Διαχρονική είναι η στόχευση της Αριστεράς σε μια εκπαίδευση στην οποία θα συνυπάρχουν η θεωρία και η πράξη. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, αυτή πήρε μια σχετικά πιο συγκεκριμένη μορφή, με την προγραμματική της τοποθέτηση για ένα Λύκειο Θεωρίας και Πράξης.
Η θέση αυτή έλκει την καταγωγή τις από τις αρχικές μαρξιστικές επεξεργασίες για ένα εκπαιδευτικό σύστημα, και πιο συγκεκριμένα από την έννοια του πολυτεχνικού σχολείου.
Σύμφωνα με τη Ρόζα Ιμβριώτη, «Η πολυτεχνική εκπαίδευση είναι μια επιτυχής θεωρητικά σύνθεση παράλληλου προβληματισμού στο αντίστοιχο στοιχείο του κοινωνικού εποικοδομήματος του Marx και του Engels… Η εκπαίδευση αυτή, επομένως, επιδιώκει να εξοικειώσει το παιδί ή τον έφηβο με τις αρχές όλων των μηχανισμών της παραγωγής, να συνηθίσει, δηλαδή, το παιδί στο χειρισμό των πιο απλών εργαλείων της παραγωγής. Δεν πρόκειται για μια ειδική ύλη διδασκαλίας, αλλά τα διδασκόμενα μαθήματα πρέπει να τα διαπερνά κάποιο “πολυτεχνικό” πνεύμα…».
Για τη σχέση εργαλείου και ανθρώπου
Ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος χρησιμοποιώντας εργαλεία. Άνθρωπος και εργαλείο γεννήθηκαν ταυτόχρονα και είναι άρρηκτα συνδεδεμένα ο ένας με το άλλο. Ένας, σχετικά ανώτερα, ανεπτυγμένος ζων οργανισμός έγινε άνθρωπος εργαζόμενος με φυσικά αντικείμενα. Με αυτήν τη χρήση τους τα αντικείμενα έγιναν εργαλεία. Ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, σημείωσε σχετικά: «Η χρήση και η κατασκευή εργαλείων εργασίας […] χαρακτηρίζει ιδιαζόντως τη διαδικασία της ανθρώπινης εργασίας και γι’ αυτόν το λόγο ο Βενιαμίν Φραγκλίνος όρισε τον άνθρωπο ως ένα tool making animal».
Το προ-ανθρώπινο ον που εξελίχθηκε σε άνθρωπο κατάφερε να εξελιχθεί με αυτό τον τρόπο γιατί διέθετε ένα ειδικό όργανο, το χέρι. Το χέρι είναι το ουσιώδες όργανο του πολιτισμού, ο θεμέλιος λίθος του εξανθρωπισμού μας. Η συγκεκριμένη διαδικασία δεν ήταν ούτε μονόπλευρη, ούτε απλή. Όμως, είναι αναμφισβήτητο πλέον γεγονός, ότι το χέρι απελευθέρωσε το μυαλό του ανθρώπου και παρήγαγε την ανθρώπινη συνείδηση.
Οι άνθρωποι δεν άρχισαν να κατασκευάζουν και να χρησιμοποιούν εργαλεία ορμώμενοι από κάποιο έμφυτο ένστικτο. Αυτά τα έμαθαν με το πείραμα, δηλαδή με τη δοκιμή και την πλάνη.
Σύμφωνα με τον Vygotsky:
-Τα ζώα εμφανίζουν δύο τύπους αντανακλαστικών: α) έμφυτα και β) επίκτητα.
-Αντίθετα οι άνθρωποι αντιδρούν με διαφορετικούς τρόπους διότι: α) Ο άνθρωπος κουβαλά μια ιστορική εμπειρία, στην οποία συμπεριλαμβάνεται και όλη η εμπειρία των προηγούμενων γενεών. β) Ο άνθρωπος, διά της απευθείας επικοινωνίας του με τους άλλους, μαθαίνει από την εμπειρία τους. γ) Η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από ενεργητική και όχι παθητική προσαρμογή. Οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν στο μυαλό τους, και στη συνέχεια να κατασκευάσουν αυτό που το μυαλό σχεδίασε.
Πρόκειται για μια άποψη άμεσα επηρεασμένη από το αντιπροσωπευτικότερο μαρξιστικό κείμενο: Το Κεφάλαιο. Συγκεκριμένα, στη 1η παράγραφο, του 5ου κεφαλαίου, του 3ου μέρους, γράφονται τα εξής: «Η αράχνη κάνει δουλειές που μοιάζουν μ’ αυτές που κάνει ο υφαντής, και η μέλισσα με το χτίσιμο των κυττάρων της κερήθρας της, ντροπιάζει καμπόσους ανθρώπους-αρχιτέκτονες. Αυτό, όμως, που ξεχωρίζει από τα πριν τον χειρότερο αρχιτέκτονα από την καλύτερη μέλισσα, είναι ότι έχει κιόλας φτιάξει το κύτταρο στο κεφάλι του, προτού το φτιάξει στο κερί. Στο τέλος του προτσές της εργασίας προκύπτει ένα αποτέλεσμα που υπήρχε κιόλας από την αρχή στην παράσταση του εργάτη, δηλαδή υπήρχε κιόλας ιδεατά». (Μαρξ, 1963, σ.191)
Αυτός ο ορισμός της φύσης της εργασίας αναφέρεται στην εντελώς ανεπτυγμένη ανθρώπινη φάση της. Προηγήθηκε ένα μεγάλο διάστημα πριν φτάσουμε σε αυτό το σημείο.
Με τη χρήση εργαλείων τίποτα δεν είναι πια αδύνατον. Δεν έχουμε παρά να βρούμε το κατάλληλο εργαλείο για να πετύχουμε αυτό που στο παρελθόν ήταν ανέφικτο.
Το ραβδί δεν είναι πλέον μόνο ένα κομμάτι ξύλο. Έχει προστεθεί μια λειτουργία, η οποία τώρα γίνεται το ουσιαστικό του περιεχόμενο. Από αυτό το σημείο, πλήθος ερωτημάτων άρχισαν να εγείρονται. Πώς θα γίνει πιο εξυπηρετικό, πιο αποδοτικό, πιο χρήσιμο, πιο εργονομικό; Ο αυθόρμητος πειραματισμός –η «σκέψη με τα χέρια», που προηγείται κάθε σκέψης καθ’ εαυτήν– αρχίζει να μετατρέπεται σε σκόπιμη σκέψη. Κάθε σκέψη πια δεν είναι τίποτα άλλο από μια συντομευμένη μορφή πειραματισμού, που έχει μεταφερθεί από τα χέρια στον εγκέφαλο. Τα αμέτρητα πειράματα που προηγήθηκαν έπαψαν να είναι μνήμη, έγιναν πείρα.
Υιοθετώντας τη γενική μαρξιστική θέση, ότι οι ιστορικές και κοινωνικές αλλαγές επιφέρουν αλλαγές στην ανθρώπινη φύση, ο Vygotsky ήταν ο πρώτος που επιχείρησε να τη συνδέσει με συγκεκριμένα ψυχολογικά ερωτήματα. Ο Engels στη Διαλεκτική της φύσης έγραψε πως «η εξειδίκευση του χεριού συνεπάγεται το εργαλείο, και το εργαλείο συνεπάγεται εξειδικευμένη ανθρώπινη δραστηριότητα, τη μετασχηματιστική επίδραση του ανθρώπου στη φύση». Ο Vygotsky επεξεργάστηκε δημιουργικά τη θέση του Engels για τη χρήση των εργαλείων, εισάγοντας την έννοια του πολιτισμικού ή ψυχολογικού εργαλείου, όπως είναι η γραφή, τα συστήματα αρίθμησης, τα σύμβολα, οι χάρτες, τα σχέδια, οι μουσικές σημειώσεις, τα διαγράμματα και προπάντων η γλώσσα. Χρησιμεύουν για να μπορέσει ο άνθρωπος να επικοινωνήσει με τους συνανθρώπους του και να αναλύσει την πραγματικότητα. Η εσωτερικοποίηση αυτών ακριβώς των πολιτισμικών συμβολικών συστημάτων οδηγεί σε αναπτυξιακούς μετασχηματισμούς της συμπεριφοράς και οδηγεί από τις πρώιμες στις ανώτερες μορφές ψυχολογικών διαδικασιών. Πιστεύει, δηλαδή, ακολουθώντας την παράδοση των Marx και Engels, ότι ο μηχανισμός της ατομικής αναπτυξιακής αλλαγής έχει τις ρίζες του στην κοινωνία και τον πολιτισμό.
Αργότερα στη συλλογή των άρθρων του με τον τίτλο Νους στην κοινωνία, ο Vygotsky σημείωνε πως, παρόλο που η πρακτική ευφυΐα και η χρήση σημείων-συμβόλων μπορούν να λειτουργήσουν ανεξάρτητα η μία από την άλλη στα μικρά παιδιά, η διαλεκτική ενότητα αυτών των συστημάτων στους ενηλίκους συνθέτει τον πυρήνα της πολύπλοκης ανθρώπινης συμπεριφοράς. «Η δική μας ανάλυση αποδίδει στη συμβολική δραστηριότητα μια ειδική οργανωτική λειτουργία, που περνά μέσα από τη διεργασία της χρήσης εργαλείων και οδηγεί σε θεμελιακά νέες μορφές συμπεριφοράς». (Vygotsky, 2000, σ.52).
Κατά τον Έρνστ Φίσερ, η εξέλιξη προς την εργασία απαιτούσε ένα σύστημα νέων μέσων έκφρασης και επικοινωνίας, τα σήματα που ζώα αντάλλασσαν για τον κίνδυνο, το ζευγάρωμα κλπ. Μόνο στη δουλειά, και μέσω της δουλειάς, έχουν οι ζωντανές υπάρξεις πολλά να πουν η μία στην άλλη. Η γλώσσα γεννήθηκε μαζί με τα εργαλεία.
Για τον Vygotsky, ο λόγος και η πρακτική δραστηριότητα ακολουθούν αρχικά ανεξάρτητες πορείες. Όμως, η στιγμή που δημιουργεί τις καθαρά ανθρώπινες μορφές της πρακτικής και τυπικής νοημοσύνης, η πλέον σημαντική στιγμή της ανθρώπινης ανάπτυξης, είναι η στιγμή της σύγκλισης του λόγου και της πρακτικής δραστηριότητας. (Vygotsky, 2000, σ.52)
Με θεωρία και πράξη
«Η πολυτεχνική εκπαίδευση δεν πρέπει να ταυτίζεται με την επαγγελματική εκπαίδευση. Είναι γενική εκπαίδευση και λαμβάνει υπόψη τις δυνατότητες και την ηλικία του παιδιού…», είναι η μακράς πνοής παρακαταθήκη της Ιμβριώτη. Οραματιζόταν μια εκπαίδευση που συμβάλλει στην άμβλυνση των στερεοτύπων που συνδέονται με τη διανοητική και τη χειρωνακτική εργασία, που παρέχει υψηλότερου επιπέδου γενική μόρφωση, που είναι αναγκαία για μια πιο επιτυχή παρακολούθηση οποιασδήποτε περαιτέρω εξειδίκευσης, που αναβάλλει για μεταγενέστερο επίπεδο τη λήψη κρίσιμων αποφάσεων σχετικά με εκπαιδευτικές/επαγγελματικές επιλογές, που παρέχει τη δυνατότητα περισσότερων επιλογών σε ό,τι αφορά την οριζόντια διαπερατότητα, που συμβάλλει στην άμβλυνση των συνεπειών των κοινωνικών ανισοτήτων στον τομέα της μόρφωσης.
Όταν, επομένως, δεν συνυπάρχουν η θεωρητική αναζήτηση με την πρακτική εφαρμογή στην εκπαιδευτική διαδικασία, μπορούμε να αντιληφθούμε πόσες αναπτυξιακές δυνατότητες στερούμε από τους μαθητές και τις μαθήτριες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος;
Σημειώσεις
Βυγκότσκυ Λ. (1993), Σκέψη και γλώσσα, Γνώση, Αθήνα
Μαρξ Κ.(1963), Το Κεφάλαιο-Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Μόρφωση, Αθήνα
Φίσερ Έρνστ, (1976), Η αναγκαιότητα της Τέχνης, Θεμέλιο
Χρονοπούλου-Πανταζή Χρύσα, Πολυτεχνική Εκπαίδευση Ι.
Vygotsky L.S., (2000), Νους στην κοινωνία. Η ανάπτυξη των Ανώτερων Ψυχολογικών εφαρμογών, Gutenberg-Ψυχολογία, Αθήνα
* Ο Γιώργος Μπουγελέκας είναι εκπαιδευτικός, μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ.
Πηγή: Εποχή
Η εικόνα είναι από την πρόσφατη έκθεση του Μουσείου Μπενάκη “Το εργαστήριο του αρχιτέκτονα”.
