Macro

Η μακρά πορεία προς την ισότητα

Ολες οι κοινωνίες παρήγαγαν, τουλάχιστον με αφετηρία την «Πολιτεία» και τους «Νόμους» (όπου ο Πλάτων συμβουλεύει οι ανισορροπίες να μην υπερβαίνουν τη σχέση ένα προς τέσσερα), γνώσεις και αναλύσεις σχετικά με τις υπαρκτές, υποτιθέμενες ή επιθυμητές διαφορές ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς.

Στον 18ο αιώνα, ο Ζαν-Ζακ Ρουσό εξηγεί το πώς η επινόηση της ατομικής ιδιοκτησίας και η υπέρμετρη συσσώρευσή της αποτελούν την αιτία της ανισότητας και της διχόνοιας μεταξύ των ανθρώπων. Χρειάζεται πάντως να περιμένουμε τη Βιομηχανική Επανάσταση προκειμένου να αναπτυχθούν αληθινές έρευνες για τους μισθούς των εργατών και για τις συνθήκες ζωής τους, καθώς και νέες πηγές έρευνας για τα εισοδήματα, τα κέρδη και τις ιδιοκτησίες.

Στον 19ο αιώνα, ο Καρλ Μαρξ επιχειρεί να αξιοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα δεδομένα τα σχετικά με την οικονομία και με τις κληρονομιές της Αγγλίας του καιρού του, παρόλο που τα μέσα και τα υλικά που διαθέτει είναι περιορισμένα. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, οι έρευνες γι’ αυτά τα προβλήματα παίρνουν πιο συστηματικό χαρακτήρα.

Οι κοινωνικοί επιστήμονες προσπαθούν να μελετήσουν σε μεγάλη κλίμακα δεδομένα σχετικά με τους μισθούς, τις γαιοπροσόδους και τα κέρδη, τις κληρονομιές και τους αγρούς. Ο Ernest Lambrousse δημοσιεύει το 1933 το έργο του «Esquisse du mouvement des prix e des revenus en France au XVIII siècle», μια μνημειώδη μελέτη με την οποία φωτίζει την ανισότητα, στη διάρκεια των δεκαετιών που προηγούνται της Γαλλικής Επανάστασης, ανάμεσα στα γεωργικά εισοδήματα τα σχετιζόμενα με την τιμή του σιταριού και στη γαιοπρόσοδο. Ολα αυτά σε ένα πλαίσιο ισχυρής δημογραφικής πίεσης. Θα ήταν άτοπο να εντοπίσουμε σε αυτή την ανισότητα τη μοναδική αιτία της επανάστασης, αλλά μοιάζει προφανές ότι η βαθμιαία απόκλιση δεν μπορούσε παρά να αυξήσει την αντιδημοτικότητα της αριστοκρατίας και του ισχύοντος πολιτικού καθεστώτος. […] Ποια είναι τα συμπεράσματα στα οποία μας οδηγεί αυτή η νέα οικονομική και κοινωνική ιστορία; Το πιο προφανές: η ανισότητα είναι πριν απ’ όλα μια κοινωνική, ιστορική και πολιτική κατασκευή.

Με άλλα λόγια, για ένα όμοιο επίπεδο οικονομικής ή τεχνολογικής ανάπτυξης, υπάρχουν πάντοτε διαφορετικοί τρόποι οργάνωσης ενός καθεστώτος ιδιοκτησίας και των ορίων της, ενός κοινωνικού και πολιτικού συστήματος, ενός φορολογικού και εκπαιδευτικού συστήματος. Πρόκειται για επιλογές πολιτικού χαρακτήρα. Εξαρτώνται από τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των διάφορων κοινωνικών ομάδων και μεταξύ των διάφορων κοσμοαντιλήψεων και προωθούν εξαιρετικά ευμετάβολα άνισα επίπεδα και δομές, ανάλογα με τις κοινωνίες και τις περιόδους.

Στην ιστορία, όλες οι δημιουργίες πλούτου είναι ο καρπός μιας συλλογικής διαδικασίας. Από τη γέννηση της ανθρωπότητας κι έπειτα, εξαρτώνται από τον διεθνή καταμερισμό εργασίας, από τη χρήση των φυσικών πόρων του πλανήτη και από τη συσσώρευση γνώσεων. Οι ανθρώπινες κοινωνίες επινοούν συνεχώς κανόνες και θεσμούς για να συγκροτηθούν και για να αναδιανείμουν τον πλούτο και τις εξουσίες, αλλά πρόκειται πάντα για πολιτικές και αναστρέψιμες επιλογές. Το δεύτερο δίδαγμα είναι ότι, από τα τέλη του 18ου αιώνα, υπάρχει ένα μακρόπνοο κίνημα προσανατολισμένο προς την ισότητα.

Αυτή η πορεία προς την ισότητα είναι η συνέπεια των αγώνων και των εξεγέρσεων εναντίον της αδικίας, που επέτρεψαν την αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων και την ανατροπή θεσμών που υποστηρίζονταν από τις κυρίαρχες τάξεις, για να διαμορφώνουν την κοινωνική ανισότητα προς όφελός τους· με αποτέλεσμα να τους αντικαθιστούν με νέους θεσμούς, με νέους και πιο δίκαιους κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτικούς κανόνες, ικανούς να χειραφετούν τον μεγαλύτερο αριθμό πολιτών.

Γενικά, οι θεμελιώδεις μετασχηματισμοί των βασιζόμενων στην ανισότητα καθεστώτων, που καταγράφονται στην ιστορία, προϋποθέτουν κοινωνικές συγκρούσεις και μεγάλες πολιτικές κρίσεις. Οι αγροτικές εξεγέρσεις των ετών 1788-1789 και τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης είναι εκείνα που οδήγησαν στην εξάλειψη των προνομίων της αριστοκρατίας. Οπως είναι η εξέγερση των σκλάβων στον Αγιο Δομίνικο το 1791 εκείνη που προκάλεσε την απαρχή του τέλους του ατλαντικού δουλοκτητικού συστήματος, και όχι οι χαμηλόφωνες λογομαχίες στα παρισινά σαλόνια. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, οι κοινωνικές και συνδικαλιστικές κινητοποιήσεις παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη νέων συσχετισμών δύναμης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας και στη μείωση των ανισοτήτων.

Οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι μπορούν με τη σειρά τους να ιδωθούν ως η συνέπεια των κοινωνικών εντάσεων και των αντιθέσεων που συνδέονται με την απαράδεκτη ανισότητα που υπήρχε πριν από το 1914, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες χρειάστηκε ένας αιματηρός εμφύλιος πόλεμος για να τερματιστεί, το 1865, το δουλοκτητικό σύστημα. Εναν αιώνα μετά, το 1965, μια μεγάλη αφροαμερικανική κινητοποίηση κατορθώνει να πετύχει την κατάργηση του συστήματος φυλετικών διακρίσεων. Τα παραδείγματα θα μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν.

Στις δεκαετίες 1950 και 1960, οι πόλεμοι ανεξαρτησίας συμβάλλουν καθοριστικά στην ήττα της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας. Χρειάστηκαν δεκαετίες εξεγέρσεων και κινητοποιήσεων για να καταργηθεί, το 1994, το νοτιοαφρικανικό απαρτχάιντ κ.ο.κ. Εκτός από τις επαναστάσεις, τους πολέμους και τις εξεγέρσεις, κομβικό ρόλο παίζουν συχνά και οι οικονομικές κρίσεις, στις οποίες αποκρυσταλλώνονται οι κοινωνικές συγκρούσεις και επαναπροσδιορίζονται οι συσχετισμοί δυνάμεων.

Η κρίση της δεκαετίας 1930 συμβάλλει πάρα πολύ στη βαθμιαία απώλεια νομιμοποίησης του οικονομικού φιλελευθερισμού και στην αποδοχή νέων μορφών κρατικής παρέμβασης. Πιο κοντινές σε μας, η οικονομική κρίση του 2008 και η παγκόσμια επιδημική κρίση των ετών 2020-2021 διέλυσαν και διαλύουν πολλές βεβαιότητες που μέχρι πριν από λίγο καιρό θεωρούνταν απαραβίαστες: αναφορικά, για παράδειγμα, με το αποδεκτό επίπεδο του δημόσιου χρέους ή με τον ρόλο των κεντρικών τραπεζών.

Στις αρχές της δεκαετίας 2020, τα κινήματα Black Lives Matter, MeToo και Fridays For Future εντυπωσιάζουν με την ικανότητά τους για κινητοποίηση, πέρα από σύνορα και γενεές, σχετικά με ανισότητες εθνικές, φύλου, κλίματος. Αν πάρουμε υπόψη μας τις ιδιαίτερες κοινωνικές και περιβαλλοντικές αντιφάσεις του τωρινού οικονομικού συστήματος, είναι πιθανό οι εξεγέρσεις, οι συγκρούσεις και οι κρίσεις να συνεχίσουν να παίζουν και στο μέλλον κεντρικό ρόλο, σε περιστάσεις που είναι αδύνατο να προβλέψουμε με ακρίβεια.

Το τέλος της ιστορίας είναι ακόμα μακρινό. Η πορεία προς την ισότητα έχει να διανύσει μακρύ δρόμο, κυρίως σε έναν κόσμο στον οποίο οι φτωχότεροι (ιδίως οι φτωχότεροι των φτωχότερων χωρών) προετοιμάζονται να υποστούν με όλο και μεγαλύτερη βιαιότητα τις κλιματικές και περιβαλλοντικές ζημιές που προκαλούνται από το μοντέλο ανάπτυξης των πλουσιότερων. Είναι σημαντικό να επιμείνουμε και σε ένα άλλο δίδαγμα που μας προσφέρει η Ιστορία: οι αγώνες και οι συσχετισμοί δυνάμεων δεν επαρκούν από μόνοι τους. Είναι μια αναγκαία προϋπόθεση για να ανατραπούν οι θεσμοί που βασίζονται στην ανισότητα και οι εξουσίες που ευθύνονται γι’ αυτήν, αλλά δεν εγγυώνται με κανέναν τρόπο ότι οι νέοι θεσμοί και οι νέες εξουσίες που θα τους αντικαταστήσουν θα είναι πάντα εξισωτικοί και υποστηρικτικοί της ελευθερίας, όπως θα μπορούσαμε να ελπίζουμε.

Το κείμενο είναι ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Γάλλου οικονομολόγου Τομά Πικετί «Un Brève Histoire de l’ Égalité» (Seuil 2021).

Θανάσης Γιαλκέτσης