένα οκτάχρονο κοριτσάκι που μεγαλώνει στο ορφανοτροφείο Μεθούεν, το περιβάλλον του οποίου είναι αφιλόξενο και στα παιδιά χορηγούνται ηρεμιστικά. Η Μπεθ μοιάζει να μη διαθέτει τίποτα το αξιοπρόσεκτο μέχρι που παίζει την πρώτη της παρτίδα στο σκάκι. Τότε οι αισθήσεις της οξύνονται, το μυαλό της καθαρίζει και για πρώτη φορά στη ζωή της νιώθει πως έχει τον πλήρη έλεγχο της κατάστασης.

Καθώς το μοναδικό της ταλέντο την οδηγεί να αρχίσει να αγωνίζεται επαγγελματικά σε κορυφαία σκακιστικά τουρνουά ήδη από τα εφηβικά της χρόνια, θα πρέπει να ανταποκριθεί σε όλο και μεγαλύτερες πιέσεις, που βαθαίνουν την ψυχική της απομόνωση και την ωθούν όλο και περισσότερο στην απόδραση. Σκάκι, φεμινισμός, εθισμός: μια συναρπαστική ιστορία ενηλικίωσης που κόβει την ανάσα μέχρι τη δραματική κορύφωσή της, η οποία έχει χάρη ανάλογη με το να κάνεις ματ σε τέσσερις κινήσεις. Εξάλλου, στο σκάκι, όπως και στη ζωή, η πιθανότητα είναι η βάση των πάντων: κάθε ελπίδας, κάθε ονείρου, κάθε επιλογής, κάθε επιτυχίας ή διάψευσης – κάθε στιγμής…

Πηγή: Η Εποχή