Ενα από τα πιο προβεβλημένα στελέχη της Χρυσής Αυγής (τώρα καταδικασμένος και φυλακισμένος) πριν από λίγες μέρες έγραψε στο twitter: «Ενας Ελληνας ηθοποιός αντιδρά στον βίαιο διαχωρισμό των πολιτών, σεβόμενος την ελεύθερη βούληση και τα ατομικά μας δικαιώματα». Η αναφορά ήταν στον ηθοποιό Αρη Σερβετάλη, ο οποίος αρνήθηκε να κάνει παραστάσεις μόνο για εμβολιασμένους. Ανεξάρτητα από τη γνώμη που μπορεί να έχει κανείς για τούτη την απόφαση του συγκεκριμένου ηθοποιού, δεν φταίει βέβαια ο ίδιος που αναφέρεται επαινετικά σε αυτόν ένας χρυσαυγίτης. Αλλού είναι το ζήτημα.
Προφανώς δεν ευτελίζονται οι έννοιες της ελεύθερης βούλησης και των ατομικών δικαιωμάτων απλώς και μόνο επειδή τολμάει να τις πιάνει στο στόμα του ή στο πληκτρολόγιό του ένας ναζιστής. Κάπως αντίστροφα τίθεται το πρόβλημα. Με τούτη τη διατύπωση, αν δεν γνωρίζαμε ποιος είναι, θα μπορούσε κανείς να νομίσει ότι μιλάει ένας δημοκράτης. Από πού αντλεί τέτοιο θράσος ο εν λόγω ναζιστής;
Τα ατομικά δικαιώματα και η ελεύθερη βούληση είναι έννοιες της πολιτικής και ηθικής φιλοσοφίας. Επιπλέον, δεδομένου ότι η ιδεολογία θα μπορούσε να οριστεί ως πρακτική ηθική, ως πρακτική που διαμορφώνει έννοιες και που καθοδηγεί τις πράξεις των ανθρώπων σύμφωνα με αυτές, είναι κομβικές έννοιες της νεοτερικής ιδεολογίας – της ιδεολογίας των κοινωνιών της νεωτερικότητας και των πολιτειακών συστημάτων που δομήθηκαν επί τη βάσει των αρχών του Διαφωτισμού.
Ως κεντρική έννοια της νεωτερικής πρακτικής ηθικής, η ελεύθερη βούληση στηρίζεται στην άποψη πως όλα τα άτομα είναι ικανά να κρίνουν πώς πρέπει να πράττουν. Η ίδια η ελεύθερη βούληση των ατόμων αποτελεί καθοδηγητική αρχή για τις πράξεις τους, και τα ατομικά δικαιώματα, μεταξύ άλλων, είναι ο θεσμός που τους εξασφαλίζει πως μπορούν να πράττουν σύμφωνα με αυτήν.
Ταυτόχρονα όμως, και τούτο έχει βαρύνουσα σημασία ως προς το ζήτημα του εμβολιασμού και του μη εμβολιασμού, το ότι τα άτομα θεωρούνται ικανά να κρίνουν πώς πρέπει να πράττουν, που σημαίνει ότι ανήλικα άτομα ή άτομα που έχουν καταδικαστεί για αξιόποινες πράξεις στερούνται κάποια δικαιώματα (για διαφορετικούς βέβαια λόγους), ενέχει την ακόλουθη εξαιρετικά σοβαρή συνέπεια.
«Ελεύθερη βούληση» δεν είναι η ελευθερία ενός άγριου ζώου αφημένου στη ζούγκλα. Ακριβώς επειδή ελεύθερη βούληση σημαίνει πως διαθέτουν την ικανότητα να κρίνουν τα ίδια τις πράξεις τους, τα άτομα είναι υπόλογα για τις τελευταίες. Τα άτομα είναι υποχρεωμένα από την ίδια την ηθική της ελεύθερης βούλησης να πράττουν τηρώντας ορισμένους κανόνες. Οι οποίοι ανάγονται απλούστατα στην εξής μία αρχή: σεβασμός της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των άλλων ατόμων. Και επειδή τούτη η αρχή δεν εξασφαλίζεται πάντοτε επαρκώς από τον νόμο, αυτό σημαίνει πως η ελεύθερη βούληση είναι αυστηρότερος κριτής των πράξεων και από τον ίδιο τον νόμο. Εξηγούμαι.
Ολόκληρη η ιστορία των θεσμών της νεωτερικότητας από την εποχή του Διαφωτισμού κι έπειτα σημαδεύεται από αγώνες που απορρέουν από την περίφημη διάκριση «νόμιμου» και «ηθικού». Ετσι, περνάμε από τους αυταρχικούς θεσμούς της απολυταρχίας στα δημοκρατικά πολιτεύματα, από τον κοινοβουλευτισμό της ολιγαρχίας στο καθολικό δικαίωμα ψήφου, από την αποκλειστικότητα τούτου του δικαιώματος για τους άντρες στην επέκτασή του στις γυναίκες, από την πατριαρχική νομοθεσία γενικότερα στην ισότητα των φύλων, από τις φυλετικές διακρίσεις στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων ανεξαρτήτως εθνικότητας ή καταγωγής, από την ομοφυλοφιλία ως ποινικό αδίκημα στους αγώνες για την ελευθερία στη διαφορετικότητα, και ούτω καθεξής.
Η ηθική θεμελίωση ακόμη και του αντικαπιταλιστικού κινήματος της Αριστεράς συνίσταται ακριβώς στο ότι οι νόμοι του καπιταλιστικού κράτους κρίνονται ανεπαρκέστατοι ως προς την εξασφάλιση των ελευθεριών και των δικαιωμάτων των φτωχότερων τάξεων. Η ιστορία των ταξικών αγώνων και των ριζοσπαστικών κινημάτων της νεωτερικότητας είναι η ιστορία που καταδεικνύει την ηθική ανωτερότητα της ελευθερίας της βούλησης έναντι του νόμου.
Στο ιδεολογικό επίπεδο, ίσως η πιο ολέθρια συνέπεια της επικράτησης του νεοφιλελευθερισμού είναι η ταύτιση της έννοιας της ελευθερίας με την ατομική ιδιοκτησία και η αντικατάσταση της έννοιας της ισότητας από την «ανταγωνιστικότητα». Στη συνείδηση του πολλού κόσμου, η ολοσχερής διαστρέβλωση των κεντρικών εννοιών του Διαφωτισμού επέρχεται ως αναπόφευκτο επακόλουθο. Από την έσχατη τραγική ειρωνεία της Ιστορίας να μιλάει ένας ναζιστής εν ονόματι της ελεύθερης βούλησης και των ατομικών δικαιωμάτων, έως την αδυναμία κάποιων να αντιληφθούν πως –έστω και αν δεν τους το επιβάλλει ο νόμος–- είναι υποχρεωμένοι να αποφεύγουν να συμβάλλουν στη μετάδοση του ιού, σεβόμενοι το δικαίωμα των συμπολιτών τους στην υγεία.
Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
