Η αντιδικτατορική δράση ενάντια στο αυταρχικό καθεστώς των συνταγματαρχών μετασχηματίστηκε σε αντίστιξη με την κατασταλτική πολιτική που εφάρμοσε το καθεστώς στην ιστορική του πορεία. Η αντίσταση έδρασε, εξελίχθηκε και αντέδρασε στο κάθε φορά επιβληθέν κατασταλτικό πλαίσιο της χούντας.
Θα μπορούσε να γίνει μια χρονολογική διάκριση της κατασταλτικής δράσης του απριλιανού καθεστώτος σε τέσσερις περιόδους εντός της επταετίας: Η πρώτη περίοδος (1967 – 1969), πλαισιωμένη από το αντίστοιχο νομικό περίβλημα, χαρακτηρίστηκε από πληθώρα καταδικών σε στρατοδικεία, εξορίες και βασανιστήρια (κυρίως αριστερών) κρατουμένων. Σε αυτά τα πρώτα χρόνια της δικτατορίας τη μερίδα του λέοντος της αντίστασης φέρουν οι πρώτες παράνομες αντιστασιακές οργανώσεις, επίγονοι προδικτατορικών οργανώσεων και πολιτικών κομμάτων.
Στη δεύτερη περίοδο (1970-1071) το αυταρχικό καθεστώς επιχειρεί να παρουσιάσει ένα πιο φιλελεύθερο προσωπείο με την αμνήστευση πολιτικών κρατουμένων, την άρση της προληπτικής λογοκρισίας, την κατάργηση των απαγορευμένων βιβλίων το καλοκαίρι του 1970 και τη χαλάρωση των διώξεων σε βάρος των αντιφρονούντων. Αυτό το «κενό» στο δημόσιο χώρο εκμεταλλεύονται νέες συλλογικότητες που δίνουν έμφαση στη νόμιμη δράση, με χαρακτηριστικότερες την Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων (ΕΚΙΝ) και την Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων (ΕΜΕΠ). Μαζί με άλλες απόπειρες νόμιμης αντίστασης που αναπτύσσονται γύρω από εκδοτικά εγχειρήματα, λογοτεχνικούς και μουσικούς ομίλους και φοιτητικούς συλλόγους, αυτές οι συλλογικότητες, παίζουν το ρόλο της γέφυρας προς την τελευταία περίοδο της δικτατορίας του Γ. Παπαδόπουλου (1972-1973), στην οποία τον τόνο δίνει το μαζικό φοιτητικό κίνημα.
Σε αυτές προστίθεται μια τέταρτη περίοδος (1973-1974) που χαρακτηρίζεται από την επαναφορά του στρατιωτικού νόμου, μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και το πραξικόπημα του Ιωαννίδη και συνακόλουθα μια (επιβεβλημένη) επιστροφή της αντιστασιακής δράσης στις παράνομες πρακτικές της πρώτης περιόδου.
Ήδη από τον Ιούλιο του 1970, τα αποτελέσματα της χαλάρωσης της καταστολής υπήρξαν ορατά και πήραν τη μορφή μιας πολιτιστικής «χιονοστιβάδας». Είναι η εποχή που κυκλοφορούν τα «Δεκαοχτώ κείμενα» και αργότερα, το χειμώνα του 1971, τα «Νέα κείμενα» των εκδόσεων «Κέδρος», με τη συμβολή γνωστών προσωπικοτήτων από το χώρο των γραμμάτων και σαφή – πλην έμμεσο – αντιδικτατορικό προσανατολισμό. Ο αντιδικτατορικός λόγος, αν και παραμένει έμμεσος, γίνεται αυξανόμενα πιο αιχμηρός. Οι εκδότες του πρώτου τόμου των «Νέων κειμένων» σημειώνουν λιτά, «[…] η δημοσίευση τέτοιων απόψεων[…] συντελεί στη σωστή τοποθέτηση και αντιμετώπιση των προβλημάτων μας. Και είμαστε βέβαιοι ότι ο αναγνώστης[…] δε χρειάζεται περισσότερες εξηγήσεις. Ζυγιάζει το ειδικό βάρος των λέξεων, καταλαβαίνει το νόημά τους – και περιμένει.»1
Η ευρύτερη πολιτιστική σφαίρα, προορισμένη να υποκρύπτει την αντίθεση στη χούντα, αυξανόμενα ταυτίζεται με την πολιτική σφαίρα. Το θέατρο, ο κινηματογράφος και το βιβλίο, πεδία τα οποία οι δικτάτορες ενδεχομένως υποτίμησαν ως προς τη δυναμική τους, απονομιμοποιούν υπόγεια και σταθερά το καθεστώς και προσφέρουν το κοινό πλαίσιο για την απόρριψή του από ευρέα τμήματα του πληθυσμού.
Στη χούντα, μέχρι το Σεπτέμβριο [του 1967], δεν κουνιότανε ούτε φυλλαράκι. Ούτε στα θέατρα, ούτε στους κινηματογράφους. Μετά την αμνηστία του Παπαδόπουλου, πριν να ξεσπάσει η Νομική και το Πολυτεχνείο, τότε μαζικοποιηθήκαν στις μπουάτ με τα τραγουδάκια και άρχισαν να πηγαίνουν στα θέατρα. […] Μόλις άφησε το καθεστώς, αναπτύχθηκε το πολιτικό βιβλίο κτλ., ναι αμέσως. (Χατζηγιάννης)2
Για να σταμπάρουμε ανθρώπους που είναι δικοί μας κοιτάγαμε ποιος πήγαινε στα κινηματογραφικά έργα που δεν ήταν σώνει και καλά αντιστασιακού χαρακτήρα αλλά ήταν έργα προχωρημένα για την εποχή. […] Μετά έχουμε το ίδιο φαινόμενο με τις εκδόσεις και με το θέατρο. Βλέπαμε τις ταινίες αλλά βλέπαμε και τους ανθρώπους. Μοιραζόμασταν πληροφορίες και έτσι υπήρχε η αίσθηση ότι είμαστε πολλοί, όχι μια μικρή ομάδα.[…] Έτσι εκμεταλλευτήκαμε τη φιλελευθεροποίηση ως σημείο συνάντησης ανθρώπων και ρευμάτων που μέχρι τότε ζούσαν το καθένα στο χώρο του από το φόβο που υπήρχε και αρχίζεις και γίνεσαι και πιο ανοιχτός. (Αλεξόπουλος)3
Στο φοιτητικό χώρο, χαρακτηριστικό δείγμα άτυπης οργάνωσης, οι Τοπικοί Φοιτητικοί Σύλλογοι ήταν νόμιμες οργανώσεις, το καταστατικό των οποίων ανέφερε ως σκοπό «τη διάσωση των τοπικών παραδόσεων». Ο άτυπος αντιστασιακός τους χαρακτήρας προσφέρει το – συγκριτικά ασφαλές – πλαίσιο για τη μαζικοποίησή τους. Δεν υπήρξαν λίγα τα μέλη τους που χωρίς προηγούμενη αντιστασιακή δράση ή πολιτική ένταξη πολιτικοποιήθηκαν εντός των χαλαρών αυτών συλλογικοτήτων:
Υπήρχαν δηλαδή και άνθρωποι που μπήκαν στο σύλλογο για μη πολιτικούς λόγους, αλλά για τοπικιστικούς, αλλά στην πορεία εξελίχτηκαν, επηρεάστηκαν. Και όχι μόνο επηρεάστηκαν, αλλά φέρανε και άλλους από άλλους τοπικούς συλλόγους. Κι έτσι υπήρχε και μια διασύνδεση μεταξύ τοπικών συλλόγων. […] Χαλαρά πράγματα ήταν αυτά. Δεν ήταν όπως του ΚΚΕ ας πούμε ή του Ρήγα Φεραίου που ήταν κομματικά. […] Ήταν πιο χαλαρά, ήταν μια παρέα. […] Δε λέγαμε “κάτω η χούντα” αλλά το εννοούσαμε καλυμμένα. […] Άνθρωποι που ήταν στο σύλλογο Κρητών ήταν ταυτόχρονα και στην ΕΚΙΝ, στο Ρήγα, στην Αντι-ΕΦΕΕ. […] Όταν όμως ήρθε η μαρκεζινοποίηση, δηλαδή το καλοκαίρι του ‘73, αυτοί δε συλλαμβάνανε γιατί θέλανε να δείξουν ένα άλλο πρόσωπο, τότε κι εμείς λίγο αρχίσαμε να τα λέμε πιο ξεκάθαρα. Πήραμε θάρρος. (Φιωτάκη)4
Σε αυτό το πλαίσιο και πλησιάζοντας προς τα γεγονότα της Νομικής και του Πολυτεχνείου διαμορφώνεται μια συγκυρία στην οποία οι εξελίξεις «τρέχουν» πιο γρήγορα από τις αναλύσεις των πολιτικών οργανώσεων και των φοιτητικών συλλόγων και οι «αυθόρμητες» αντιστασιακές εκδηλώσεις αρχίζουν να αποκτούν τη μερίδα του λέοντος της εκπροσώπησης του εκκολαπτόμενου μαζικού φοιτητικού κινήματος. Στις πολλές – λιγότερο ή περισσότερο άτυπες – αντιστασιακές ομάδες, συμμετέχουν με αυξανόμενους ρυθμούς πολίτες νέοι, ανένταχτοι, χωρίς εμπειρία στην οργανωτική πραγματικότητα της παραδοσιακής αντιστασιακής δράσης. Σε τέτοιο σημείο φτάνει αυτή η αυθόρμητη συμμετοχή, που δύσκολα θα μπορούσαν να σκιαγραφηθούν τα όρια των πιο άτυπων από τις φοιτητικές συλλογικότητες και η αρχή του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος.
Σχηματικά θα λέγαμε πως στο μεταίχμιο ανάμεσα στις άτυπες ομάδες και τη μαζική διάσταση που αυτές είχαν προσλάβει εμφανίζεται το αυτόνομο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα. Παράλληλα, ο συνωμοτικός χαρακτήρας των πρώτων αντιστασιακών οργανώσεων αντικαθίσταται από την ανοιχτή, επώνυμη αντιδικτατορική θέση:
Κάτι που ήταν αδιανόητο για τη γενιά του εμφυλίου: εμείς υπογράφαμε. Δηλαδή λέγαμε ότι το βασικό είναι να βγεις έξω να μη σε κρατήσουν μέσα. Ότι και αν σου δώσουν [σ.σ. οι αστυνομικοί] υπογράφεις, χωρίς να καταδώσεις άλλον που δεν ξέρει. Αν πρέπει να πεις με ποιους ήσουν, θα πεις τους άλλους τρεις που έχουν επίσης καλέσει. Το υπογράφω: “Κρατούμαι στην αστυνομική ασφάλεια και με εντολή του αστυνόμου Κραβαρίτη συντάσσω την παρούσα.” Το κάναμε λοιπόν επίτηδες επωνύμως για να βγαίνουμε αμέσως έξω. Αυτό ήταν αδιανόητο για την παλιά λογική της αριστεράς. Είμαστε αντιχουντικοί; Ναι είμαστε, αλλά δεν κάνουμε τίποτα παράνομο. (Ρήγος)5
Η νέα, λοιπόν, φυσιογνωμία της αντιστασιακής δράσης, προϊόν μετεξέλιξής της, βρήκε – αλλά και έφτιαξε – το χώρο έκφρασής της. Σε αυτό το ασφαλέστερο, μαζικό πλαίσιο μια «νέα γενιά» αντιστασιακών αρχίζει να ριζοσπαστικοποιεί τις αξιώσεις προς το αυταρχικό καθεστώς, αποκλίνοντας από τις αναλύσεις και τις προτροπές των κομμάτων και των οργανώσεών τους.6 Οι τυπικές αριστερές οργανώσεις συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται και να τροφοδοτούν τις εξελίξεις με τον ιδεολογικό τους λόγο, έχουν χάσει ωστόσο την αποκλειστικότητα σε αυτές και ταυτόχρονα την πρωτοβουλία των κινήσεων.
Οι ανοργάνωτοι δεν πρόσφεραν μόνο τη μαζικότητα, αλλά και κάτι παραπάνω. Στις συνελεύσεις για να κάνουμε συλλόγους, ο κόσμος […] έβαζε αιτήματα για τη χούντα για ελευθερία κτλ. που δεν τολμούσε η ΚΝΕ, ο Ρήγας να τα βάλουν. Αυτό ήταν χαρακτηριστικό στην πρώτη Νομική που οι οργανωμένοι είχανε μείνει κάγκελο μπροστά στα συνθήματα που ακούστηκαν. Ο μη οργανωμένος κόσμος δηλαδή, που πήρε μπροστά, ξεπέρασε σε αιτήματα τους οργανωμένους και έβαλε τα πραγματικά αιτήματα που απασχολούσαν. Οι οργανωμένοι, πιο ρεαλιστές….δεν είναι ότι δεν ήθελαν. Είχε ωριμάσει πια το πράγμα. (Παπαγκίκα)7
Ναι, [οι ανένταχτοι εμφανίστηκαν πιο ριζοσπαστικοί] γιατί τα αιτήματα και οι στόχοι που βάζανε οι οργανώσεις βγαίνανε μέσα από μια ανάλυση της πραγματικότητας. Οι προερχόμενοι από το ΚΚΕ και το ΚΚΕ εσωτερικού κουβαλούσαμε και την ήττα του εμφυλίου και ήμασταν υπερβολικά προσεκτικοί. Αλλά όταν βλέπεις το κίνημα να μπουκάρει, τους παίρνει η μπάλα και αυτή είναι η μαγεία των κινημάτων. (Μανιός)8
Η ώσμωση, λοιπόν, πολλών πολιτικών ταυτοτήτων και επιπέδων οργανωτικής συγκρότησης, ενισχυμένη από τη μάζα ανένταχτων πολιτών, καταλήγει στη συνισταμένη έκφραση του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος. Τα πλέον άτυπα πλαίσια πολιτικής παρέμβασης μετατρέπονται σε εργαστήρια αντιδικτατορικού λόγου και δημοκρατικής λειτουργίας, σε μια διαδικασία ανοιχτή, μαζική και αντιιεραρχική, μακριά από τις παραδεδομένες οργανωτικές πρακτικές. Η «παρέα» αναδεικνύεται με τρόπο φυσικό ως το πολιτικό κύτταρο της συντελούμενης ριζοσπαστικοποίησης και διαμαρτυρίας ενάντια στο καθεστώς.
Ο Δαφέρμος περιγράφει σχετικά: «Όσοι φοιτητές έβγαιναν μπροστά τους καλούσαμε στους πυρήνες χωρίς άλλες διατυπώσεις. Αρκούσε ότι δημόσια τόλμησαν να εκφράσουν τη δημοκρατική τους άποψη. Δεν λαθέψαμε ούτε μια φορά. Οι πυρήνες λειτουργούσαν περισσότερο σαν φιλικές παρέες. Η ζεστασιά στις σχέσεις, η αλληλοαποδοχή, ο αλληλοσεβασμός, ακόμη και όταν διαφωνούσαμε, καθόριζε το κλίμα των συζητήσεων, πριν καλά- καλά γνωριστούμε μεταξύ μας.»9
Στην πραγματικότητα, η πολιτική «παρέα» είναι ένα ακόμη δείγμα της προσαρμοστικότητας που επιδεικνύει η αντιστασιακή δράση απέναντι σε ένα καθεστώς που εύκολα μπορεί να θέσει εκτός νόμου και να καταστείλει οργανώσεις, όχι όμως και απλές «παρέες», αποτελούμενες από επώνυμους πολίτες. Όπως το θέτει η Μαντόγλου, «σε μια ατμόσφαιρα ελέγχου των μέσων έκφρασης και καταστολής των δημοκρατικών τάσεων, ο μόνος τρόπος έκφρασης και επικοινωνίας […] που επιτρεπόταν από τις συνθήκες που επικρατούσαν, ήταν η λειτουργία άτυπων ομάδων, η λειτουργία της παρέας που ξεπηδούσε αυθόρμητα. Βέβαια, ο σχηματισμός τέτοιων ομάδων δεν ήταν μια διαδικασία που δεν ενείχε κινδύνους.»10
Ο όρος «παρέα», ωστόσο, δε συναντάται μόνο σε κύκλους ανένταχτων αντιστασιακών εντός του πανεπιστημιακού περιβόλου. Πολλοί είναι οι οργανωμένοι στο ΠΑΜ, στην ΑντιΕΦΕΕ, στο Ρήγα Φεραίο, ή στην ΠΠΣΠ, που επιχειρώντας να μεταδώσουν μια απομυθοποιημένη, ρεαλιστική εικόνα της προσωπικής συμμετοχής τους στα γεγονότα συχνά προτρέπουν: «μη φανταστείς, μια παρέα ήμασταν». Η φράση αυτή, στο παραπάνω αναλυτικό πλαίσιο, καταδεικνύει την αυξημένη σημασία που απέκτησε η άτυπη οργάνωση στα πλαίσια της τελευταίας φάσης του αντιδικτατορικού αγώνα, τότε που όλα φαινόταν πιθανά, τότε που «οι παρέες έφτιαχναν ιστορία».
Άλλοι αγωνιστές της περιόδου περιγράφουν την εμφάνιση και μαζικοποίηση του φοιτητικού κινήματος ως το αποτέλεσμα της ενοποίησης «πολλών ρυακιών». Η αξία της μεταφορικής αυτής χρήσης του υγρού στοιχείου στην περιγραφή της λειτουργίας τυπικών και άτυπων αντιδικτατορικών οργανώσεων έγκειται στην ιδιότητά του να καταλαμβάνει όποιο χώρο βρίσκει ελεύθερο, να εκμεταλλεύεται τα κενά του περιβάλλοντος εδάφους και να γιγαντώνεται, συμπαρασύροντας μαζί του μέρος της όχθης, διευρύνοντας τα πλαίσια που του έχουν επιβληθεί.
*Το κείμενο είναι βασισμένο σε μέρος της διδακτορικής διατριβής: Τσιρίδης, Γιώργος. “Η ελληνική κοινωνία πολιτών στη δικτατορία των συνταγματαρχών. Τυπική και Άτυπη Αντιστασιακή Δράση.” ΕΚΠΑ, 2017.
Αλεξόπουλος Δημήτρης.Γεννημένος στην Πάτρα. Μέλος της ΔΝΛ και εκλεγμένος στο Φοιτητικό Συμβούλιο της Νομικής Αθηνών λίγο πριν την επιβολή του πραξικοπήματος. Υπηρέτησε σε μονάδα «ανεπιθυμήτων» στην Αεροπορία. Σύνδεση με τον Ρήγα Φεραίο και συμμετοχή στην άτυπη «παρέα» της πλατείας Μαβίλη μαζί με μέλη της μετέπειτα ΚΝΕ, Κώστα Τζιαντή, Νίκο Σταμάτη κ.α.
Δαφέρμος Ολύμπιος. Γιος μέλους της ΕΔΑ στο Μυλοπόταμο Κρήτης. Ανένταχτος πρωταγωνιστής της φοιτητικής εξέγερσης. Συνδέθηκε με πολλές αριστερές οργανώσεις και δραστηριοποιήθηκε στο πλαίσιο των ΦΕΑ.
Μανιός Νίκος. Μέλος του κινήματος 20ης Οκτώβρη, προερχόμενος από τις γραμμές της νεολαίας ΕΔΑ. Συνελήφθη τον Οκτώβρη του 1971 και απελευθερώθηκε τον Αύγουστο του 1973, στα πλαίσια της «φιλελευθεροποίησης». Η ομάδα του συγκαταλέγεται στις δυνάμεις της λεγόμενης «Νέας Αριστεράς» με ένοπλη δράση που περιλάμβανε κυρίως βομβιστικές επιθέσεις.
Παπαγκίκα Κατερίνα. γιατρός, μέλος της ΚΝΕ / Αντι-ΕΦΕΕ. Ξεκινά την αντιστασιακή της δράση το 1971 και συλλαμβάνεται τον Φεβρουάριο του 1974 με την εξάρθρωση του παράνομου μηχανισμού της ΚΝΕ και υφίσταται τις ανακριτικές πρακτικές της Ασφάλειας.
Ρήγος Άλκης. Πολιτικός επιστήμονας, μέλος της Δημοκρατικής Άμυνας, της ΕΚΙΝ και της ΕΜΕΠ. Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου τον βρήκε στρατευμένο στη Λήμνο. Τον Οκτώβριο του 1968 πέρασε στην Πάντειο, όπου δραστηριοποιήθηκε πολιτικά. Συμμετείχε ενεργά στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα.
Φιωτάκη Αθηνά. Μέλος του Συλλόγου Κρητών Φοιτητών και συντάκτης του περιοδικού του «Ξαστεριά». Συμμετείχε στα γεγονότα της Νομικής και στην εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Χατζηγιάννης Νάντης. Μέλος της ΔΝΛ και αργότερα του ΠΑΜ, συμμετείχε στο σαμποτάζ της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Αυτόπτης μάρτυρας στη δολοφονία από την Ασφάλεια του συναγωνιστή του Γιάννη Χαλκίδη το Σεπτέμβριο του 1967. Καταδικάστηκε σε 20ετή κάθειρξη.
1 Μανώλης Αναγνωστάκης και συν., επιμ., Νέα Κείμενα, 3η εκδ., Νέα Κείμενα, τ. 1 (Αθήνα: Κέδρος, 1971).
2 Συνέντευξη με τον Χατζηγιάννη Νάντη, 2012, Ιανουάριος, 29, Κυριακή, Άνω Τούμπα, Θεσσαλονίκη
3 Συνέντευξη με τον Αλεξόπουλο Δημήτρη, 2012, Φεβρουάριος, 15, Τετάρτη, Αθήνα
4 Συνέντευξη με την Φιωτάκη Αθηνά, 2012, Φεβρουάριος, 20, Δευτέρα, Αθήνα
5 Συνέντευξη με τον Ρήγο Άλκη, 2012, Φεβρουάριος, 20, Δευτέρα, Αθήνα
6 Για μια ανάλυση των ταυτοτικών χαρακτηριστικών αυτής της «νέας γενιάς» βλ. στο Κωστής Κορνέτης, Τα παιδιά της δικτατορίας. Φοιτητική αντίσταση, πολιτισμικές πολιτικές και η μακρά δεκαετία του εξήντα στην Ελλάδα, μεταφρ. Πελαγία Μαρκέτου (Αθήνα: Πόλις, 2015), αλλά και στο Κώστας Κατσάπης, Το “Πρόβλημα Νεολαία”. Μοτέρνοι νέοι, παράδοση και αμφισβήτηση στη μεταπολεμική Ελλάδα 1964-1974 (Αθήνα: Απρόβλεπτες Εκδόσεις, 2013)
7 Συνέντευξη με την Παπαγκίκα Κατερίνα, 2012, Φεβρουάριος, 14, Τρίτη, Αθήνα
8 Συνέντευξη με τον Μανιό Νίκο, 2016, Ιούλιος, 4, Δευτέρα, Αθήνα
9 Αδημοσίευτη ανακοίνωση: Ολύμπιος Δαφέρμος, “Αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα: προσωπική μαρτυρία” (ανακοίνωση στο συνέδριο Διημερίδα των ΑΣΚΙ-ΕΜΙΑΝ: Ιστορικές προσεγγίσεις για την ελληνική νεολαία στον 20ο αιώνα, Πανεπιστήμιο Αθηνών2012).
10 Άννα Μαντόγλου, Η εξέγερση του Πολυτεχνείου, Η Συγκρουσιακή σχέση ατόμου και κοινωνίας (Αθήνα: Οδυσσέας, 2007), 158, 59.
