Στις μέρες μας, το πρόβλημα της μελλοντικής πορείας της Ευρώπης συζητιέται σε πολλά επίπεδα, της γεωστρατηγικής, της χρηματοπιστωτικής αστάθειας, της ιστορίας και των εθνικών προτεραιοτήτων κ.ά. Είμαι της γνώμης ωστόσο ότι αξίζει η συζήτηση αυτών των ζητημάτων να επεκταθεί και στο επίπεδο της ιδεολογίας όπου για την ώρα καθυστερεί.
Να υπενθυμίσω λοιπόν ότι χονδρικά, με τον όρο ιδεολογία περιγράφεται ένα νοητικό σύνολο/κατασκεύασμα που συγκροτείται από γνώσεις, αναπαραστάσεις, ιδέες, πεποιθήσεις, εντυπώσεις, παραμυθίες, στερεότυπα κ.ά. με βάση τα οποία ο καθένας μας αντιλαμβάνεται και εντέλει βρίσκει τον εαυτό του στον κόσμο γύρω του. Θα παραλείψω τη διαδικασία δημιουργίας αυτών των κατασκευών και θα πω ότι, στην τελική, εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με αδιαφοροποίητα διανοητικά σχήματα, με εγκεφαλικό χυλό. Αντίθετα, οι ιδεολογίες αποτελούν οργανωμένα σύνολα που προσλαμβάνουν τον κόσμο εκεί έξω μέσα από συγκεκριμένες μεθόδους, λεξιλόγια και τελετουργίες, όπως οι θρησκευτικές, οι αθλητικές, οι εκλογικές κ.ά. Αν και αξίζει να μιλήσει κανείς εκτεταμένα για αυτές τις ολοκληρωμένες τελετουργίες δεν θα το επιχειρήσω εδώ. Θα επικεντρωθώ σε ένα και μοναδικό σημείο, στο γεγονός δηλαδή ότι δομικά, το κάθε ιδεολογικό όλον διαθέτει σκληρό πυρήνα στοιχείων (ιδέες, αναπαραστάσεις, παραμυθίες κλπ.) που, όπως η ελληνική εκδοχή του ευρωπαϊσμού, μεταλλάσσονται με εξαιρετικά βραδείς ρυθμούς, ενώ διαθέτει και περιφερειακά στοιχεία που, όπως το σκαρίφημα του ανδρικού ή του γυναικείου τύπου αλά Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ και Μέρυλιν Μονρόε αντίστοιχα, μεταβάλλονται ταχύτερα. Σε ό,τι μας αφορά, υποστηρίζω ότι ο σκληρός ιδεολογικός πυρήνας οργανώνεται γύρω από την ιδέα της Ευρώπης. Συγκεκριμένα, στην ελληνική της καρικατούρα, η Ευρώπη είναι παράγωγο μιας πορείας που αρχίζει με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, και διαμέσου του χριστιανισμού, της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού καταλήγει στην Ευρώπη του μοντερνισμού. Ως γνήσια συνέχεια της αρχαιότητας, η σύγχρονη Ελλάδα υποτίθεται ότι μετέχει αυτοδίκαια στη συγκρότηση αυτής της Ευρώπης ήδη από την αρχή. Από αυτήν εμπνεόμαστε εμείς οι Έλληνες και σε αυτήν σπεύδουμε ιστορικά να αναζητήσουμε τα απελευθερωτικά και τα πολιτιστικά μας προτάγματα, τη δημοκρατία, τον ορθό λόγο, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την αλληλεγγύη, τη μετριοπάθεια, τον πλουραλισμό και τη στοχαστικότητα.
Κοντολογίς, η Ευρώπη, όπως την περιγράφει η ελληνική αφήγηση, είναι η ιστορία μας, το παρόν και το μέλλον μας, κατά κάποιο τρόπο είναι η μεγάλη ιδέα του έθνους, που ως λανθάνον στοιχείο βρίσκεται παρόν σε κάθε έκφανση της ζωής. Νομίζω ότι αυτός είναι ο λόγος, και είναι πολύ βαθύς, όπου παρ’ όλη την ευρωπαϊκή οικονομική και πολιτική βαρβαρότητα με την οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι τα τελευταία χρόνια, η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού επιμένει ευρωπαϊκά.
Κι αν στην Ελλάδα ο ευρωπαϊσμός αποτελεί ισχυρό πυρηνικό στοιχείο της ιδεολογίας, δεν συμβαίνει το ίδιο και σε πολλές από τις υπόλοιπες χώρες. Αναφέρεται συχνά, για παράδειγμα, ότι ναι μεν στο σκληρό πυρήνα της γερμανικής ιδεολογίας συνυπάρχουν ισχυρά στοιχεία ευρωπαϊσμού, αυτός όμως κυριαρχείται από τις έννοιες ενός άνευ όρων κρατικού ορθολογισμού, και αυτό υποτίθεται ότι δικαιώνει αφενός τη λιτότητα στο ατομικό επίπεδο του μοναχικού και εκ γενετής αμαρτωλού ανθρωπάκου και αφετέρου την εσχατολογική συλλογική αντίληψη του εθνικού πεπρωμένου που εν πολλοίς οδηγεί και στην αδυναμία ελέγχου της ισχύος της χώρας.
Είναι αλήθεια ότι, στις μέρες μας, η ιδεολογία που αναγνωρίζει μια Ευρώπη ωσάν να αγκαλιάζει και να ενοποιεί ολόκληρη την ήπειρο εμφανίζει ρήγματα, αν όχι και τάσεις αποδόμησης. Γιατί συμβαίνει αυτό; Εκτιμώ ότι σήμερα μπορούμε να διακρίνουμε σημάδια που δείχνουν ότι οι κοινωνίες περνούν σε μια καινούργια φάση. Συγκεκριμένα, ο κύκλος της παγκοσμιοποίησης στο έδαφος της κεφαλαιακής κυκλοφορίας, όπου μέσω χρηματοπιστωτικών διαδικασιών το χρήμα ανακηρύσσεται στο κατ’ εξοχήν εμπορικό προϊόν, μοιάζει να οδεύει στο τέλος του μέσα σε συνθήκες μιας ατελεύτητης οικονομικής, πολιτικής, πολιτιστικής και κοινωνικής κρίσης. Πέρα από τη φτωχοποίηση μεγάλων μερίδων του παγκόσμιου πληθυσμού, οι γρήγορες αυτές αλλαγές ενισχύουν τις τάσεις περαιτέρω απορρύθμισης που εμφανίζει η αλυσίδα του καταμερισμού της εργασίας, πράγμα που με τη σειρά του οδηγεί αναπόφευκτα στην υγροποίηση των συνειδήσεων και τη μετατροπή του ταξικά προσδιοριζόμενου και πολιτικοποιημένου λαού σε απλώς διαμαρτυρόμενο μη-πολιτικό όχλο.
Υποστηρίζω, κοντολογίς, ότι ο πλανήτης εισέρχεται, και μάλιστα με γρήγορους ρυθμούς, σε νέες καταστάσεις όπου την πρωτοκαθεδρία των άυλων χρηματιστικών ανταλλαγών καταλαμβάνουν η παραγωγή και η κυκλοφορία υλικών αγαθών (σε αυτό το πλαίσιο ο πόλεμος για τα λιμάνια που μαίνεται στις μέρες μας είναι ενδεικτικός). Στις νέες μορφές που παίρνει η παγκόσμια κρίση, η αδήριτη ανάγκη παραγωγικής ανασυγκρότησης σε παγκόσμιο επίπεδο αποκτά επείγοντα χαρακτήρα. Η επικαιρότητα των επίδικων που αναδείχτηκαν εδώ και είκοσι χρόνια στο έδαφος της άυλης κεφαλαιακής κυκλοφορίας υποχωρεί, αυτά περνούν σε δεύτερο και τρίτο πλάνο, ενώ αναδύονται νέα στο επίπεδο της παραγωγής και της ανταλλαγής υλικών προϊόντων αυτήν τη φορά. Οι ανάγκες παραγωγικής ανασυγκρότησης σε όλες τις χώρες πραγματοποιούνται με όχημα την τεχνολογική καινοτομία, στους χώρους της βιοτεχνολογίας, των νανοεπιστημών, της τεχνολογίας των υλικών, της επικοινωνίας κ.α. Στις νέες αυτές συνθήκες, νέα ιδεολογικά στοιχεία γεννιούνται και έρχονται να προστεθούν σε εκείνα που ανέδειξαν πριν λίγα χρόνια η πληροφορική και η ρομποτική, και άλλα χάνονται.
Τι νόημα έχουν όλες τούτες οι γρήγορες αλλαγές για την Ευρώπη που συζητάμε εδώ; Όταν, όπως έλεγα πιο πριν, στις μέρες μας απομειώνεται η σημασία του ταξικού προσδιορισμού των συνειδήσεων τότε και ο αναγωγισμός της μίας και μοναδικής αιτίας, η πεποίθηση δηλαδή ότι η ταξική πάλη οδηγεί αναπόφευκτα στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό, δίνει τη θέση της στην ιδέα του πλουραλισμό των αιτίων, στην αβεβαιότητα σχετικά με τη πορεία των πραγμάτων. Εντέλει, τα νέα επίδικα και οι νέες αντιλήψεις αναδεικνύουν τη στοχαστικότητα της ιστορίας όπου διαταξικές δυνάμεις, όπως η θρησκεία, τα ηθικά στερεότυπα κλπ. έρχονται να παίξουν σημαντικό ρόλο. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, αναβαθμίζεται και η σημασία των ιδιοσυγκρασιακών εθνικών χαρακτηριστικών τα οποία και αναλαμβάνουν να λειτουργήσουν φυγοκεντρικά. Όταν μάλιστα η άκαμπτη και κατά βάση ατομικιστική προτεσταντική ηθική της λιτότητας έρχεται να συγκρουστεί στο έδαφος της πολιτικής και της οικονομίας με την κοινωνικοποιημένη ηθική λαϊκότητα του Νότου, οι φυγόκεντρες τάσεις απειλούν και τελικά εξουδετερώνουν την κεντρομόλο τάση άλλων στοιχείων της ιδεολογίας, όπως ο ελληνικός ευρωπαϊσμός. Στις συνθήκες λοιπόν των ταχύρρυθμων κοινωνικών αλλαγών, η ατομικότητα των συνειδήσεων γίνεται κεντρική και αυτό παύει σε ένα βαθμό να συνάδει με τη συλλογική συνείδηση του ευρωπαϊσμού που για τους Έλληνες, όπως προείπα, οργανώνεται με επίκεντρο την ιδέα της Ευρώπης. Στις μέρες μας, οι ατομικές συνειδήσεις παράγονται εντός της ζέουσας κοινωνίας, εκεί που το άτομο δρα μαζί με άλλους στα διάφορα επίπεδα όπου εκδηλώνεται η καθημερινότητα, στο χώρο εργασίας, και στην οικογένεια, και στα γήπεδα, στα καφενεία, στα σχολεία και οπουδήποτε αλλού δρουν οι άνθρωποι.
Με τα παραπάνω περιγράφω έναν κατακερματισμένο κόσμο, σχετικά αυτόνομων πεδίων δραστηριότητας, όπου κυριαρχεί η ατομικότητα στη δράση και όπου η συλλογική συνείδηση είναι παράγωγο διατομικότητας, σχέσης δηλαδή ανάμεσα σε αυτονομημένα άτομα. Και εδώ βέβαια καιροφυλακτεί ο κίνδυνος η στοχαστικότητα για την οποία μιλούσα παραπάνω να οδηγήσει σε χαοτικές καταστάσεις και να μετατρέψει τον πολιτικό λαό σε μη-πολιτικό όχλο. Σε αυτές τις συνθήκες ρευστοποίησης των συνειδήσεων, εθνικά στερεότυπα του σκληρού ιδεολογικού πυρήνα, σμιλεμένα ανά τους αιώνες, έρχονται στην επιφάνεια και όπως προανέφερα λειτουργούν φυγοκεντρικά.
Και αν ισχύει η ιδέα του Μαρξ, ότι οι κυρίαρχες ιδέες είναι η ιδεατή έκφραση των υλικών σχέσεων, τότε εξηγείται γιατί η συγκυρία ευνοεί σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες την αφύπνιση ιδεών εθνικιστικών, που άλλοτε λειτουργούν επιθετικά και άλλοτε αμυντικά. Για παράδειγμα, στη Γερμανία τα εθνικά στοιχεία του ιδεολογικού πυρήνα λειτουργούν επιθετικά με βάση την εγκυρότητα που υποτίθεται ότι προσφέρει η ισχύς της χώρας στην ιδέα του πεπρωμένου, ενώ στη Γαλλία τα αντίστοιχα στοιχεία λειτουργούν αμυντικά, απέναντι κυρίως στη γερμανική επιθετικότητα.
Όλα δείχνουν ότι σήμερα αναζωπυρώνονται βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις οι οποίες υπό τον όρο Εθνικός Φιλελευθερισμός αρχίζουν να μοιάζουν επικίνδυνα στις καταραμένες μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο ιδέες του πεπρωμένου και της ιστορίας. Σύμφωνα με ορισμένους απολογητές της, η τάση του Εθνικού Φιλελευθερισμού περιγράφει, με βάση το σχήμα Έθνος-Κράτος, έναν συντηρητικό ορθολογισμό υπέρ της εθνικής κοινωνίας, εμπλέκει στοιχεία μιας άκαμπτης θρησκευτικής ηθικολογίας με την ανάγκη πειθαρχημένου εκπαιδευτικού συστήματος και επιδιώκει την κυριαρχία της Εθνικής Κουλτούρας εις βάρος της πολυπολιτισμικότητας, ενώ ούτε ως αστείο δεν αποδέχεται διαπολιτιστικά σχήματα. Ακόμη, στο επίπεδο της οικονομίας, στέκει κριτικά απέναντι στα φαινόμενα της παγκοσμιοποίησης, προπαγανδίζει τη χρήση κατά το δοκούν εργαλείων και ευκολιών που παρέχει η παγκοσμιοποιημένη οικονομική πράξη και όλα αυτά εν ονόματι της ισχυροποίησης της Εθνικής Αστικής Τάξης.
Σήμερα στη χώρα συνυπάρχουν και αντιμάχονται στοιχεία που ευνοούν αυταρχικές λύσεις, όπως για παράδειγμα οι ανεξάρτητες αρχές, και στοιχεία που έστω και σε σπερματικό επίπεδο ευνοούν λύσεις κοινοτικές/συλλογικές όπως είναι οι δομές κοινωνικής οικονομίας, οι δομές αλληλέγγυας οικονομίας και οικονομίας των άμεσων ανταλλαγών κ.ά. Πάντως, απέναντι στον Εθνικό Φιλελευθερισμό, τα απελευθερωτικά κοινωνικά κινήματα, εκείνο για τα φύλα, το αντιρατσιστικό κ.ά., η προβληματική και η πρακτική των οποίων έχει σφυρηλατηθεί ακριβώς εκεί που εκδηλώνεται η καθημερινότητα των ανθρώπων, παρέχουν σε έναν κάποιο βαθμό προοπτικές για αριστερές εξόδους, πάντα στο επίπεδο των διαδικασιών παραγωγικής ανασυγκρότησης. Σε κάθε περίπτωση η τελική έκβαση των πραγμάτων παραμένει για την ώρα άδηλη.
Ο Γιώργος Στάμου είναι ομότιμος καθηγητής στο ΑΠΘ
