Θανάσης Γιαλκέτσης

Από τις ζωηρές συζητήσεις εκείνης της περιόδου ξεχωρίζει η αντιπαράθεση ανάμεσα σε δύο γνωστούς μαρξιστές φιλοσόφους, τον Κάρελ Κόσικ και τον Ιβάν Σβίτακ. Σε μια σειρά άρθρων του με τίτλο «Η τωρινή μας κρίση», ο Κόσικ, που ήταν μέλος της Κ.Ε. του Κομμουνιστικού Κόμματος και θεωρητικός της νέας πορείας, αφού σημείωνε ότι επί Νοβότνι ο τσεχοσλοβακικός σοσιαλισμός είχε εκφυλιστεί σε ένα είδος «γραφειοκρατικής δικτατορίας», πρότεινε τη θεμελίωση ενός δημοκρατικού σοσιαλιστικού συστήματος, που θα δίνει κεντρικό ρόλο στους εργαζομένους, με τη δημιουργία οργάνων άμεσης δημοκρατίας, όπως είναι τα εργατικά συμβούλια. Ο Σβίτακ, που είχε αποχωρήσει από το κόμμα στη δεκαετία του 1960, απάντησε στον Κόσικ σε άρθρο του με τίτλο «Η δική σας τωρινή κρίση». Ο Σβίτακ τόνιζε ότι στην Τσεχοσλοβακία του 1968 είχε απλώς υιοθετηθεί ένα πρόγραμμα εσωτερικού εκδημοκρατισμού του Κομμουνιστικού Κόμματος, το οποίο ωστόσο συνέχιζε να περιθωριοποιεί τη μεγάλη πλειονότητα του πληθυσμού. Χωρίς να αμφισβητεί τις καλές προθέσεις των μεταρρυθμιστών κομμουνιστών, ο σοσιαλιστής Σβίτακ θεωρούσε ότι το πιο σοβαρό ελάττωμα του προγράμματός τους ήταν το ότι συνέχιζε να αποκλείει την ύπαρξη πολιτικών κομμάτων διαφορετικών από το Κομμουνιστικό, όχι κατ’ ανάγκην αντίθετων σε αυτό, αλλά τουλάχιστον αυτόνομων από αυτό. Η βίαιη συντριβή της «Ανοιξης της Πράγας», τον Αύγουστο του 1968, δεν έθεσε αμέσως τέρμα στις συζητήσεις και τις πολεμικές. Τον Δεκέμβριο του 1968, ο Κούντερα δημοσίευσε ένα κείμενο, στο οποίο υποστήριζε ότι, παρά την ήττα, η «Ανοιξη της Πράγας» ήταν μια εμπειρία με οικουμενική σημασία, γιατί αντιπροσώπευε την πρώτη απόπειρα να συμφιλιωθεί ο σοσιαλισμός με τη δημοκρατία, να οικοδομηθεί μια κοινωνία νέου τύπου, ανώτερη από τα αντίπαλα συστήματα που υπήρχαν σε Ανατολή και Δύση. Ο Χάβελ τού απάντησε, τον Φεβρουάριο του 1969, υποστηρίζοντας ότι οι μεγάλες κατακτήσεις της «Ανοιξης της Πράγας» (η κατάργηση της λογοκρισίας, ο σεβασμός των ανθρώπινων δικαιωμάτων κ.λπ.) δεν ήταν παρά η αποκατάσταση ελευθεριών που υπήρχαν τριάντα χρόνια νωρίτερα στην Τσεχοσλοβακία και που ίσχυαν σε όλες τις άλλες δημοκρατικές χώρες. Στον νεαρό θεατρικό συγγραφέα, ο λόγος του Κούντερα φαινόταν σαν μια απόπειρα να παρουσιάσει μια καταστροφή σαν ηθική νίκη, σαν μια φυγή από τη σκληρή και δυσάρεστη πραγματικότητα. Με αυτόν τον τρόπο, όμως, ο Κούντερα εμπόδιζε τους συμπατριώτες του να εκτιμήσουν αντικειμενικά την κατάσταση και να υποβάλουν σε κριτική «τα ιδεολογικά τους δόγματα, τις προκαταλήψεις και τις αυταπάτες τους». Στην πολεμική παρενέβη και ο Κόσικ, υποστηρίζοντας ότι η «Ανοιξη της Πράγας» δεν αποσκοπούσε σε μιαν απλή επιστροφή στην κανονικότητα των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών. Η σημασία της για την παγκόσμια ιστορία προέκυπτε ακριβώς από τον φιλόδοξο στόχο της δημοκρατικής αναγέννησης του σοσιαλισμού.

Η πρόσοδος αντλείται μέσω της ιδιοκτησίας και της άσκησης ελέγχου σε ένα αναγκαίο και σπάνιο αγαθό (όπως είναι για παράδειγμα το χρήμα ή η τεχνολογία). Οποιος ελέγχει το χρήμα και τις τεχνολογικές γνώσεις μπορεί να συσσωρεύει πελώριο πλούτο, εξορύσσοντας αξία από τις παραγωγικές δραστηριότητες. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας, αντί να εκπληρώνει το βασικό καθήκον που περιγράφουν τα οικονομικά εγχειρίδια, αντί δηλαδή να μετατρέπει τις αποταμιεύσεις σε επενδύσεις και να χρηματοδοτεί τις παραγωγικές δραστηριότητες που δημιουργούν αξία και καινοτομία, έχει γίνει σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτος και αυτόνομος σε σχέση με την υπόλοιπη οικονομία. Από τη δεκαετία του 1980 κι έπειτα, ο τομέας αυτός έχει συμβάλλει καθοριστικά στην άνοδο ενός «καζινοκαπιταλισμού», που τροφοδοτεί μιαν ακραία προσοδοθηρία. Με τη μεγάλη κρίση του 2008, το χρηματοοικονομικό χάος συμπαρέσυρε στην πτώση την παγκόσμια οικονομία. Και συνεχίζει ακόμα και σήμερα να υπονομεύει την οικονομική ανάπτυξη και να απειλεί τη συλλογική ευημερία. Ολα αυτά συμβαίνουν επειδή τα κράτη έχουν απαρνηθεί ένα θεμελιώδες καθήκον: να ρυθμίζουν και να οργανώνουν τις χρηματοοικονομικές αγορές και να τις προσανατολίζουν στην εξυπηρέτηση των κοινωνικών αναγκών. Σύμφωνα με τη Ματσουκάτο, το κράτος θα έπρεπε να έχει έναν ενεργό ρόλο στη δημιουργία της αξίας και στη διαμόρφωση, την οργάνωση και τον προσανατολισμό των νέων αγορών. Οι δημόσιοι θεσμοί δεν πρέπει να παρεμβαίνουν μόνο για να διορθώνουν τις «αποτυχίες της αγοράς». Θα πρέπει να αναπτύσσουν την πολιτική ικανότητα και να εφοδιάζονται με τις αναγκαίες ειδικές και τεχνικές γνώσεις, ώστε να προσανατολίζουν ενεργητικά την οικονομία και τις αγορές στην αποτελεσματική αντιμετώπιση των συντελούμενων μεγάλων αλλαγών –των τεχνολογικών μετασχηματισμών, της κλιματικής αλλαγής, της ενεργειακής μετάβασης- προς όφελος του κοινού καλού. Η δημιουργία αξίας πρέπει να βελτιώνει τη ζωή όλων και όχι να μετατρέπεται σε κέρδος για τους λιγοστούς κατόχους του πλούτου.

Πριν από 50 χρόνια, τη νύχτα της 20ής προς την 21η Αυγούστου του 1968, εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες από χώρες που ανήκαν στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας (από την ΕΣΣΔ, την Ανατολική Γερμανία, την Πολωνία, τη Βουλγαρία και την Ουγγαρία) εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία, για να καταστείλουν την «Ανοιξη της Πράγας». Οι κομμουνιστές ηγέτες των χωρών αυτών φοβούνταν ότι το πολιτικό πείραμα εκδημοκρατισμού και οι μεταρρυθμίσεις που γίνονταν στην Τσεχοσλοβακία θα μπορούσαν να «μολύνουν» και τις δικές τους κοινωνίες, κλονίζοντας το μονοπώλιο της απόλυτης και αυταρχικής εξουσίας τους. Η απόπειρα οικοδόμησης ενός «σοσιαλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο» καταδικάστηκε ως «αντεπανάσταση» και η εισβολή ξένων στρατών στην Τσεχοσλοβακία βαφτίστηκε «αδελφική βοήθεια».