André Vitalis

Μια σειρά έρευνες, που αφορούν πολλούς μηχανισμούς τοποθετημένους σε δημόσιους χώρους στη Γαλλία και οι οποίες δημοσιεύτηκαν το 1995, προτείνουν τη διάκριση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές μορφές βιντεοεπιτήρησης: η πρώτη, της πρόληψης, επιδιώκει να θεσπίσει μια σχέση που παροτρύνει το άτομο να υιοθετήσει την απαιτούμενη συμπεριφορά, η δεύτερη, της καταστολής, αρκείται να παρεμβαίνει σε περίπτωση ανεπιθύμητης συμπεριφοράς. Η πρώτη προεκτείνει τις παλιές πειθαρχίες. Για περισσότερο από τρεις αιώνες, η αυτοκυριαρχία και η αυτοπειθαρχία συνέβαλαν στην εξημέρωση των ηθών και των συμπεριφορών. Ο Νόρμπερτ Ελίας έδειξε με ποιο τρόπο η διαμόρφωση μιας κοινωνίας της «Αυλής», κατά το 17ο και το 18ο αιώνα, απέκλεισε τις βίαιες συγκρούσεις και συνέβαλε στην εξάπλωση στο σύνολο της κοινωνίας νέων κανόνων συμπεριφοράς, βασισμένων στον αυτοέλεγχο και την αυτοσυγκράτηση. Για τον Μισέλ Φουκό, οι πανοπτικοί και πειθαρχικοί μηχανισμοί δημιούργησαν από τα τέλη του 18ου αιώνα το προσαρμοσμένο άτομο. Αυτό το άτομο έγινε υπάκουο και χρήσιμο χάρη στον εγκλεισμό του σε κλειστούς χώρους (σχολείο, στρατόπεδο, εργοστάσιο, νοσοκομείο, φυλακή) και σε ένα «σημάδεμα» του σώματος. Έγκλειστο πια, το επιτηρούμενο άτομο κάνει δικούς του τους καταναγκασμούς της εξουσίας. Στη δεκαετία του 1950, οι παλιές πειθαρχίες έχασαν την αποτελεσματικότητά τους. Η νεωτερικότητα δημιούργησε αυτό που ο ανθρωπολόγος Μαρκ Οζέ ονομάζει «μη χώρους», όπως τα αεροδρόμια ή τα μεγάλα εμπορικά κέντρα, όπου δεν εκφράζονται παρά αποσπασματικές και ανώνυμες ταυτότητες. Σε αυτό το πλαίσιο, το βίντεο επιχειρεί να εκσυγχρονίσει τους πανοπτικούς μηχανισμούς. Η γενική λειτουργία τού να είναι κανείς ορατός, χωρίς να βλέπει ποτέ, που ίσχυε μέχρι τώρα σε κλειστούς χώρους, θα εφαρμοστεί και σε ανοιχτούς όπου συχνάζουν συνεχώς κινούμενα άτομα. «Όταν αισθάνεται κανείς επιτηρούμενος από κάμερες», παρατηρεί ο Πολ Βιρίλιο, «έστω κι αν δεν υπάρχει κανείς στο θάλαμο ελέγχου, είναι εξαρτημένος και υπάρχει ένα είδος διοίκησης. Η βιντεοεπιτήρηση είναι μια διοίκηση συμπεριφορών. Ενώ αποθαρρύνει τους κακοποιούς, ταυτόχρονα τροποποιεί τις συμπεριφορές όλων». Το σημαντικό είναι να γνωρίζει ο βιντεοεπιτηρούμενος ότι αποτελεί αντικείμενο επιτήρησης. Αυτή η γνώση παράγει την πειθαρχική σχέση και οδηγεί το άτομο να υιοθετήσει τη διαγωγή που περιμένουν από αυτό. Η αποτελεσματικότητα του πανοπτικού σχήματος προέρχεται από τη σχέση «να σε βλέπουν χωρίς ποτέ να βλέπεις». Γι’ αυτό η μορφή αυτή της τεχνο-ασφαλείας είναι εξαιρετικά εμφανής και παρουσιάζεται με απόλυτη σαφήνεια με μια πληροφορία του τύπου: «Χαμογελάστε, σας κινηματογραφούν». Ορισμένες μέθοδοι επιτρέπουν μερικές φορές στο άτομο να παίξει το διπλό ρόλο του επιτηρούμενου και του επιτηρούντος. Για παράδειγμα, ορισμένα συστήματα που δοκιμάζονται τώρα σε συγκροτήματα πολυκατοικιών δίνουν τη δυνατότητα σε κάθε κάτοικο να παρακολουθεί, στον δέκτη του, το πηγαινέλα των προσώπων που βρίσκονται στους κοινόχρηστους χώρους.