Με αφορμή την έκθεση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς Σχεδιάζοντας για όλες. Η οπτική του φύλου στο χώρο της ελληνικής πόλης, η Σοφία Ξυγκάκη μας χαρίζει μια ακόμη εξαιρετική, όπως πάντα, συνέντευξη με τους επιμελητές της: τον Φοίβο Καλλίτση, αρχιτέκτονα μηχανικό (ΕΜΠ) και διδάκτορα του τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας του ΕΜΠ, και την Πολίνα Πρέντου, MSc Αρχιτεκτόνισσα-πολεοδόμος ΕΜΠ, διδακτόρισσα της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ με θέμα τις έμφυλες προσεγγίσεις των κινημάτων πόλης στην Αθήνα και συνεργάτιδα ερευνήτρια του Εργαστηρίου Περιβάλλοντος ΕΜΠ. Απολαύστε την.
Χ.Γο.
«Oι δημιουργημένοι από τους άντρες χώροι που μας περιβάλλουν δεν είναι ουδέτεροι, υπάρχει μιας μορφής αντίφαση ανάμεσα στις βιωμένες εμπειρίες πολλών γυναικών και τα συγκεκριμένα φυσικά πρότυπα που προέρχονται από τους δομημένους χώρους γύρω μας», γράφουν στην εισαγωγή του βιβλίου τους Making space Women and the man made environment οι αρχιτεκτόνισσες της ομάδας Matrix, σαράντα σχεδόν χρόνια πριν.
«Πρόσφατα, το 2016, με αφορμή την ένταξη της έμφυλης ισότητας στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, μια σειρά εκθέσεων από διεθνείς οργανισμούς υποστηρίζουν την εύρεση στρατηγικών σε διαφορετικούς τομείς που θα οδηγήσουν σταδιακά στην “υλοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για όλες και στην έμφυλη ισότητα και ενδυνάμωση για όλες”». Ενώ «η πόλη αναδεικνύεται ως τόπος χειραφέτησης των γυναικών μέσα από τις ευκαιρίες που προσφέρει για εργασία, εκπαίδευση και δικτύωση», αναφέρεται στην έκθεση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς Σχεδιάζοντας για όλες: Η οπτική του φύλου στον χώρο της ελληνικής πόλης.
Διαβάζοντας τη μελέτη σας[1] ενθουσιάστηκα γιατί η καθημερινότητα, οι εμπειρίες της καθημερινότητας έχουν υποβαθμιστεί.
Πολίνα Πρέντου: Είναι αλήθεια ότι οι εμπειρίες της καθημερινότητας στη θεωρία του σχεδιασμού, συχνά, περιθωριοποιούνται. Όμως, όπως αναφέρει και στα κείμενά της η Ντίνα Βαΐου, η καθημερινότητα είναι ένα τρόπος να καταλάβεις πώς οι διαφορετικές κλίμακες παρεμβάσεων μπορούν να επηρεάσουν πράγματα, ακόμα και σε διεθνές επίπεδο.
Φοίβος Καλλίτσης: Τα ζητήματα αυτά έχουν διατυπωθεί με πολλούς τρόπους, αλλά δυσκολευόμαστε να τα προωθήσουμε. Πιθανότατα γιατί ξεκινάμε από την ευρύτερη θεωρία ενώ, πολλές φορές, η αμεσότητα της καθημερινής ζωής μπορεί να τραβήξει το ενδιαφέρον του κόσμου και να στηρίξει τις μεγαλύτερες ιδέες.
ΠΠ: Υπάρχει κι ένα ζήτημα σε επίπεδο τοπικής διακυβέρνησης, όπου τα θέματα της καθημερινότητας, συνήθως, μπαίνουν πολύ χαμηλά στη λίστα των προτεραιοτήτων. Είναι και θέμα νοοτροπίας, καθώς τις περισσότερες φορές είναι άντρες στους τόπους λήψης αποφάσεων.
Παραθέτετε παραδείγματα από χώρες, όπως η Σουηδία, που έχουν παρελθόν κοινωνικής πολιτικής και άλλες ευαισθησίες, και πόλεις, όπως η Βαρκελώνη και η Βιέννη, που ξεκίνησαν χρόνια πριν.
ΠΠ: Τα παραδείγματα είναι αφορμές για συζήτηση, προβληματισμό και σκέψη για το πώς μπορείς να τα υλοποιήσεις, πώς μπορείς να τα προσαρμόσεις στο ελληνικό πλαίσιο.
ΦΚ: Η Βιέννη είναι ένα καλό παράδειγμα γιατί κάνει προτάσεις για πολλούς τομείς του αστικού χώρου. Τα παραδείγματα της μελέτης δείχνουν τη συνέχεια. Στη Βιέννη, οι δράσεις έχουν ξεκινήσει από το ’70, χάρη στην Εύα Κάιλ (Eva Kail)[2], η οποία είχε τη στήριξη των δημοτικών αρχών. Αλλά συνεχίζουν και πλέον έχουν εκδώσει και οδηγούς γιατί δεν μπορείς να ξεκινάς από το μηδέν, προκειμένου να στήσεις κάποια εργαστήρια συμμετοχικού σχεδιασμού.
Σε αθλητικά κέντρα ιταλικών πόλεων, με προοδευτικούς δημάρχους, παλαιότερα, είχαν σχεδιαστεί ήπια ομαδικά σπορ για τους ηλικιωμένους, ώστε να κοινωνικοποιούνται και να αθλούνται με ασφαλή τρόπο, στα «μέτρα» όμως του γούστου των αντρών.
ΠΠ: Σε δράσεις/σχέδια όπου παρουσιάζεται ένας ουδέτερος χρήστης φαινομενικά μπορεί να ευνοούνται και οι υπόλοιπες ομάδες. Όμως, αν αρχίζεις να το ψάχνεις, υπάρχει ένα πολύ συγκεκριμένο πρότυπο χρήστη/ κατοίκου: Άντρας, λευκός, ετεροφυλόφιλος, εργαζόμενος, αρτιμελής κτλ.
Μα και στις γυναίκες δεν είναι ορατό. Στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, είχε θεωρηθεί αυτονόητη η μεγάλη κινητοποίηση γυναικών που μέχρι τότε δεν είχαν ασχοληθεί με τα κοινά, γιατί αυτές ξέρουν να φροντίζουν. Ενώ ήταν δεδομένο ότι, αντίστοιχα, οι άντρες θα συνέδεαν το κομμένο ρεύμα. Τούτη η νοοτροπία υπάρχει χωρίς να το καταλαβαίνεις. Πώς, όμως, ξεκίνησε η ιδέα γι’ αυτήν τη μελέτη;
ΠΠ: Το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς (ΙΝΠ) μας πρότεινε να πραγματοποιήσουμε μια μελέτη με θέμα «Χώρος και Φύλο». Είχε προηγηθεί η έκθεση της Διοτίμα που έγινε για λογαριασμό του ΙΝΠ για την έμφυλη βία[3].
ΦΚ: Η σύσταση της συγγραφικής ομάδας προέκυψε με τη συμβολή της Ντίνας Βαΐου, η οποία, εκτός από επιστημονική σύμβουλος της έκθεσης, ήταν για εμάς -αλλά και για πολλές άλλες σπουδάστριες αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας- η αφορμή να ασχοληθούμε με αυτά τα θέματα. Την έκθεση συνυπογράφουμε με την ομάδα Urbana[4] που, κατεξοχήν, έχει θέσει στην Ελλάδα το ζήτημα του συμμετοχικού φεμινιστικού σχεδιασμού, στην πράξη.
Η άλλη σημαντική λέξη στη μελέτη σας είναι η συμπερίληψη.
ΦΚ: Το λέμε και στην αρχή, όλο το κείμενο έχει γραφτεί στο θηλυκό γένος, ως συμπεριληπτικό, όμως. Δηλαδή το όλες δεν αφορά μόνο όλες τις γυναίκες, αλλά όλες, όλους, όλα. Θεωρούμε ότι ξεκινά και μια συζήτηση, αφού στην ερώτηση γιατί δεν συμπεριλαμβάνουμε τους άντρες, η απάντησή μας είναι ότι αυτοί υπάρχουν στο όλες. Βέβαια θα αντιμετωπίσουμε την αντίδραση: Υπάρχουν τόσα προβλήματα, το αν θα πούμε όλοι/ες/α είναι το ζήτημά μας; Ούτε είναι δεδομένο ότι όποιος λέει όλοι/ες/α, όντως τα περιλαμβάνει και δεν τα λέει επειδή τα παπαγαλίζει.
ΠΠ: Πρέπει να δεις τα δομικά στοιχεία αυτής της ανισότητας. Όσο καλύπτεις την ανισότητα με πολιτικές «για όλους», οι ανισότητες παραμένουν εκεί.
ΦΚ: Αυτό που συζητάμε σε τούτη τη μελέτη, γι’ αυτό και θεωρούμε τόσο σημαντικά τα συμμετοχικά εργαστήρια, είναι ότι, ακόμα κι αν δεν βρεθεί η λύση, θα βρεθούν τα ζητήματα. Δηλαδή, θα καταλάβουμε, για παράδειγμα, ότι η διαδρομή της φροντίστριας στην Κυψέλη, με τη διαδρομή της φροντίστριας στο Διόνυσο, είναι εντελώς διαφορετικές. Αν η δεύτερη δεν έχει αυτοκίνητο εκεί, έχει παγιδευτεί.
Έχετε επισημάνει ότι ο αστικός χώρος είναι διαμορφωμένος με ανδροκεντρικά πρότυπα.
ΦΚ: Ο αστικός χώρος αναπτύχθηκε όταν δεν υπήρχαν γυναίκες πολεοδόμοι. Και υπάρχει μια κριτική ότι κάποιες πόλεις δημιουργήθηκαν σε περιόδους που υπήρχαν πολύ συγκεκριμένα στερεότυπα.
Γράφετε, επίσης, ότι, παραδοσιακά, η διακυβέρνηση των πόλεων αγνοεί τις γυναίκες, ως κοινωνική ομάδα. Αυτό πιστεύετε ισχύει ακόμα;
ΠΠ: Νομίζω ότι σ’ ένα βαθμό ισχύει, από τη στιγμή που τα πολεοδομικά σχέδια στήνονται με στερεότυπα ενός τυπικού χρήστη. Δεν εξετάζουν αν υπάρχουν ανάγκες κι άλλων υποκειμενικοτήτων που πρέπει να εκφραστούν στο σχέδιο και να τις καλύψουν.
ΦΚ: Όχι να τις καλύψουν, να τις ανακαλύψουν. Νομίζω ότι αυτό είναι το κεντρικό ζήτημα. Γιατί στις προτεραιότητες, και στις πόλεις που έχουν δομηθεί με ένα συγκεκριμένο τρόπο, δεν θα αλλάξει, ξαφνικά, μια μέρα η νοοτροπία. Για παράδειγμα, κάνουμε αναφορά σε κάποια κέντρα εκπαίδευσης γυναικών, σε ό,τι αφορά την τεχνολογία στην τεχνολογία, που υπάρχουν στις ΗΠΑ. Αυτά δεν είχαν την αναμενόμενη απήχηση ενώ τους είχαν δοθεί τα αναγκαία κονδύλια. Η οπτική του φύλου και ο διάλογος με τις πιθανές συμμετέχουσες αποκάλυψαν ότι το πρόβλημα των γυναικών δεν ήταν ο τεχνολογικός αναλφαβητισμός, αλλά ότι οι συγκεκριμένες γυναίκες, για να διατηρήσουν τα επιδόματα που έπαιρναν, έπρεπε να παρακολουθούν και άλλα προγράμματα. Τα ίδια χρήματα θα μπορούσαν να έχουν διοχετευθεί στη δημιουργία χώρων με πρόσβαση στον τεχνολογικό εξοπλισμό και με δυνατότητα φύλαξης των παιδιών, προκειμένου να διευκολύνουν τη συμμετοχή.
Οπότε ένα πρόβλημα, καταρχάς, είναι η έλλειψη χρόνου των γυναικών…
ΠΠ: Υπάρχει έλλειψη στοιχείων. Δεν υπάρχουν δεδομένα ανά φύλο. Δεν γνωρίζουμε πώς συμπεριφέρονται στην καθημερινότητά τους οι γυναίκες και οι άλλες υποκειμενικότητες.
Πάντως, μιλάμε για τη γυναίκα και τα παιδιά και την πολυαπασχόληση των γυναικών και έτσι, μέσα στο κεφάλι μου, έχω μόνο την εικόνα ενός ζευγαριού. Αναφέρετε στο κείμενό σας τον τραπεζικό δανεισμό για την πρώτη κατοικία που αφορά επισημοποιημένες σχέσεις, και όχι άτομα. Έτσι πριμοδοτείται μια άκρως μεροληπτική στάση απέναντι στους ανθρώπους με διαφορετικό οικογενειακό καθεστώς.
ΠΠ: Καταρχάς, απευθύνεται σε παντρεμένα ετερόφυλα ζευγάρια, οπότε αυτομάτως αποκλείει ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων.
ΦΚ: Στο Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, μπορούν τρεις φίλοι ν’ αποφασίσουν ν’ αγοράσουν ένα σπίτι. Ανάλογα με τα εισοδήματά τους παίρνουν το αντίστοιχο δάνειο.
Μέχρι τώρα αναφέραμε την κατανομή εργασιών του ζευγαριού, τα παιδιά κτλ, αλλά και κάποιος που ζει μόνος αντιμετωπίζει ζωτικά προβλήματα.
ΠΠ: Το κυρίαρχο μοντέλο εξακολουθεί να είναι του παντρεμένου ζευγαριού, πιθανόν και με παιδιά. Δεν έχουν στηθεί πολιτικές, στο σχεδιασμό, στις μεταφορές, για μονογονεϊκές οικογένειες ή άτομα μόνα τους. Ο σχεδιασμός ως πολιτική δεν είναι ουδέτερος. Επιλέγει ποιες ομάδες θα ευνοήσει και σε ποιες θα δυσκολέψει την καθημερινότητά τους. Η εμπειρία της τηλεργασίας, μιας καθημερινότητας που μπορεί να περιλαμβάνει πολλαπλούς εργαζόμενους και εργαζόμενες στον χώρο του σπιτιού που, ταυτόχρονα, έγινε και χώρος εργασίας ή παιχνιδιού για τα παιδιά, δεν έχει ληφθεί υπόψη.
Κι εδώ κάνετε κάποιες προτάσεις για το πώς εξασφαλίζεται η ασφάλεια και με τις δύο έννοιες: safety – security. Με βάση και τα μοντέλα κάποιων χωρών.
ΦΚ: Η ασφάλεια, ως αίσθημα ασφάλειας, είναι σημαντικός παράγοντας στην αστική ζωή και έχει αποδειχθεί παγκοσμίως ότι η λύση δεν είναι η ενίσχυση της αστυνομίας. Μάλιστα, υπάρχουν πολλά περιστατικά που η παρουσία αστυνομικών δημιουργεί περισσότερα προβλήματα. Ο σχεδιασμός μπορεί να δώσει κάποιες λύσεις, ειδικά όταν εντάσσει το αίσθημα ασφάλειας σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο.
Μιλήστε μου για τους αστικούς δείκτες. Τι ονομάζουμε αστικούς δείκτες;
ΦΚ: Όταν κάνεις οποιοδήποτε εργαστήριο πρέπει να θέσεις κάποια ερωτήματα, να δώσεις κάποιες κατευθύνσεις. Όχι με γενικές ερωτήσεις αλλά, θέτοντας, για παράδειγμα, το ζήτημα των μετακινήσεων, του ανάγλυφου της πόλης (π.χ. ανηφόρες/κατηφόρες, ρέματα, μπαζώματα κτλ).
ΠΠ: Οι δείκτες λειτουργούν ως οδηγός για τις θεματικές που δίνουμε έμφαση, και πώς αυτά τα ζητήματα μπορούν να επηρεάζουν διαφορετικά τις γυναίκες και άλλες έμφυλες υποκειμενικότητες. Οι δείκτες είναι ένα εργαλείο.
ΦΚ: Κι αυτό που έχουμε κάνει σε τούτη τη δουλειά είναι να εξηγήσουμε πώς το θέμα της μετακίνησης συνδέεται με το φύλο. Πώς το θέμα του αστικού εξοπλισμού μπορεί να συνδέεται με το φύλο. Δεν είναι μόνο το ζήτημα των γυναικών, ισχύει για οποιαδήποτε ομάδα. Ο Δήμος Αθηναίων έχει διάφορα Κέντρα Υγείας όπου, θεωρητικά, μπορείς να κάνεις τεστ για σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα. Είναι πολύ χρήσιμη υπηρεσία σε ζητήματα πρόληψης. Αλλά, πιθανότατα, σ’ αυτούς τους χώρους τα άτομα να ντρέπονται να πάνε. Στην Αγγλία, ας πούμε, στα αντίστοιχα κέντρα, δεν ζητούν ταυτότητα. Μπορείς, ακόμη, να συλλέξεις τα απαραίτητα δείγματα στο σπίτι και να τα στείλεις στο εργαστήριο με το ταχυδρομείο, χωρίς τον φόβο της έκθεσης.
ΠΠ: Είναι σημαντικό ως Δήμος να μπορείς να ανακατευθύνεις πόρους και να σχεδιάσεις πολιτικές με έμφυλη οπτική και αξιολόγηση των επιπτώσεών τους.
Οπτική φύλου δεν νομίζω να υπάρχει καν στο λεξιλόγιο ως διατύπωση.
ΦΚ: Δεν είναι τυχαίο, όπως αναφέρουμε και στη μελέτη, ότι η Ελλάδα είναι στην τελευταία θέση των ευρωπαϊκών χωρών, σε ό,τι αφορά την έμφυλη ισότητα, αλλά δεύτερη στην αντίληψη ότι έχει επιτευχθεί η ισότητα.
Που είναι μια ψευδαίσθηση, δηλαδή…
ΦΚ: Ναι, ειδικά όταν η αναφορά γίνεται με κριτήριο τη χώρα, δηλαδή ότι πέρυσι ήμασταν στο τόσο και φέτος ανεβήκαμε λίγο. Μπράβο μας! Αλλά το ότι είμαστε στην τελευταία θέση δεν μας έχει απασχολήσει.
Αυτό χρειάζεται, ενδεχομένως, λεπτομερή διεργασία για να λειτουργήσει.
ΠΠ: Δεν μπορεί να γίνει ούτε σήμερα ούτε αύριο. Χρειάζεται μια διαδικασία. Ως γυναίκες, ως παιδιά, ως ΛΟΑΤΚΙ, να αντιληφθούμε ότι ο χώρος της πόλης δεν είναι ουδέτερος, ότι δεν μας περιλαμβάνει όλες και όλους. Και να σκεφτούμε πώς θα διεκδικήσουμε τους τρόπους να είμαστε εκεί. Σε μια περιοχή που κάνεις ανάπλαση και αλλάζει χαρακτήρα, πρέπει να σκεφτείς ότι αυτόματα επηρεάζεις και τον πληθυσμό που είναι εκεί. Ποιες/ποιοι κατοικούν και πώς τις/τους επηρεάζεις; Οι νέες χρήσεις μπορεί να διώξουν και τους κατοίκους και τις χρήσεις. Κι αυτό επηρεάζει δυσανάλογα τις γυναίκες και τις πιο αδύναμες κοινωνικές ομάδες. Εκεί χρειάζεται η οπτική του φύλου και η έμφυλη αξιολόγηση των πολιτικών.
Για την αίσθηση του ανήκειν στη γειτονιά, που αναφέρετε στο κείμενό σας, απαιτούνται όλα αυτά. Είναι δύσκολο σε μια γειτονιά που, ξαφνικά σε δύο, τρία χρόνια, αλλάζει χαρακτήρα, να αισθάνεσαι ακόμα οικεία.
ΠΠ: Αυτή η σχέση με τη γειτονιά είναι πιο έντονη γι’ αυτές που περνούν περισσότερο χρόνο στη γειτονιά και στο σπίτι.
ΦΚ: Το πιο σημαντικό για μας ήταν να γίνει μια μελέτη που να συλλέγει πληροφορίες, αλλά να είμαστε ξεκάθαροι ότι δεν προτείνουμε συνταγές, σε ό,τι αφορά την οπτική του φύλου – χρειάζεται να βρεθεί ένας τρόπος διαλόγου που να κινητοποιεί και τις ομάδες που δρουν μέσα στην πόλη, ώστε αυτές να συμμετέχουν και ν’ ακούγονται.
Μιλήσαμε, πριν, για το πόσο φορτωμένες είναι οι γυναίκες, όταν είναι νέες, και έχουν τη δουλειά, τα παιδιά, τρέχουν με υποχρεώσεις, αλλά δεν αναφερθήκαμε στις ηλικιωμένες γυναίκες.
ΠΠ: Δεν είναι μόνο οι ηλικιωμένες που αγνοούνται, είναι κάθε έμφυλη υποκειμενικότητα που ξεφεύγει από το «τυπικό» πρότυπο χρήστη.
ΦΚ: Στη μελέτη υπάρχουν κάποια διαγράμματα που εξηγούν τα στάδια προσέγγισης των έμφυλων υποκειμενικοτήτων και της σημασίας κατανόησης των διαφορετικών χαρακτηριστικών τους. Αυτό είναι βασικό βήμα πριν ξεκινήσει ο σχεδιασμός και η υλοποίηση πιλοτικών προγραμμάτων και παίζει ρόλο στην αξιολόγηση της επιτυχίας τους. Αυτή η μελέτη θέτει το καίριο ζήτημα της διαδικασίας παραγωγής του χώρου της πόλης, το οποίο παραβλέπεται στο πλαίσιο του κατεπείγοντος.
Αυτές τις ομάδες πώς τις προσεγγίζει όποια θέλει να τις εντάξει στον σχεδιασμό;
ΦΚ: Μπορείς ν’ απευθυνθείς σε τοπικές οργανώσεις γυναικών, που μπορεί να υπάρχουν ήδη, προτείνοντας κάποιο θέμα: τις μετακινήσεις των παιδιών, για παράδειγμα. Θα πάω στα δέκα σχολεία του Δήμου, το πρωί ή το μεσημέρι, λίγο πριν λίγο μετά, με αυτό που κάνουν.
ΠΠ: Οι λέσχες φιλίας είναι εξαιρετικός χώρος να προσεγγίσεις ηλικιωμένες/ους που βγαίνουν από το σπίτι, όπως στο πιλοτικό πρότζεκτ των Urbana, το οποίο διήρκησε κάποιους μήνες. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να χτίσεις μια σχέση εμπιστοσύνης ώστε αυτή η ομάδα να είναι παρούσα σε όλη τη διαδικασία του κύκλου, αλλιώς είναι συμμετοχικός σχεδιασμός για το φαίνεσθαι. Κι εκεί υπάρχει διαφορά σε αυτό που λέμε σχεδιασμός από το σχεδιαστήριο και σχεδιασμός μέσω συμμετοχικών εργαστηρίων.
Γράφετε ότι εμπνευστήκατε από το πρόγραμμα του Μοντρεάλ, στον Καναδά, «Femmes et villes».
ΠΠ. Και από τις συλλογικότητες Matrix[5] και τις MUF[6]. Υπάρχουν φεμινιστικές ομάδες, που παρεμβαίνουν στον χώρο της πόλης. Κι όλα αυτά είναι αφετηρίες μας.
Πώς συνεργαστήκατε στο γράψιμο;
ΦΚ: Γράφαμε συλλογικά, από τον Οκτώβριο. Υπάρχει ένα μεγάλο αρχείο όπου γράφαμε όλες, χωρίς προεργασία, διορθώναμε, διαβάζαμε, κάναμε σχόλια. Στο τέλος, υπήρξε μια διαδικασία επιμέλειας για ν’ αποφύγουμε τις επαναλήψεις.
Άρα δεν ήταν μόνο το τι γράψατε αλλά και το πώς συνεργαστήκατε. Πολύ σημαντικό. Προτείνετε κι έναν τρόπο συνύπαρξης.
ΦΚ: Για μένα που δουλεύω στον ακαδημαϊκό χώρο ήταν απελευθερωτικό.
ΠΠ: Ήταν φεμινιστική επιλογή. Δεν μπορούσε να γραφτεί διαφορετικά ένας τέτοιος οδηγός.
Σημειώσεις:
1. Σχεδιάζοντας για όλες. Η οπτική του φύλου στον χώρο της ελληνικής πόλης, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, Σεπτέμβριος 2023 (βλ. poulantzas.gr/yliko/ekthesi-schediazontas-gia-oles-i-optiki-tou-fylou-ston-choro-tis-ellinikis-polis
2. ΣτΕ: H Εύα Κάιλ είναι πολεοδόμος με έδρα τη Βιέννη, η οποία έχει εκλαϊκεύσει την ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στον σχεδιασμό των πόλεων.
3. βλ. diotima.org.gr/tag/%CE%AD%CE%BC%CF%86%CF%85%CE%BB%CE%B7-%CE%B2%CE%AF%CE%B1
4. Η Urbana, όπως γράφει στην ιστοσελίδα της, «είναι μια ομάδα από αρχιτεκτόνισσες, κοινωνικές επιστημόνισσες, πολιτικές επιστημόνισσες και παιδαγωγούς που λειτουργεί από το 2019 ως Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία (ΑΜΚΕ), με έδρα την Αθήνα» (βλ. urbana.gr)
5. ΣτΕ: Η Matrix είναι συνεταιρισμός φεμινιστριών σχεδιαστριών, που ιδρύθηκε στο Λονδίνο το 1981. Μια σημαντική μελέτη αυτής της συλλογικότητας περιέχεται στο βιβλίο Matrix, Making Space. Women And The Man-Made Environment, Pluto Press, London and Sydney, 1984. Όπως γράφεται στην εισαγωγή του βιβλίου, τα μέλη της συλλογικότητας είναι «γυναίκες που μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες για το κατά πόσον τα κτίρια και οι πόλεις είναι λειτουργικά για τις γυναίκες».
(βλ. monoskop.org/images/9/90/Matrix_Making_Space_Women_and_the_Man-Made_Environment_1984.pdf).
6. ΣτΕ: Η Muf είναι μια σύμπραξη καλλιτεχνών, αρχιτεκτόνων και αστικών σχεδιαστών με έδρα το Λονδίνο της Αγγλίας, που ειδικεύεται στον σχεδιασμό του αστικού δημόσιου χώρου με στόχο τη διευκόλυνση της οικειοποίησής του από τους χρήστες (βλ. muf.co.uk).
Φοίβος Καλλίτσης – Πολίνα Πρέντου
