Έχει ανάγκη η Αθήνα από βελτιώσεις του δημόσιου χώρου της; H απάντηση είναι σίγουρα ναι. Έχει ανάγκη η Αθήνα από μια πολεοδομική και αρχιτεκτονική ανάπλαση; H απάντηση είναι μάλλον ναι. Από πού προκύπτουν αυτές οι απαντήσεις θα το πούμε πιο κάτω. Αλλά τα πιο πάνω είναι μόλις τα πρώτα διλήμματα.
Ακολουθούν πιο δύσκολα. Για ποιον και πού; Για ποιους πρέπει να βελτιωθεί ο δημόσιος χώρος; Η απάντηση είναι προφανής. Για όλες και όλους. Όμως εδώ παράγονται άλλες ερωτήσεις. Πρώτα στη Σκουφά ή στη Φωκίωνος Νέγρη, στην Πειραιώς ή στη Βασιλίσσης Σοφίας, Και άλλα ερωτήματα: για τους εμπόρους του κέντρου, εκεί όπου η υπεραξία από τα έργα φαίνεται αμέσως, ή για τους κατοίκους όπου το όφελος αναβίωσης μιας συνοικίας σε κρίση θα αργήσει να φανεί;
Αρκεί μια τοπική επέμβαση; Ή αυτή μπορεί να δημιουργήσει νησίδα ευημερίας ενώ γύρω της τα πράγματα δεν θα αλλάξουν; Για να γίνει αντιληπτό το ερώτημα, αρκεί να περπατήσει κανείς λίγα βήματα στα δυτικά του σταθμού μετρό Κεραμεικού. Φεύγει από μια πλατεία που σφύζει από ζωή. Νυχτερινή διασκέδαση και καταστήματα υψηλότατων ενοικίων και κέρδους αποπνέουν εικόνα ευημερίας. Αναπτύχθηκαν ακριβώς λόγω της επιτυχημένης ανάπλασης της Τεχνόπολης και τη δημιουργίας του σταθμού μετρό με την πλατεία του. Μόλις όμως διαβούμε την Κωνσταντινουπόλεως, λίγα μέτρα μακριά, ο χώρος, η φτώχεια του, η υποβάθμιση του παραπέμπουν σε άλλες σκοτεινές εποχές. Αυτό ονομάζεται πολεοδομικό απαρτχάιντ. Έτσι κάπως ηθελημένα ή αθέλητα κτίζεται ο αποκλεισμός στρωμάτων του πληθυσμού – και μέσω πολεοδομικών επεμβάσεων.
Υπάρχει όμως μια αντίστροφη στρατηγική. Η προσπάθεια για μεγιστοποίηση των ωφελειών σε κοινωνικό επίπεδο, η διασπορά, η διάχυση των επεμβάσεων σε περιοχές που τις έχουν ανάγκη. Πώς γίνεται αυτό; Για όσους θυμούνται, ήταν αυτό που έπραξε η Βαρκελώνη με τους ολυμπιακούς της αγώνες και δεν το έπραξε η Αθήνα.
Η επόμενη ερώτηση αναφέρεται στο ποιος δρομολογεί τέτοιες αναπλάσεις.
Στην περίπτωση της Αθήνας, οι πρώτοι που είναι και οφείλουν να είναι οι διαχειριστές τέτοιων δράσεων είναι ο Δήμος Αθηναίων σε δημοτικό επίπεδο και η Περιφέρεια Αττικής σε μητροπολιτικό. Όμως δεν είναι μόνον αυτοί. Τα υπουργεία υποδομών για τους δρόμους, τα δίκτυα και τις παντός τύπου συγκοινωνίες, περιβάλλοντος για όλες τις θεσμοθετήσεις και τους πολεοδομικούς σχεδιασμούς, πολιτισμού για όλα τα αρχαιολογικά και τα μνημεία. Επομένως δύο αυτοδιοικητικοί φορείς και τρία υπουργεία. Αν πάμε σε ειδικότερες περιπτώσεις, θα βρούμε να εμπλέκονται πολύ περισσότεροι.
Χρειάζεται άραγε άλλος ένας οργανισμός, εταιρεία ή ό,τι άλλο για να διαχειριστεί σχεδιασμούς και αναπλάσεις;
Ας γυρίσουμε λίγο πίσω.
Στην Αθήνα είχαμε δύο σημαντικούς φορείς που επιτελούσαν το έργο τους. Τον Οργανισμό Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας και την Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων. Διαλύθηκαν και οι δύο από τις πρώτες κυβερνήσεις του Μνημονίου. Η αρμοδιότητα του πρώτου, ο ρυθμιστικός και μητροπολιτικός σχεδιασμός, εκκρεμεί ακόμη. Πρέπει να περάσει το ταχύτερο δυνατόν στη βαθμίδα της αυτοδιοίκησης που του αναλογεί, δηλαδή στην Περιφέρεια.
Σε ότι αφορά την ΕΑΧΑ, αυτή μας άφησε μια σημαντική εμπειρία: Την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων και τις αναδιαμορφώσεις των μεγάλων πλατειών. Έδειξε επίσης πως μπορεί να γίνει ο συντονισμός για αποτελεσματικούς σχεδιασμούς και έργα, μεταξύ αυτοδιοίκησης και υπουργείων. Η ΕΑΧΑ ήταν μια μικρή, ευέλικτη κρατική εταιρεία ειδικού σκοπού, η οποία έφερε σε πέρας, παραμονές του 2004, εκτός πολλών άλλων, ένα εμβληματικό έργο, ίσως το σημαντικότερο μαζί με το μετρό που μας άφησαν οι αγώνες, τον «Μεγάλο Περίπατο». Ήταν ένα έργο που δεν θα μπορούσε να το διεκπεραιώσει κανένας από τους άλλους εμπλεκόμενους φορείς μόνος του, λόγω γραφειοκρατικών αγκυλώσεων, τεχνικής αδυναμίας και πολιτικών αντιδράσεων . Η αρχαιολογική υπηρεσία ήταν αδύνατον να εκτελέσει ένα έργο πεζοδρόμησης τριών κεντρικών αρτηριών (δεν ήξερε να το κάνει), οι υπηρεσίες υποδομών των μεταφορών δεν επρόκειτο να το εκτελέσουν (λόγω μοναδικού προσανατολισμού, τότε, στα έργα οδοποιίας και στην άσφαλτο), ο δε Δήμος δεν τολμούσε λόγω των τεράστιων αντιδράσεων πολλών ανθρώπων οι οποίοι αδυνατούσαν να καταλάβουν πώς είναι δυνατόν να καταργηθεί ένας δρόμος από όπου περνούσαν 60.000 οχήματα την ώρα, ή πώς ήταν δυνατόν να μη φθάνουν τα πούλμαν στα Προπύλαια και στο Ηρώδειο. Ο μεγάλος πεζόδρομος τελικά έγινε από εκείνον τον φορέα.
Ανάλογα φαινόμενα υπήρξαν στο παρελθόν στις μεγάλες επεμβάσεις της Αθήνας. Στην ανάπλαση της Πλάκας, στις πεζοδρομήσεις της Βουκουρεστίου ή της Ερμού, στην αναστολή οικοδομικών αδειών για την ανάπλαση της οδού Πειραιώς. Και τότε χρειάστηκαν συνέργειες ταυτόχρονα με ισχυρές κεντρικές επιλογές.
Διά ταύτα, γνωρίζουμε ότι το σχήμα δουλεύει. Ένας κρατικός φορέας με αυτά τα χαρακτηριστικά υπό την άμεση εποπτεία υπουργείων και αυτοδιοίκησης που αναλαμβάνει το συντονισμό για στοχευμένες μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις.
Με τι στρατήγημα όμως;
Εδώ υπάρχει μια πλούσια δουλειά η οποία αφορά κυρίως το κέντρο της Αθήνας. Σοβαρές μελέτες και διαγωνισμοί πραγματοποιήθηκαν μετά το 2004 αλλά έμειναν στη μέση λόγω της κρίσης.
Τρία παραδείγματα: Ο διαγωνισμός Αθήνα 4x4 με σπουδαίες ιδέες για πολύ μικρά φθηνά έργα σε τετράδες οικοδομικών τετραγώνων όλης της πόλης, ο βραβευμένος διαγωνισμός της πλατείας Θεάτρου που δεν προχώρησε ποτέ, όπως και το τελείωμα της διαδρομής του «Μεγάλου Περιπάτου», από το Ολυμπείον έως το Καλλιμάρμαρο.
Υπάρχει παράλληλα ο τρέχων μεγάλος σχεδιασμός του Δήμου Αθηναίων με τις ολοκληρωμένες χωρικές επεμβάσεις (ΟΧΕ) που προγραμμάτισε και χρηματοδοτεί η Περιφέρεια Αττικής. Όπως και οι δρομολογημένες μικρές επεμβάσεις πάλι του δήμου, στο Ιστορικό Τρίγωνο. Τρέχει παράλληλα με επιτυχία το πιλοτικό πρόγραμμα του Υπουργείου Εργασίας για εβδομήντα απονεκρωμένα ακίνητα των ασφαλιστικών ταμείων. Αναβιώνουν ή βρίσκονται σε τροχιά αναβίωσης με όρους κοινωνικής ανταπόδοσης. Έχει δρομολογηθεί και δεν γυρνάει πίσω η αποκατάσταση των προσφυγικών πολυκατοικιών της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Με χρήση κατοικίας για τους κατοίκους τους, με κοινωνική στέγη, ξενώνα του νοσοκομείου «Άγιος Σάββας» για τους συνοδούς των ασθενών και ένα μουσείο προσφυγικής μνήμης.
Τέλος, υπάρχει ένα συγκροτημένο θεσμοθετημένο σχέδιο σε μητροπολιτική κλίμακα –το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας– και σε δημοτική κλίμακα – το Σχέδιο Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης (ΣΟΑΠ) για το Κέντρο της Αθήνας.
Ας σκεφτούμε μικρούς απλούς και φθηνούς στόχους μεγάλης απόδοσης.
Όπως είναι η αναβίωση των υποβαθμισμένων γειτονιών στην «πίσω αυλή» του κέντρου από την Κυψέλη ως τους Αμπελόκηπους, από το Δουργούτι ως τον Κολωνό, τα χαμηλών τόνων έργα σε εγκαταλειμμένα κτίρια και συνοικιακές πλατείες. Τη βελτίωση του δημόσιου χώρου παντού με προτεραιότητα στα «μικρά» αλλά πολύτιμα για όλους, τα πεζοδρόμια, τις διαβάσεις πεζών, τη βιώσιμη κινητικότητα όλων.
Τις διαδρομές που θα βοηθήσουν την κινητικότητα, θα επανακαθορίσουν την ταυτότητα του κέντρου σε σύνδεση με την ευρύτερη υποβαθμισμένη περιφέρειά του.
Όλα αυτά με έναν ξεκάθαρο προσανατολισμό – να προστατευτούν κυρίως οι πιο αδύναμοι κάτοικοι, οι κάτοικοι χαμηλών εισοδημάτων, οι λιγότερο κερδοφόρες χρήσεις όπως η βιοτεχνία, το παραδοσιακό μικρό εμπόριο, η κατοικία. Να επιβιώσουν απέναντι στην επιθετικότητα των χρήσεων υψηλής κερδοφορίας – να μη στήσουμε δηλαδή άλλο ένα gentrification, έναν «αστικό εξευγενισμό» με έξωση όλων αυτών από το κέντρο της Αθήνας.
Το κείμενο αυτό γράφεται με αφορμή την ίδρυση του φορέα «Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε.». Σημειώνονται μερικές απαραίτητες διευκρινήσεις.
Η «Ανάπλαση» είναι ένας 100% δημόσιος φορέας, όπως όλες οι κρατικές εταιρείες.
Δεν έρχεται να υποκαταστήσει, ούτε να παρακάμψει κανέναν φορέα. Έρχεται να συντονίσει νέα έργα αλλά και να λειτουργήσει υποβοηθητικά σε δρομολογημένα χρήσιμα έργα και σχεδιασμούς.
Συστάθηκε το διοικητικό συμβούλιο. Σε αυτό εκπροσωπούνται διά του ιδρυτικού νόμου η Περιφέρεια Αττικής, ο Δήμος Αθηναίων, τα υπουργεία Περιβάλλοντος, Υποδομών και Πολιτισμού, όπως και το νοσοκομείο «Άγιος Σάββας» ως εταίρος στην ανάπλαση των προσφυγικών. Ο Δήμος Αθηναίων είναι ο μόνος ο οποίος δεν έχει ορίσει ακόμη τον εκπρόσωπό του.
Ο στόχος είναι να βρεθεί η αμοιβαίου συμφέροντος μορφή συνεργασίας με τον Δήμο –και θα βρεθεί– καθώς η «Ανάπλαση» δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς την αυτοδιοίκηση, όπως κανένα σοβαρό έργο πολεοδομίας στην εποχή μας.
Ο φορέας είναι στελεχωμένος από μια ολιγάριθμη ομάδα νέων μηχανικών που μετακλήθηκαν από άλλα δημόσια πόστα. Ακολουθείται το δημόσιο λογιστικό στους διαγωνισμούς, τις μελέτες και ό,τι άλλο χρειάζεται. Μέσα στις επόμενες ημέρες θα ανακοινωθεί η πλαισίωση του ΔΣ από ένα άμισθο γνωμοδοτικό συμβούλιο διακεκριμένων επιστημόνων που γνωρίζουν πολύ καλά τι σημαίνει Αθήνα αλλά και πώς γίνονται οι αστικές αναπλάσεις.
Με αυτά τα εφόδια, αυτούς τους ανθρώπους, με έναν πολύ μικρό προϋπολογισμό και με αυτή την εμπειρία ξεκινάει η «Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε». Φιλοδοξώντας να καλύψει έστω και λίγο από το τεράστιο κενό, που άφησε πριν δέκα χρόνια, η διάλυση των προηγούμενων αντίστοιχων επιτυχημένων φορέων, διευρύνοντας αυτήν τη φορά τους στόχους, όχι μόνο στην περιοχή του τουριστικού-αρχαιολογικού τριγώνου, αλλά και στη μη ορατή Αθήνα, στην «πίσω αυλή».
Νίκος Μπελαβίλας
16 Σεπτεμβρίου 2018
