Στις αρχές του 2000, ο ιστορικός και πολιτικός επιστήμονας Κάρλος Ουνές (Carlos Hunees) επιχείρησε να εξηγήσει, στο βιβλίο του «Το καθεστώς του Πινοτσέτ», τους λόγους για τους οποίους η δικτατορία του Πινοτσέτ κατόρθωσε να εγκαθιδρύσει συνθήκες ανάπτυξης και θεσμούς που συνέχισαν να λειτουργούν και κατά τη διάρκεια της δημοκρατικής περιόδου. Η ανατροπή, δηλαδή, της χούντας δεν σήμανε ταυτοχρόνως και ανατροπή του νεοφιλελεύθερου κοινωνικοοικονομικού μοντέλου που είχαν επιβάλει, με τα όπλα, οι πραξικοπηματίες.
Λίγα χρόνια αργότερα, ο διεθνής Τύπος άρχισε να κάνει λόγο για τους αυτόχειρες Χιλιανούς και την «κατάθλιψη του Σαντιάγκο», παρ’ όλο που οι διεθνείς ταξινομήσεις επέμεναν να κατατάσσουν τη Χιλή ανάμεσα στις πλουσιότερες χώρες στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού. Η παράδοξη διαπίστωση πως «οι Χιλιανοί δεν είναι χαρούμενοι» αναπαραγόταν στον Τύπο της εποχής παράλληλα με τις θετικές ειδήσεις, όπως το ότι η εγκληματικότητα είναι μικρότερη στις χιλιανές μεγαλουπόλεις και οι παραγκουπόλεις λιγότερες σε σύγκριση με τα γειτονικά κράτη.
Για ποιο λόγο οι Χιλιανοί -το success story της Λατινικής Αμερικής- καταγράφηκαν ως ο πιο δύσθυμος λαός με τα μεγαλύτερα ποσοστά αυτοκτονιών στην ήπειρο;
Ο χρεωμένος άνθρωπος επαναστατεί
Το βέβαιο είναι πως το αποτύπωμα του νεοφιλελευθερισμού στον ανθρώπινο ψυχισμό δεν μπορεί να αγνοηθεί. Ο νεοφιλελευθερισμός προωθεί, ως γνωστόν, την ιδέα πως ο «καθένας παίρνει αυτό που του αξίζει». Συνεπώς, τα άτομα από την ασθενέστερη αλλά και τη μεσαία τάξη δεν μπορούν παρά να επιρρίψουν ευθύνες στον ίδιο τους τον εαυτό για την καθήλωσή τους στην όποια κατάσταση αποκλεισμού ή μιζέριας. Κάπως έτσι, η κατανάλωση των αντικαταθλιπτικών σε μεγαλουπόλεις –όπως το Σαντιάγκο– αυξήθηκε κατακόρυφα, κατά περιόδους μέχρι και κατά 500%, παρ’ όλο που η Χιλή, σύμφωνα με τον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ, θεωρούνταν για δεκαετίες η καλύτερη χώρα για να ζει κανείς στη Ν. Αμερική. Το «χιλιανό θαύμα» δεν αφορούσε την πραγματικότητα και τις συνθήκες διαβίωσης των Χιλιανών, όπως επισήμανε πριν από λίγες ημέρες η Ισαμπέλα Αλιέντε σε συνέντευξή της στην ιταλική Repubblica. Γι’ αυτό και ο αριθμός των ανθρώπων που πάσχουν από κατάθλιψη στη Χιλή είναι μεγαλύτερος από οποιοδήποτε άλλο κράτος της Λατινικής Αμερικής.
Οι ειδικοί επιστήμονες συνέδεσαν την «εθνική κατάθλιψη» με τα χρεωμένα νοικοκυριά και την κυρίαρχη ιδεολογία «ανάπτυξη με κάθε κόστος». Εκτιμάται πως σχεδόν τα δύο τρίτα των Χιλιανών είναι (κατα)χρεωμένοι στις τράπεζες, ζώντας με το μόνιμο άγχος αποπληρωμής δανείων. Στην «Κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου», ο Μαουρίτσιο Λατσαράτο υποστηρίζει ότι η θεμελιώδης κοινωνική σχέση που δομεί τον καπιταλισμό είναι το σύστημα του χρέους. Το χρέος είναι πριν απ’ όλα μια πολιτική κατασκευή και η σχέση πιστωτή-οφειλέτη η θεμελιώδης κοινωνική σχέση του κόσμου μας.
Το χρέος ως διαμορφωτής κοινωνικού δεσμού
Πώς η «εθνική κατάθλιψη» έδωσε τη σκυτάλη στη μαζική αμφισβήτηση; Αρχικά το χρέος λειτούργησε ως κανονιστικό πλαίσιο ζωής. Εσωτερικοποιήθηκε αποκλείοντας κάθε αντίσταση και ανυπακοή και επιβεβαιώνοντας τη θεωρία πως οι νεοφιλελεύθερες κοινωνίες έχουν μετεξελιχθεί σε πολιτείες χρεωμένων, με το χρέος να γίνεται μέσο πειθάρχησης συμπεριφορών. Στη συνέχεια και μετά τη διόγκωση των ανισοτήτων –κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης Πινιέρα– το χρέος δημιούργησε κοινωνικό δεσμό αναδιαμορφώνοντας, κατά κάποιο τρόπο, την εθνική ταυτότητα. Στην πραγματικότητα μέσα από τις σκηνές αποκαλύφθηκε, μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου, ο τρόπος με τον οποίο ένας λαός άρχισε να ανα-κατασκευάζεται γύρω από το χρέος με έκδηλη τη διάθεση αποτίναξης της ταυτότητας του «υποταγμένου υποκειμένου» απέναντι στις ελίτ των πλουσίων.
Χιλιανή εξαίρεση ή χιλιανή κατάθλιψη
Ας ταξιδέψουμε πάλι πίσω στον χρόνο, στις αρχές της χιλιετίας. Ο Κάρλος Ουνές, στο «Καθεστώς του Πινοτσέτ» σημείωνε πως η πολιτική τάξη της εποχής -μετά τη μετάβαση στη δημοκρατία- κατάφερε να αποφύγει εντέχνως το χάος και τις βεντέτες. Λίγο αργότερα, τον Απρίλιο του 2003, το γαλλικό περιοδικό L’ Express έκανε λόγο για τη «χιλιανή εξαίρεση». Το δημοσίευμα αναφερόταν στον ρόλο της χούντας του Πινοτσέτ στην απελευθέρωση της αγοράς, στην αξιοσημείωτη αύξηση των επενδύσεων και στο άνοιγμα της χώρας στον διεθνή ανταγωνισμό θέτοντας το εξής ερώτημα: Για ποιο λόγο στη συγκεκριμένη γωνιά της Γης η ζωή κυλά τόσο ήρεμα, με τους φτωχούς να μην έχουν διαβεί το κατώφλι της μιζέριας; Η απάντηση που έδινε ο δημοσιογράφος ήταν πως «οι μεταρρυθμίσεις Πινοτσέτ άλλαξαν τη δομή της χιλιανής κοινωνίας και τις δομές παραγωγής». Ο συντάκτης έκλεινε το κείμενο του ωστόσο με τη φράση πως «η Χιλή ποτέ στην ιστορία της δεν ξέφυγε από το πεπρωμένο της Λατινικής Αμερικής».
O Guardian, σε ένα πρόσφατο άρθρο με τίτλο «Πώς το οικονομικό μοντέλο του Πινοτσέτ οδήγησε στη σημερινή κρίση», επιβεβαίωσε τη σύνδεση μεταξύ «αμφισβήτησης και χρέους» αναλύοντας πως τα τελευταία χρόνια στη Χιλή, όχι μόνο δεν αμβλύνθηκαν οι πολυδιάστατες ανισότητες μεταξύ φτωχών και πλουσίων, αλλά αυξήθηκαν τα χρέη του μέσου Χιλιανού. Παράλληλα εντάθηκε το αίσθημα ταπείνωσης, επισφάλειας και αδικίας καθώς η προσωρινότητα στην αγορά εργασίας έγινε καθεστώς με τα συμβόλαια «ορισμένου χρόνου» να φέρνουν καθημερινά στην απόγνωση τους εργαζομένους της μεσαίας τάξης. Γι’ αυτό και οι διαδηλωτές του Σαντιάγκο παρομοιάζονται με τα «κίτρινα γιλέκα» της Γαλλίας και όχι με τους εξεγερμένους των υπόλοιπων κρατών της Λατινικής Αμερικής.
Η συνέχεια είναι γνωστή. Οι μουσικές του Βίκτορ Χάρα -εκτός από τον κρότο των μολότοφ- έγιναν το «μουσικό χαλί» των διαδηλώσεων στο Σαντιάγκο, όπου οι σχέσεις εξουσίας ανα-διαμορφώνονται με επίκεντρο τον homo debitor, τον άνθρωπο οφειλέτη που επαναστατεί.
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
