Στρατής Μπουρνάζος

Διαβάζω πολλούς και πολλές να καταγγέλλουν την κυβέρνηση, τους πολιτικούς αντιπάλους και τη Δύση γενικότερα…

Δούλεψα στην Αυγή δεκαπέντε περίπου χρόνια, κυρίως στα «Ενθέματα». Ήταν σπουδαία εμπειρία για μένα, πολύ…

Πριν λίγες μέρες ο ηθοποιός Β. Χαραλαμπόπουλος διαμήνυσε (διακριτικά αλλά σαφώς) στη Σάσα Σταμάτη ότι ο ίδιος δεν θα βγει στη σκηνή, αν εκείνη δεν φύγει (προφανώς λόγω των τραμπουκισμών της στην παράσταση Ζαραλίκου). Κι εκείνη σηκώθηκε και έφυγε. Τι είναι το ξεχωριστό, αυτό που μας συγκινεί στη συγκεκριμένη ενέργεια, που "μίλησε" σε πολλούς και πολλές, σε ένα ευρύ φάσμα; Πιστεύω ότι είναι η έμπρακτη διαμαρτυρία, το ότι τα λόγια στηρίζονται με έργα. Το ότι δηλαδή αν θεωρείς κάτι απαράδεκτο, δεν αρκεί να το καταγγείλεις, αλλά πρέπει να το δείξεις και έμπρακτα, αν έχεις την ευκαιρία. Θα ήταν πολύ πιο εύκολο ο Βασίλης Χαραλαμπόπουλος να είχε γράψει απλώς κάτι στα social media. Όμως έκανε κάτι (πολύ) παραπάνω. Και το έκανε με σαφήνεια , διακριτικότητα, ευγένεια και αποτελεσματικότητα. Δεν είναι εύκολο ούτε δεδομένο. Κι αυτό είναι που κάνει τη διαφορά και μας συγκινεί, πιστεύω.

Τι είναι εκείνο που κάνει το ΜΙΕΤ ξεχωριστό; Κατά τη γνώμη μου, εκτός από το εύρος και την ποιότητα, η δουλειά υποδομής. Ας δούμε την εκδοτική του δραστηριότητα: έκανε αυτό ακριβώς αυτό που οφείλει ένας θεσμός ο οποίος δεν λειτουργεί με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια, δηλαδή εξέδωσε θεμελιώδεις τίτλους, που ένας ιδιώτης δεν θα μπορούσε. Και τους εξέδωσε με όλους τους κανόνες της επιστημονικής, εκδοτικής και τυπογραφικής δεοντολογίας – ανάμεσα τους και ο σεβασμός προς τους συνεργάτες, που εκδηλωνόταν με πολλούς τρόπους, μεταξύ των οποίων και οι καλές αμοιβές. Παράλληλα, κατάφερε να μην περιοριστεί σε κλασικούς τίτλους, να καθηλωθεί σε μνημειώδεις εκδόσεις, αλλά να συστήσει άγνωστα στο ελληνικό κοινό έργα, ανοίγοντας δρόμους. Και δεν μπορώ να σκεφτώ φοιτητή ή φοιτήτρια των ανθρωπιστικών επιστημών, από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, στα ράφια και στα διαβάσματά του οποίου να μην κατέχουν περίοπτη θέση τα βιβλία του ΜΙΕΤ. Με όλα αυτά, το ΜΙΕΤ διαμόρφωσε το πεδίο και έδωσε τον τόνο. Ας δούμε το Εργαστήριο Επιμέλειας Εκδόσεων. Το να βγαίνουν καμιά δεκαριά καλοί επιμελητές κάθε διετία μπορεί να μοιάζει λίγο, αλλά δεν είναι: είμαστε μικρή χώρα, κι οι άνθρωποι αυτοί, δουλεύοντας στη συνέχεια στον εκδοτικό χώρο λειτουργούν ευεργετικά και πολλαπλασιαστικά: με τα βιβλία που επιμελούνται, αλληλεπιδρώντας με συναδέλφους, διαχέοντας γνώση. Ακόμα, το να βγαίνουν δεκαπέντε σημαντικά βιβλία τον χρόνο (εκτός των ανατυπώσεων) λειτουργώντας σωρευτικά ιδίως, κάνει διαφορά. Το ΜΙΕΤ λειτούργησε ως πρότυπο για πολλούς εκδοτικούς οίκους. Σκέφτομαι τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, που κατάφεραν σήμερα να το συναγωνίζονται, και μάλιστα καλύπτοντας και τις θετικές επιστήμες· αμφιβάλω αν θα είχαν δημιουργηθεί, και κυρίως αν θα είχαν τον ίδιο χαρακτήρα, χωρίς το προηγούμενο του ΜΙΕΤ. Επίσης, οι σημαντικές εκδόσεις των ιδρυμάτων των τραπεζών που ακολούθησαν (Εμπορική, Αγροτική, Πειραιώς), επηρεάστηκαν καθοριστικά από το ΜΙΕΤ· ειδάλλως, είναι πιθανό οι τράπεζες να είχαν περιοριστεί σε λαμπρές εκδηλώσεις για γεγονότα εθνικής σημασίας, πολυτελή λευκώματα, ημερολόγια τέχνης και coffee table books. Το δεύτερο ερώτημα προκύπτει αβίαστα: Γιατί απαξιώνεται κάτι, κατά κοινή ομολογία τόσο επιτυχημένο; Κι όμως, όσο κι αν μας λυπεί, μας εξοργίζει και μας αναστατώνει, η απαξίωση του ΜΙΕΤ δεν είναι κάτι πρωτοφανές. Εντάσσεται σε ένα γενικότερο διεθνές τοπίο συρρίκνωσης των ανθρωπιστικών επιστημών και επέλασης ενάντια ό,τι δεν λειτουργεί με σκληρούς ιδιωτικοοικονομικούς όρους, με σταθερή αιτιολογία-τροπάριο την «περικοπή δαπανών», τον «εξορθολογισμό», τη «λειτουργικότητα» κλπ. Στα καθ’ ημάς, άλλωστε, έχουμε ένα μελανό προηγούμενο. Επί κυβερνήσεως Κωνσταντίνου Μητσοτάκη (1990-1993) έκλεισαν τα πολιτιστικά ιδρύματα της Εμπορικής και της Αγροτικής Τράπεζας, όπως το Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας (ΙΑΕΝ). Παρότι μετά το 1993 έγιναν προσπάθειες να επανέλθουν, στην ουσία αυτό (με μερική εξαίρεση το ΙΑΕΝ), δεν επιτεύχθηκε ποτέ. Το πλήγμα υπήρξε καίριο. (...) Πέρα από τις απαραίτητες αναλύσεις και τις δίκαιες καταγγελίες, εκείνο που με καίει είναι πώς μπορεί να διασωθεί το ΜΙΕΤ και να συνεχίσει το έργο του με τρόπο αντάξιο της παράδοσής του, και όχι να καταντήσει κέλυφος. Χρειάζεται ευρεία κινητοποίηση, εντός και εκτός των τειχών – ήδη έχουμε αργήσει πολύ. Είναι υπόθεση όλων όσοι νοιάζονται για τα γράμματα, τον πολιτισμό, την παιδεία. Όσοι λοιπόν νοιαζόμαστε γι’ αυτά, και νομίζω ότι είμαστε πολλοί και πολλές, οφείλουμε να το αποδείξουμε έμπρακτα. Και κάτι παραπάνω: η υπεράσπιση του ΜΙΕΤ –το γράφω όπως το λέγανε παλιά, κι ας ακούγεται βαρύγδουπο– αποτελεί κομμάτι του αγώνα για το μέλλον και την προκοπή του τόπου.

Το βίντεο με τον Α. Μαγκότσο έγινε viral χάρη στο φινάλε του: ο Ν. Μάνεσης τον ρωτάει "αν είναι με τον Σώρρα". Κι όταν αυτός απαντά ότι μια ζωή οικογενειακά ψηφίζουν ΝΔ, και το 2019 για να φύγει ο Τσίπρας λόγω Πρεσπών, ο δημοσιογράφος σπεύδει να κλείσει: «Ναι, αλλά άστο τώρα, μην μπλέκουμε τα πολιτικά»! Η σκηνή είναι επική, αλλά το πρόβλημα πιο ριζικό: το κανάλι δίνει βήμα σε ένα αρνητή να λέει διάφορες απιθανότητες για ώρα (τα σελφ τεστ έχουν κάποια επικινδυνότητα, οι απλές και οι χειρουργικές μάσκες δεν προσφέρουν προστασία, τα εμβόλια δεν είναι εγκεκριμένα κλπ.), να φιλοτεχνεί ανενόχλητος ένα ήπιο προφίλ του εαυτού του και, επίσης, του δίνει θέση να αντιπαρατεθεί επί ίσοις όροις με τη Ματίνα Παγώνη.

Η αντίθεση στους Ταλιμπάν, λοιπόν, δεν συνεπάγεται δηλώσεις και έκφραση «ανησυχίας» αλλά έχει συγκεκριμένα διά ταύτα, για όσους Αφγανούς ζουν στη χώρα μας και για όσους έρθουν. Μερικά βασικά: * Να σταματήσουν οι απελάσεις. Στις αρχές Αυγούστου, ενώ ήταν θέμα ημερών η πτώση της Καμπούλ, η Ελλάδα μαζί με την Αυστρία, το Βέλγιο, τη Γερμανία, την Ολλανδία, τη Δανία, απευθύνθηκε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή ζητώντας τη συνέχιση των «επιστροφών», καθώς η διακοπή τους θα έδινε λάθος μήνυμα. Οι τρεις τελευταίες χώρες υπαναχώρησαν ρητά, λίγες μέρες μετά, και εν γένει οι επιστροφές έχουν παγώσει. Δεν έχουμε όμως καμιά σιγουριά για το μέλλον, ειδικά με κυβερνήσεις, όπως η ελληνική, που παίζουν γερά το χαρτί του αντιμεταναστευτικού/αντιπροσφυγικού. * Όχι «αποσυμφόρηση», αλλά ένταξη. Αν το πρώτο καθήκον είναι να μην «επιστραφεί» ούτε ένας Αφγανός ή Αφγανή, το αμέσως επόμενο είναι όσοι και όσες μένουν εδώ να μην ζουν σε συνθήκες αβίωτες, με προορισμό την «αποσυμφόρηση», αλλά με μέριμνα για την ένταξη. * Ασφαλείς δίοδοι και μέριμνα για όσους έρθουν. Αν μιλήσουμε για την έννοια της προσφυγιάς, για ανθρώπους που φεύγουν από την πατρίδα τους επειδή οι συνθήκες διαβίωσης, η ελευθερία και η ζωή τους απειλούνται, το Αφγανιστάν του 2021 (αλλά και παλιότερων ετών) αποτελεί κατεξοχήν παράδειγμα. Κι αυτό δεν αφορά μόνο τις γυναίκες λόγω του φύλου τους, αλλά και άλλους και άλλες λόγω των θρησκευτικών πεποιθήσεων, της εθνοτικής καταγωγής, του σεξουαλικού προσανατολισμού, των πολιτικών τους απόψεων. Καθένας που φεύγει από την πατρίδα του για τέτοιους λόγους δικαιούται να ζητήσει και να λάβει προστασία, όπως υπαγορεύει όχι μόνο η ανθρωπιά, αλλά και το διεθνές δίκαιο. Αυτό απαιτεί πολλά (σχεδιασμό, ασφαλείς διόδους, ευρωπαϊκή συνεργασία), στον αντίποδα της λογικής των φρακτών, της αποτροπής, του «βίου αβίωτου».

Μια εικόνα δυνατή. Και γίνεται δυνατότερη, όταν σκεφτούμε ότι βρίσκεται σε αρμονία με την όλη εικόνα του Φραγκίσκου, που τόσες φορές έχει βρεθεί δίπλα σε πρόσφυγες,τοξικοεξαρτημένους, φτωχούς και άλλους κατατρεγμένους. Μια εικόνα χαράς. Και μαζί ένα "αχ", ένα "κρίμα", λύπη, θυμός για τα καθ' ημάς. Γιατί μοιάζoυν επιστημονική φαντασία ανάλογες σκηνές με Έλληνες ιεράρχες. Δεν αγάπησα αίφνης τον καθολικισμό (τον συγκεκριμένο Πάπα όμως ναι), αλλά αυτό μας αφορά όλους μας, πιστούς και άπιστους. ΥΓ. Κι όσο το σκέφτομαι, έχει το εξής ενδιαφέρον αυτή η φωτογραφία: σε μια αντιστροφή των ρόλων, η κούκλα Αμάλ φαίνεται τεράστια, και ο Ποντίφηκας μικρός.

Ο Άγγελος Πουλής ήταν χαρισματικός ομιλητής, κι αυτό διασώζεται στο χαρτί. Το βιβλίο όμως δεν είναι μονάχα μια ζωντανή και καλοδουλεμένη μεταφορά της αφήγησης, αλλά κάτι ποιοτικά διαφορετικό. Με αφετηρία την αφήγηση του πατέρα, ο Κωνσταντίνος Πουλής στοχάζεται για την κοινωνία, τους ανθρώπους, τον τρόπο που ζουν, σκέφτονται και νιώθουν. Τον στοχασμό τον διατρέχει ένας πλούτος αναφορών: στον Μπροντέλ, τον Φαίδωνα Κουκουλέ, περιηγητές της Τουρκοκρατίας, την «κυρία Κοκοβίκου», τον Μπαλζάκ, τσελεμεντέδες ή έναν πίνακα του Τζόζεφ Ράιτ του Ντέρμπυ κ.ά. Ένας κρουνός γνώσεων και ζητημάτων, μικρών και μεγάλων: οι «βυζαντινές πολυκατοικίες, το «ερίφιον διά χαβιαρίου κεκαρυκευμένον» που έστειλε ο Νικηφόρος Φωκάς στον Λιουτπράνδο, η ιστορία του πιρουνιού, το «Kitchen Debate» Νίξον-Κρούτσεφ, τα σκατά σκύλου που χρησιμοποιούνταν στη λαϊκή ιατρική, το χοροθέατρο της Ντόρας Στράτου, η «ηλιθοποίηση» από το google, η «τυραννία» του power point… Ο συγγραφέας αποφεύγει εξίσου τη δαιμονοποίηση και την εξιδανίκευση, για το παρελθόν αλλά και για το παρόν (παρεμπιπτόντως, οι σελίδες για τις συνέπειες του διαδικτύου στον τρόπο που σκεφτόμαστε και δρούμε είναι από τις πιο δυνατές). Κι όλα αυτά χωρίς καμιά σοβαροφάνεια: «Το μπιζ», σημειώνει, «περιγράφεται στην Καινή Διαθήκη (Λκ. ΚΒ 64) σε μία εικόνα που είναι πέρα από κάθε φαντασία: έπαιζαν μπιζ με τον Χριστό». Εκτός της θητείας του ως πολιτικός σχολιαστής, λογοτέχνης και μεταφραστής, ο Πουλής φαίνεται ότι είχε καλούς «δασκάλους» στη γραφή: τον Κωστή Παπαγιώργη στον οποίο θα αφιέρωνε το βιβλίο (το αφιερώνει τελικά στον αδελφικό του φίλο, Κώστα Εφήμερο, που πέθανε στα 42 του), τον Καστοριάδη και τον Κονδύλη. Στον αντίποδα των άψυχων papers, έχουμε ένα σύγχρονο δοκίμιο, μακριά από τον διδακτισμό, την πομπώδη θεωρητικολογία και την τιποτολογία. Οι αναφορές ενσωματώνονται αβίαστα στον καμβά του κειμένου, κι έτσι δεν το βαραίνουν, αλλά του δίνουν βάθος και το απογειώνουν, καθιστώντας το σαφές, γλαφυρό, απλό και στοχαστικό ταυτόχρονα. Κι αυτό κάνει το βιβλίο πραγματικά ξεχωριστό.

Είναι απαραίτητο, στις τοποθετήσεις μας, να αμφισβητήσουμε τις ιερές αγελάδες του έθνους, όπως οι «αμυντικές δαπάνες». Ας αντιστρέψουμε τα επιχειρήματα: Τι είδους πατριωτισμό και εθνική ευθύνη συνιστά άραγε η αντίληψη ότι, σε τέτοιες συνθήκες, προτεραιότητα έχει η αγορά μαχητικών αεροπλάνων και όχι πυροσβεστικών. Και τι στην ευχή θα υπερασπίζονται τα υπερσύγχρονα μαχητικά, αν συνεχίσουμε έτσι, μια κατακαμένη εθνική επικράτεια και ανθρώπους που θα γίνονται πρόσφυγες στον ίδιο τους τον τόπο; «Όλα πια πρέπει να αλλάξουν», «όλο το αναπτυξιακό σχέδιο [θα] κινείται στην κατεύθυνση της προσαρμογής της ελληνικής οικονομίας στις ανάγκες και στις απαιτήσεις της κλιματικής αλλαγής», πρέπει «να προσανατολίσουμε, πια, την πατρίδα μας προς μια οικονομία χαμηλών και τελικά μηδενικών εκπομπών», είπε ο πρωθυπουργός την Πέμπτη. Αν έτσι έχουν τα πράγματα όμως, τότε είναι αδιανόητο να συνεχίσουμε να μιλάμε «για εξορύξεις αερίου στη Μεσόγειο, θηριώδη εξοπλιστικά προγράμματα και φαραωνικά οικοδομικά σχέδια όπως το Ελληνικό», με τα λόγια του Θανάση Καμπαγιάννη στο f/b. Είναι πολύ δύσκολο να ανατραπούν αυτά, συνέχιζε ο ίδιος, καθώς έχουν κλειδώσει με συμφωνία ΝΔ και ΣΥΡΙΖΑ· κι όμως, «τα υπόλοιπα είναι εκθέσεις ιδεών». Κι ακόμα, μπορούμε να αφήσουμε την κυβέρνηση να επιμένει με αλαζονεία σε δαπάνες για ειδικούς φρουρούς, περιπολικά, πανεπιστημιακή αστυνομία, και όχι για πυροσβέστες και πυροσβεστικά (και γιατρούς και νοσηλευτές, βέβαια); Δεν εννοώ να ξιφουλκήσουμε κατά της καταστολής και της αστυνομοκρατίας (το κάνουμε άλλωστε), αλλά να τοποθετηθούμε συγκεκριμένα, με μια εντελώς διαφορετική αντίληψη της ασφάλειας. Την έχει αναπτύξει παλιότερα ο Δημήτρης Χριστόπουλος. Παραθέτω από μια πρόσφατη ανάρτησή του (7.8.2021): «Ασφάλεια δεν είναι μόνο το αστυνομικό πηλήκιο ούτε η στρατιωτική στολή. Ασφάλεια είναι οι καλοί δρόμοι, η πρωτοβάθμια περίθαλψη, μια πυροσβεστική που στελεχώνεται ώστε να αντέχει να αντιμετωπίσει την κλιματική κρίση, παιδικοί σταθμοί, δημόσια σχολεία και νοσομεία που λειτουργούν […] Η ασφάλεια είναι έννοια κοινωνική, περιεκτική και πολυδιάστατη, κι όχι απλώς συνώνυμο των διωκτικών μηχανισμών. Αυτή η ασφάλεια όμως, η κοινωνική ασφάλεια, αυτή που επιθυμεί κάθε άνθρωπος για κείνον και τα παιδιά του, θέλει κράτος, θέλει αναδιανομή εισοδήματος, θέλει κοινωνικές υπηρεσίες, θέλει, με δύο λόγια, πολιτικές αλληλεγγύης και όχι απαξίωσης του δημοσίου. […] Με αυτή την ασφάλεια είμαστε λοιπόν. Και όταν μας ρωτάνε “ασφάλεια ή ελευθερία;” δεν διαλέγουμε αφελώς τη δεύτερη. Διότι η ασφάλεια, αυτή η ασφάλεια όμως, είναι η μόνη κατάσταση που επιτρέπει σε μια κοινωνία να είναι ελεύθερη».

Ποιο ήταν το έναυσμα για «Τα νέα της Αλεξάνδρας | reclaim»; Μια ανάρτηση στο facebook της Αργυρώς Μουστάκα-Βρεττού, βασισμένη σε προφορικές μαρτυρίες από τη γειτονιά της. Εκεί σημείωνε πως το τραγούδι του 1961 αναφέρεται στη γυναικοκτονία της Αλεξάνδρας Μυλωνάκου, η οποία, σε ηλικία δεκαοχτώ χρονών, ήρθε από τη Μάνη στο Αιγάλεω, για να μάθει ραπτική. Ήταν αρραβωνιασμένη και έμεινε σε συγγενείς της. Ο θείος της έκανε διάφορες απόπειρες να τη βιάσει, κι ένα βράδυ, καθώς του αντιστάθηκε περισσότερο, της τίναξε τα μυαλά με το όπλο του. Σύμφωνα με τη θεία τής Αργυρώς Μουστάκα-Βρεττού (που κρατούσε το περίπτερο και ήταν φίλες με την Αλεξάνδρα) και τη σπιτονοικοκυρά της Αλεξάνδρας, που τη βρήκε δολοφονημένη, το τραγούδι «ξεπλένει» τη δολοφονία. Αυτή είναι η πεποίθηση της γειτονιάς, αλλά και μιας απογόνου του θύματος και του θύτη. Σύμφωνα με μια εκδοχή, μάλιστα, ο δολοφόνος « έγραψε τους στίχους και τους έδωσε. Για να μείνει στην ιστορία σαν πουτάνα». Η μαρτυρία είναι σοκαριστική. Και η ανάρτηση δημιούργησε, με τη σειρά της, αναταραχή στα social media, προξενώντας, συγκλονισμό, αμφισβητήσεις, έντονη συζήτηση, αντιδράσεις. Ξεκινάω από τα γεγονότα. Η δολοφονία της Αλεξάνδρας Μυλωνάκου από τον θείο της είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο: έγινε στις 26 Μαρτίου 1961 (η Βρεττού έχει εντοπίσει τα σχετικά δημοσιεύματα στις εφημερίδες). Από κει και πέρα διανοίγεται ένα μεγάλο πεδίο συζήτησης, στην εξαιρετικά συναρπαστική και δύσκολη πίστα των μαρτυριών, της μνήμης και της προφορικής ιστορίας, ένα πεδίο όπου χρειάζεται να είμαστε συγχρόνως και ανοιχτοί και δύσπιστοι. Από τη μια, αν αναζητούμε τα πραγματικά γεγονότα, πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος των ολισθημάτων της μνήμης, της λήθης, των παραποιήσεων. Και, ταυτόχρονα, αξίζει να είμαστε ανοιχτοί. Γιατί θαμμένες ή αποσιωπημένες ιστορίες μπορεί να έρθουν στην επιφάνεια χάρη στις μαρτυρίες, που μας ανοίγουν πόρτες στο λησμονημένο, απωθημένο, περιθωριοποιημένο παρελθόν. Ας σκεφτούμε πόσο δύσκολο θα ήταν, με τα δεδομένα της δεκαετίας του 1960, στο περιβάλλον μιας σκληρά ανδροκρατούμενης μανιάτικης οικογένειας, σε μια λαϊκή γειτονιά, να αποτυπωθεί γραπτά και ρητά ότι ο θείος τής Αλεξάνδρας προσπαθούσε να τη βιάσει, και γι’ αυτό τη σκότωσε. Σε αυτό το πλαίσιο, η έλλειψη γραπτών μαρτυριών μπορεί να είναι ενδεικτική –και να συνιστά, με τον τρόπο της, τεκμήριο αυτή καθαυτή– για μια «συνωμοσία σιωπής» που πέφτει βαριά, σκεπάζοντας το ζήτημα. Εδώ οι προφορικές μαρτυρίες, με τις ενδεχόμενες αδυναμίες και τα προβλήματά τους, είναι κλειδί, καθώς μπορούν να μας ανοίξουν ένα παράθυρο στον κόσμο αυτό της σιωπής.