Το φυσικό αέριο αναμένεται να δώσει ώθηση στην (ενεργειακή) μετάβαση και ο χρόνος είναι πολύ σημαντική παράμετρος. Οπότε είμαστε εδώ και πιέζουμε για να αξιοποιήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο φυσικό αέριο στο συντομότερο δυνατό χρόνο (Διεθύνων Σύμβουλος, Eni Κύπρου)
Τα ορυκτά καύσιμα είναι το λιπαντικό της μηχανής του καπιταλισμού. Θερμαίνουν τα σπίτια, παράγουν ρούχα, τροφοδοτούν τα πολεμικά αεροπλάνα και την παγκόσμια ναυτιλία. Από τα ορυκτά καύσιμα (άνθρακας, πετρέλαιο, φυσικό αέριο), το πετρέλαιο αποτελεί το προσφιλέστερο αντικείμενο μελέτης ως η σημαντικότερη πηγή ενέργειας και το πιο προσοδοφόρο εμπόρευμα στον κόσμο, δεύτερο μετά τα δεδομένα (Appel 2019; Dietrich 2017; Hanieh 2024; Huber 2013; Khalili 2020; Mitchell 2011). Όμως, η δική μας παρέμβαση αφορά τον διάδοχο του πετρελαίου, το φυσικό αέριο. Παρά τις αρνητικές επιπτώσεις του στο κλίμα, το φυσικό αέριο εντάσσεται στην ολοένα διευρυνόμενη κατηγορία των «ανανεώσιμων πηγών ενέργειας», διαφημιζόμενο ως το «καύσιμο-γέφυρα» που θα στηρίξει την ενεργειακή μετάβαση (Stapczynski 2023), ενώ καταγράφεται και ως «βιώσιμη επένδυση» στην Πράσινη Ταξινομία της ΕΕ. Ως εκ τούτου, η σημασία και η ζήτησή του παρουσιάζουν ραγδαία αύξηση, κάτι που ισχύει επίσης για τα υψηλά κέρδη και τη δύναμη των εταιρειών που το παράγουν (Müller 2025).
Σ’ αυτήν την παρέμβαση, που αποτελείται από δύο μέρη, θα επικεντρωθούμε στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, προκειμένου να εξηγήσουμε πώς η συσσώρευση του φυσικού αερίου συνδέεται με τη φυλή και την [κοινωνική] τάξη αναδεικνύοντας τους βασικούς μηχανισμούς του φυλετικού καπιταλισμού στους οποίους στηρίζεται η κερδοφορία του κλάδου του φυσικού αερίου.
Στο πρώτο μέρος θα περιγράψουμε τον τρόπο με τον οποίο ο εν λόγω κλάδος λειτουργεί ως βιομηχανικό σύμπλεγμα. Έχοντας συμμετάσχει στο Συνέδριο και την Έκθεση για την Ενέργεια στην Ανατολική Μεσόγειο, που έγινε στις 28-30 Νοεμβρίου 2023 στη Λεμεσό της Κύπρου, και χρησιμοποιώντας την ιστορική ανάλυση και την εθνογραφική έρευνα, θα δείξουμε ότι η επιρροή των εταιρειών στην πολιτική υπάρχει χάρη στην αυτοκρατορία. Στη συνέχεια, θα εξηγήσουμε τον τρόπο με τον οποίο μια εκτεταμένη διαδικασία φυλετικοποίησης λειτουργεί με διάφορους τρόπους στην Ανατολική Μεσόγειο, καθιστώντας αναλώσιμες συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές και ομάδες πληθυσμού.
Στο δεύτερο μέρος, που θα δημοσιευτεί σύντομα, θα επεκταθούμε περισσότερο σε αυτό το θέμα, εξετάζοντας τον τρόπο με τον οποίο η στρατιωτικοποίηση και η καταστολή των εξεγέρσεων διασφαλίζουν τη γρήγορη εξάπλωση του φυσικού αερίου. Έτσι, ελπίζουμε ότι θα αποσαφηνίσουμε την έννοια του φυλετικού καπιταλισμού: την κατανόηση του καπιταλισμού ως τρόπου παραγωγής που απαιτεί την εφαρμογή τεχνικών αποκλεισμού και απομάκρυνσης επιλεγμένων πληθυσμών που θεωρούνται «πλεονάζοντες», με στόχο τη συσσώρευση πλούτου (Bhattacharyya 2018). Η δημοτικότητα της συγκεκριμένης έννοιας και η αξιοποίησή της σε ακτιβιστικούς χώρους εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια του κινήματος Black Lives Matter στη δεκαετία του 2010, αλλά η αρχική της προέλευση εντοπίζεται σε νοτιοαφρικανούς μελετητές, όπως ο Χάρολντ Βόλπε [ Harold Wolpe] (1972) που ασχολήθηκε με το κίνημα κατά του απαρτχάιντ, ο οποίος άσκησε μεγάλη επιρροή στους πιο διάσημους θεωρητικούς της εν λόγω έννοιας, τον Σέντρικ Ρόμπινσον [Cedric Robinson] και τον Στιούαρτ Χολ [Stuart Hall] (Levenson and Paret 2024). Η δική μας συμβολή έγκειται στην ένταξη σ’ αυτό το πλαίσιο της βιομηχανίας φυσικού αερίου, παρουσιάζοντας τον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιείται η συσσώρευση κεφαλαίου στον κλάδο του φυσικού αερίου, μέσω της ευέλικτης κατηγορίας της φυλής-με τον χαρακτηρισμό ορισμένων περιοχών/ομάδων ως «απόβλητα της εδαφικής κυριαρχίας» (Robinson 1983: 26), και άλλων ως ωφελούμενη ομάδα ατόμων λόγω φυλετικής ανωτερότητας.
Ποιοι ωφελούνται
Η έννοια του βιομηχανικού συμπλέγματος φυσικού αερίου
Το φυσικό αέριο δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από την πολιτική. (Alexandra, ανεξάρτητη πολιτική αναλύτρια)2
Η βιομηχανία φυσικού αερίου είναι μια μήτρα εξουσίας, η οποία αποτελείται από ένα δίκτυο ατόμων και θεσμών που είναι το λιπαντικό της παραγωγής, της μεταφοράς και της τελικής χρήσης του προϊόντος. Περιλαμβάνει τις ενεργειακές εταιρείες που αγοράζουν και εκμεταλλεύονται τη γη∙ τους καπιταλιστές του χρηματοπιστωτικού τομέα που δανείζουν κράτη και εταιρείες∙ τους παρόχους υπηρεσιών που κατασκευάζουν αγωγούς, τερματικούς σταθμούς και τεχνολογίες επιτήρησης∙ τις βιομηχανίες καταναλωτικών προϊόντων που χρησιμοποιούν το φυσικό αέριο για την παραγωγή φυτοφαρμάκων, χάλυβα και πετροχημικών∙ τους συμβούλους επιχειρήσεων που μεγιστοποιούν την ανάπτυξη του κεφαλαίου, και τις ασφαλιστικές εταιρείες που διαχειρίζονται τον επιχειρηματικό κίνδυνο. Περιλαμβάνει επίσης τους αναλυτές, τους δημοσιογράφους, τους διανοούμενους και τους ακτιβιστές που εξιστορούν την επέκταση της χρήσης του φυσικού αερίου ή/και αντιστέκονται σ’ αυτήν (Gilmore et al. 2022). Όλα τα παραπάνω, μαζί, συνιστούν το βιομηχανικό σύμπλεγμα φυσικού αερίου.
Η κατανόηση του φυσικού αερίου ως βιομηχανικού συμπλέγματος -ένα σχήμα που βασίζεται στο φυλακο-βιομηχανικό σύμπλεγμα3– μας βοηθά να εξετάσουμε πώς λειτουργεί αυτή η βιομηχανία στη βάση του φυλετικού καπιταλισμού και ποιες στρατηγικές φυλετικοποίησης απαιτούνται για την πολλαπλή ανάπτυξή της. Η εργασία μας αποκαλύπτει την εξάρτηση της βιομηχανίας φυσικού αερίου από τις φυλετικές ιεραρχίες που ιστορικά, αλλά και σήμερα, δικαιολογούν την εκμετάλλευση επιλεγμένων περιφερειών, για να τροφοδοτούνται συγκεκριμένα κέντρα (hooks 1984). Την απάντηση στο ερώτημα «ποιος ωφελείται;» μπορούμε να την αναζητήσουμε στα ενεργειακά συνέδρια. Η προαναφερθείσα Διάσκεψη και Έκθεση για την Ενέργεια στην Ανατολική Μεσόγειο του 2023, τυλιγμένη στη χλιδή, δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Εκεί, οι υπουργοί των κυβερνήσεων του Λιβάνου και της Κύπρου συναντήθηκαν με στελέχη του Υπουργείου Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών, διευθυντές πετρελαϊκών εταιρειών και τραπεζών, αλλά και επιχειρηματικούς συμβούλους. Οι συμμετέχοντες φιλοξενήθηκαν στο νεόκτιστο θέρετρο «Πόλη των Ονείρων» της Λεμεσού, ένα κτίριο με γυάλινες πόρτες ύψους δύο ορόφων και χρυσοκέντητα χαλιά. Στο αστραφτερό εσωτερικό του κτιρίου, ένα καζίνο, καταστήματα Cartier και κούκλες υψηλής ραπτικής πλαισίωναν τη διαδρομή ως την αίθουσα εκδηλώσεων του συνεδρίου, με τους συμμετέχοντες να παρατηρούν ο ένας την κάρτα με το όνομα του άλλου για να αξιολογήσουν τη σημαντικότητά του. Σ’ αυτό το κλειστό εταιρικό περιβάλλον μπορούσε κανείς να διακρίνει κάποιες διαφορετικές συμπεριφορές και ιεραρχίες: Οι ευρωπαϊκές εταιρείες (η Eni και η TotalEnergies) μαζεύονταν κοντά η μία στην άλλη σαν σχολικές παρέες, ενώ κάποιες άλλες εταιρείες (η Chevron, η Exxon και η Shell) αποχωρούσαν αλαζονικά μετά την πρώτη ημέρα -βέβαιες για την περιφερειακή τους κυριαρχία – ή παρέμεναν στη θέση τους για να εξασφαλίσουν συμφωνίες που θα ενίσχυαν το κύρος τους (η Energean).
Η εταιρική-πολιτική συνέργεια
Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου παρακολουθήσαμε με προσοχή τις διαδραστικές σχέσεις μεταξύ κυβερνητικών αξιωματούχων και υψηλόβαθμων στελεχών ενεργειακών κολοσσών, και θέσαμε σε διάφορους συνέδρους το ερώτημα ποιοι πραγματικά κάνουν κουμάντο: οι εταιρείες ή οι πολιτικοί; Οι απαντήσεις ήταν ποικίλες, αποτυπώνοντας ένα μείγμα ανταγωνισμού και συνέργειας που δεν διευκρινίζει επαρκώς τη λειτουργία του βιομηχανικού συμπλέγματος φυσικού αερίου. Για να διαλευκάνουμε αυτή την πολύπλοκη σχέση επικεντρώσαμε την προσοχή μας στον σημαντικότερο δρώντα της περιοχής, την εταιρεία Chevron, και τη σχέση της με το αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών. Στα πάνελ η μια πλευρά ήταν ο καθρέφτης της άλλης, καθώς και οι δύο πίεζαν για υποδομές και πολιτική συνεργασία σε ολόκληρη την περιοχή, κυρίως με το Ισραήλ. Ενδεικτική είναι οι δηλώσεις εκπροσώπων του Στέιτ Ντιπάρτμεντ: «Θέλουμε να υπάρξει μεγαλύτερη διασύνδεση μεταξύ των χωρών της περιοχής», και «Οι Ηνωμένες Πολιτείες εργάζονται στενά για το ενεργειακό τμήμα αυτής της διασύνδεσης», υπονοώντας τις συμφωνίες μεταξύ Ισραήλ και Ιορδανίας, Ισραήλ και Αιγύπτου, Ισραήλ και Λιβάνου, για τις οποίες οι ΗΠΑ έχουν ασκήσει έντονη πίεση την τελευταία δεκαετία. Παρόμοια ήταν η δήλωση εκπροσώπου της Chevron: «Θεωρούμε ότι υπάρχουν πολύ μεγάλες συνέργειες στην περιφερειακή αγορά», ο οποίος μάλιστα ενθάρρυνε τα κράτη να κατανοήσουν «τα σημαντικά γεωπολιτικά οφέλη» που θα συνοδεύσουν αυτές τις συνέργειες. Ως ο κυριότερος διαχειριστής των κοιτασμάτων «ισραηλινού φυσικού αερίου», η Chevron έχει επωφεληθεί σημαντικά από τις αμερικανικές παρασκηνιακές πιέσεις που καθιστούν το Ισραήλ τον σημαντικότερο προμηθευτή φυσικού αερίου της περιοχής, γιατί οι αυξημένες εξαγωγές ενισχύουν τα κέρδη της εταιρείας. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι μεταξύ των δύο δρώντων-της αμερικανικής κυβέρνησης και της Chevron-δεν είναι κοινή μόνο η χρήση των όρων ενεργειακή «συνέργειας» (και «συνεργασία»), αλλά και το αμοιβαίο όφελος, εφόσον αυτή επιτευχθεί. Όταν υπάρχει συνέργεια στην αγορά υλοποιείται η εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών για οικονομική εξομάλυνση (των αραβικών χωρών με το Ισραήλ) μέσω του φυσικού αερίου, αλλά αυξάνονται και τα κέρδη της Chevron. Το σενάριο αυτής της εμφανούς συμπόρευσης παρουσιάστηκε εντέχνως σ’ αυτά τα πάνελ,, αποκαλύπτοντας τον τρόπο με τον οποίο τα συμφέροντα των δύο μερών αλληλοσυμπληρώνονται, ενισχύοντας τους κοινούς στόχους της αυτοκρατορίας.
Η εν λόγω συνέργεια επιβεβαιώθηκε κατά τη διάρκεια συνέντευξης που πήραμε από έναν ανεξάρτητο πολιτικό αναλυτή, ο οποίος ανέφερε ότι, παρά το γεγονός ότι η Αμερική είναι ένα καπιταλιστικό, ακραία νεοφιλελεύθερο κράτος, «φυσικά και, εφόσον είναι δυνατόν, στηρίζει τη συνεργασία [μεταξύ κρατών και εταιρειών]». Η συνέργεια είναι προφανής στην περίπτωση των κρατικά ελεγχόμενων ενεργειακών κολοσσών, όπως η Eni- στην οποία το ιταλικό κράτος είναι ο βασικός μέτοχος- με τις εταιρείες αυτής της μορφής να έχουν απ’ ευθείας πρόσβαση στα κρατικά κονδύλια και στη διαμόρφωση της ενεργειακής πολιτικής. Στα πιο νεοφιλελεύθερα κράτη, όπως η Αμερική, δεν υπάρχει η ίδια παραγωγική δομή, με αποτέλεσμα εταιρείες, όπως η Chevron, να έχουν μεγαλύτερη ανεξαρτησία. Παρ’ όλα αυτά, η «συνεργασία» υφίσταται και σ’ αυτήν την περίπτωση με συγκαλυμμένους τρόπους, πρωτίστως επειδή «αυτές οι εταιρείες είναι πολύ σημαντικές για τις Ηνωμένες Πολιτείες … αποφέρουν τεράστια έσοδα και φόρους», όπως ανέφερε ένας άλλος πολιτικός αναλυτής. Αυτό σημαίνει ότι αν η Chevron έχει κέρδη, έχει και το κράτος. Η οικονομική εξάρτηση λειτουργεί και αντιστρόφως: αν το κράτος αυξάνει/διατηρεί τη γεωπολιτική του ισχύ, αυξάνονται και οι επενδυτικές ευκαιρίες της Chevron. Έτσι, η σχέση πετρελαίου και πολιτικής εξουσίας είναι μια κατάσταση win-win.
Το ιστορικό παρελθόν της συνέργειας
Όμως, η επικερδής σύμπραξη της εταιρείας με το αμερικανικό κράτος δεν είναι προϊόν μόνο του νεοφιλελευθερισμού, αλλά και της αυτοκρατορικής βίας, τόσο στο παρελθόν όσο και στις μέρες μας. Η ιστορία της Chevron και της αμερικανικής πετρελαϊκής κυριαρχίας είναι μεγάλη, υπάρχουν όμως δύο σημαντικοί ιστορικοί δείκτες που εξηγούν πώς η αυτοκρατορία είναι ζωτικής σημασίας για την κοινή ισχύ των δύο μερών στο χώρο του πετρελαίου. Ο πρώτος είναι η προεξέχουσα θέση του αμερικανικού πετρελαίου στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες μπήκαν στον πόλεμο συγκροτήθηκε ένα κυβερνητικό συμβούλιο στο οποίο συμμετείχαν και οι έξι μεγαλύτερες αμερικανικές εταιρείες πετρελαίου. Αυτή η εξέλιξη εξασφάλιζε στις εταιρείες άμεση πρόσβαση στη λήψη πολιτικών αποφάσεων, καθώς και την ευκαιρία να διαμορφώνουν την πολιτική προς όφελός τους, συμπεριλαμβανομένης της παροχής σ’ αυτές τεράστιων φορολογικών ελαφρύνσεων (Hanieh 2024: 43). Με αυτόν τον τρόπο οι αμερικανικές πετρελαϊκές εταιρείες όχι μόνο συνδέθηκαν ανεπιστρεπτί με τη λήψη πολιτικών αποφάσεων, αλλά συνδέθηκε και ρητά η οικονομική τους επιτυχία με την επέκταση των πολέμων. Η συγκεκριμένη ιστορική παρακαταθήκη εξακολουθεί να υφίσταται, με τους στρατούς να αποτελούν σήμερα τον κύριο καταναλωτή πετρελαίου, και την αμερικανική πετρελαϊκή βιομηχανία να παραμένει ο βασικός προμηθευτής του ισραηλινού στρατού, και κατά την διάρκεια της συνεχιζόμενης γενοκτονίας στην Παλαιστίνη. Αυτό δείχνει ότι η πολιτική επιρροή και οι ευνοϊκές συνθήκες λειτουργίας του εταιρειών φυσικού αερίου που παρατηρούμε σήμερα είναι άμεσο αποτέλεσμα προηγούμενων πρακτικών, που είχαν στόχο την εξυπηρέτηση των ιμπεριαλιστικών πολέμων.
Ο δεύτερος ιστορικός δείκτης είναι η εφαρμογή μιας «πολιτικής ανοικτών θυρών» (Hanieh 2024: 55) στη Μέση Ανατολή, η οποία αμφισβήτησε την αποκλειστικά ευρωπαϊκή πρόσβαση στα πετρελαϊκά αποθέματα της περιοχής. Η αυξημένη παγκόσμια οικονομική ισχύς της Αμερικής κατά τη μεταπολεμική περίοδο συνίστατο στο γεγονός ότι είχε στη διάθεσή της ισχυρά όπλα για να εκθρονίσει την ευρωπαϊκή κυριαρχία στο χώρο του πετρελαίου και να αναγκάσει την «αποικιοκρατία … να λειτουργεί προς όφελος όλων των υποψήφιων δυνάμεων», συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών (Hanieh 2024: 58). Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αμερικανικές εταιρείες, όπως η Chevron, έχουν μακρά παρουσία στις αραβικές χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, γεγονός που αποτυπώνεται σ’ αυτό που μας είπε ο εκπρόσωπος της εταιρείας: «Έχουμε συνεχή παρουσία στην Αίγυπτο από το 1937». Επομένως, η ευρωπαϊκή αποικιοκρατία και η αυτοκρατορική πολεμική δραστηριότητα είναι εκείνες που έβαλαν τις βάσεις της σύγχρονης αμερικανικής αυτοκρατορικής κυριαρχίας στην περιοχή. Αυτό δείχνει ότι το βιομηχανικό σύμπλεγμα φυσικού αερίου δεν αφορά απλώς τη διαπλοκή μεταξύ επιχειρήσεων και κρατών, αλλά διαμορφώθηκε μέσω της παρακαταθήκης της λευκής υπεροχής.
Οι εταιρείες ως ήπιες αποικιοκρατικές δυνάμεις
Η εταιρική-πολιτική συνέργεια είναι το αποτέλεσμα μιας εξελισσόμενης δυναμικής του κλάδου του φυσικού αερίου, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα, εξυπηρετώντας τα ίδια συμφέροντα. Το παρελθόν διαμόρφωσε τις προϋποθέσεις ώστε οι εταιρείες να ενεργούν ως ήπια δύναμη για λογαριασμό των αποικιοκρατικών δυνάμεων, διατηρώντας τον έλεγχο ορισμένων χωρών μέσω των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων τους. Απόδειξη αυτής της συνέχειας είναι η πρόσφατη παρουσία της εταιρείας TotalEnergies στα χωρικά ύδατα του Λιβάνου και ο τρόπος με τον οποίο την προώθησε η γαλλική κυβέρνηση. Η Γαλλία συνδέεται με τον Λίβανο, ο οποίος ήταν πρώην αποικία της, και επιθυμεί την σταθερότητά του, συνηγορώντας έτσι υπέρ του επιχειρήματος ότι οι εταιρείες φυσικού αερίου εξακολουθούν να λειτουργούν ως ήπιες αποικιοκρατικές δυνάμεις για τη διατήρηση των δυτικών συμφερόντων σε διάφορες χώρες. Η Chevron δεν αποτελεί εξαίρεση, καθώς η ισχυρή παρουσία της στα κλεμμένα παλαιστινιακά χωρικά ύδατα και η λειτουργία των υποδομών φυσικού αερίου του κατακτητή, δηλαδή του Ισραήλ, είναι ένας μηχανισμός για τη διατήρηση της αμερικανικής ηγεμονίας στην περιοχή. Η παρουσία της Chevron αποτελεί βασικό στοιχείο της στρατηγικής των ΗΠΑ για την άσκηση της «διπλωματίας του φυσικού αερίου» στην περιοχή, η οποία έχει σχεδιαστεί με στόχο την εξομάλυνση των σχέσεων των αραβικών χωρών με το Ισραήλ μέσω ενεργειακών συμφωνιών που ωθούν στην οικονομική τους συνεργασία. Κατά τη διάρκεια διαδικτυακής συνέντευξης, ο Mahmoud Nawajja [Μαχμούντ Ναουάτζα], γενικός συντονιστής της Εθνικής Επιτροπής της οργάνωσης BDS4, αναφέρθηκε στον ρόλο της Chevron σ’ αυτές τις εξελίξεις, δηλώνοντας ότι «είναι ξεκάθαρο ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θέλουν να διαφυλάξουν το Ισραήλ, και ότι υπάρχουν τα κατάλληλα εργαλεία [γι’ αυτό], ένα εκ των οποίων είναι η συγκεκριμένη εταιρεία». Αναφερόμενος στη συμφωνία φυσικού αερίου Ιορδανίας-Ισραήλ του 2016, για την οποία οι Ηνωμένες Πολιτείες άσκησαν έντονες πιέσεις, ο Mahmoud υποστήριξε τα εξής: «Η πρεσβεία των Ηνωμένων Πολιτειών πιέζει την Ιορδανία να προμηθευτεί φυσικό αέριο από το Ισραήλ, και αμέσως μετά οι Ισραηλινοί χορηγούν στην Chevron άδεια άντλησης και εκμετάλλευσης του φυσικού αερίου. Όλα συνδέονται … υπάρχει ένα κλίμα συνεργασίας … μια νέα αποικιοκρατία του αμερικανικού ιμπεριαλισμού».
Η παρουσία της Chevron στην περιοχή δεν είναι τυχαία. Ο έλεγχος των αποθεμάτων φυσικού αερίου στη θάλασσα του Λεβάντε5 και οι εξαγωγικές υποδομές συνεπάγονται ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν πολύ πιο εύκολα να ζητήσουν από τη Chevron να διευκολύνει και να προωθήσει την εξομάλυνση ή την «περιφερειακή συνεργασία» Ισραήλ και αραβικών χωρών με επίκεντρο την ενέργεια. Αυτό αποδεικνύει ότι το σύγχρονο εμπόριο φυσικού αερίου αποτελεί συνέχεια των ίδιων ιστορικών διαδικασιών που εργαλειοποίησαν τον πόλεμο και την αυτοκρατορική κυριαρχία υπέρ των δυνάμεων της λευκής υπεροχής. Πράγματι, τα λεγόμενα στα συνέδρια του κλάδου του φυσικού αερίου, όπως το προαναφερθέν στη Λεμεσό, παραπέμπουν σε υλικές συνέργειες που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με (νεο)αποικιοκρατικές ατζέντες, προς όφελος ενός εταιρικού-πολιτικού παραδείγματος που έχει σφραγιστεί από τη λευκή κυριαρχία. Είναι φανερό ότι το βιομηχανικό σύμπλεγμα φυσικού αερίου είναι μια μήτρα εξουσίας που έχει τις ρίζες της στον ιμπεριαλισμό του παρελθόντος και τρέφεται από τη ρατσιστική βία του παρόντος.
Ποιοι επωμίζονται το κόστος
Ζώνες θυσίας
Υπάρχει ένα νέο κύμα ενεργειακής αποικιοκρατίας, που θυσιάζει διαρκώς τις χώρες της Βόρειας Αφρικής ή της Νότιας Ευρώπης για χάρη των αναγκών σε φυσικό αέριο των περισσότερο «αναπτυγμένων» χωρών της Ευρώπης. (Pippo, ReCommon)6
Έχοντας προσδιορίσει ποιοι και με ποιον τρόπο επωφελούνται από το βιομηχανικό σύμπλεγμα φυσικού αερίου, είναι αναγκαίο να εξετάσουμε και ποιοι επωμίζονται το κόστος που αυτό συνεπάγεται. Στο πλαίσιο του φυλετικού καπιταλισμού τα υλικά οφέλη κάποιων εξαρτώνται από τις υλικές απώλειες κάποιων άλλων, με αποτέλεσμα να είναι αδύνατη η πλήρης κατανόηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί το εμπόριο φυσικού αερίου στη βάσης της φυλής και της τάξης χωρίς την ενασχόληση με τις γεωγραφίες, τα εδάφη και τους λαούς που θυσιάζονται για την επέκτασή του (Hamouchene 2016). Γι’ αυτόν το λόγο, σε συνδυασμό με τη συμμετοχή μας στο προαναφερθέν συνέδριο, περάσαμε δύο μήνες με ακτιβιστές και κοινότητες που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των εξορύξεων φυσικού αερίου σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο, προκειμένου να διερευνήσουμε τις «ζώνες θυσίας» και ποιοι εντάσσονται σ’ αυτές. Διαπιστώσαμε ότι πολλές κοινότητες, τόσο στον Παγκόσμιο Νότο όσο και εκτός αυτού, όπως π.χ. στην Ελλάδα και τη Νότια Ιταλία, συνιστούν ζώνες θυσίας. Αυτό περιπλέκει τις διαχωριστικές οριοθετήσεις του νεοαποικιακού εξορυκτισμού, σύμφωνα με τις οποίες η Αφρική, η Ασία και η Λατινική Αμερική είναι αναλώσιμες για χάρη της ομοιογενούς Ευρώπης. Τούτο δεν σημαίνει ότι ο κλασικός νεοαποικιακός εξορυκτισμός έχει μειωθεί. Πράγματι, η αιγυπτιακή εργατική τάξη είναι το θύμα μιας νέας συμφωνίας που υποχρεώνει την Αίγυπτο να εξάγει φυσικό αέριο στην Ευρώπη, ενώ ο δικός της πληθυσμός αντιμετωπίζει σοβαρές ελλείψεις του προϊόντος. Αυτό το άνισο εμπόριο αναπαράγει δεκαετίες αποικιοκρατικών σχέσεων που μετατοπίζουν το κοινωνικοοικονομικό κόστος στις εργατικές τάξεις της Βόρειας Αφρικής προς όφελος των αυτοκρατορικών ελίτ. Οι ελλείψεις φυσικού αερίου έχουν ήδη οδηγήσει στο κλείσιμο ενός μεγάλου μέρους της αιγυπτιακής βιομηχανίας και σε καθημερινές διακοπές ρεύματος, με αποτέλεσμα το καλοκαίρι του 2024 να χάσουν τη ζωή τους 40 άνθρωποι στην επαρχία του Ασουάν λόγω ελαττωματικών συστημάτων εξαερισμού σε συνθήκες καύσωνα 49,6°C (El-Gaafary 2024). Είναι σαφές ότι οι παγκόσμιες φυλετικές ιεραρχίες εξακολουθούν να κυριαρχούν στην αγορά ενέργειας, καθορίζοντας ποιοι υποβαθμίζονται και ποιοι ωφελούνται. Αυτή η ενότητα του κειμένου μας επιδιώκει να διευρύνει την εν λόγω οπτική και να εντοπίσει γεωγραφίες πέραν του «Παγκόσμιου Νότου», οι οποίες υπόκεινται σε διαφορετικές διαδικασίες φυλετικοποίησης έτσι ώστε και αυτές να θεωρούνται ως «θυσία» στο βωμό της εξάπλωσης της χρήσης φυσικού αερίου.
Η διαδικασία φυλετικοποίησης
Οι ζώνες θυσίας κατασκευάζονται μέσω μιας παγκόσμιας διαδικασίας φυλετικοποίησης που χρησιμοποιεί τις περιφερειακές και ταξικές διαφορές προκειμένου να κατηγοριοποιήσει τις ζωές σε αξιοβίωτες και αναλώσιμες (Bhattacharyya 2018). Η εν λόγω πρακτική είναι αναγκαία για τον σχεδιασμό των ροών του κεφαλαίου, καθώς διαχωρίζει τους πληθυσμούς σε κάποιους που είναι άξια υποκείμενα πλούτου και σε κάποιους άλλους που είναι ανάξια υποκείμενα εκμετάλλευσης. Οι μελετητές υπογραμμίζουν επίσης τη σημασία της φυλής, σημειώνοντας ότι, παρ’ ό,τι αυτή είναι ένας τρόπος οργάνωσης που σηματοδοτεί την ύπαρξη μιας αγεφύρωτης διαφοροποίησης, παρουσιάζει μια εξαιρετικά μεγάλη ευελιξία (Go 2021). Η ισχύς του συγκεκριμένου επινοήματος οφείλεται στην ενδεχομενικότητα και τη μετάλλαξή του (Khalili 2023). Συνεπώς, η φυλετικοποίηση δεν είναι μια επιδερμική διαδικασία, αλλά μια διαδικασία ευέλικτη και διαρκώς εξελισσόμενη∙ τα υποκείμενα που φυλετικοποιούνται ως κατώτερα αλλάζουν συνεχώς. Η Bhattacharyya (2018: 22) υποστηρίζει ότι σε ένα περιβάλλον οικολογικής κρίσης και συνειδητοποίησης των περιορισμένων πόρων, «υπάρχει μια αυξανόμενη σπουδή να διαιρούνται οι άνθρωποι σε άξιους και σε αναλώσιμους». Εμείς επιδιώκουμε να επεκτείνουμε και να τεκμηριώσουμε τη βασιμότητα αυτού του επιχειρήματος, αναδεικνύοντας ειδικότερα τον τρόπο με τον οποίο ο επιβαλλόμενος χρονικός περιορισμός στις εξορύξεις φυσικού αερίου κλιμακώνει την απεγνωσμένη προσπάθεια των εταιρειών να πραγμαποιήσουν εξορύξεις ορυκτών καυσίμων, όπου και όπως μπορούν (Raval and Kerr 2021). Ως συνέπεια αυτής της κατάστασης εξελίσσονται και οι διαδικασίες φυλετικοποίησης τόσο εντός, όσο και εκτός των ευρωπαϊκών συνόρων, έτσι ώστε όλο και περισσότεροι τόποι να οριοθετούνται ως «ζώνες θυσίας».
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Νότια Ιταλία, όπου η υποκειμενικότητα της «θυσιαστικής ζωής» είναι ιδιαίτερα αισθητή. Ακτιβιστές από νησιά όπως η Σικελία και η Σαρδηνία περιέγραψαν την εμπειρία τους ως μια «εσωτερική αποικιακή κατάσταση», σύμφωνα με την οποία οι ντόπιοι ζουν σε «μια περιοχή οικονομικής, υλικής, ενεργειακής και ανθρώπινης εξόρυξης» (Guilia) που επιβλήθηκε από το ιταλικό κράτος για να εξυπηρετεί τους κατοίκους της ηπειρωτικής χώρας. Η αντίδραση των ακτιβιστών ήταν να αγωνίζονται για ανεξαρτησία και να αντιστιστέκονται στις βιομηχανικές καταλήψεις στρατιωτικών και ενεργειακών υποδομών (διυλιστήρια πετρελαίου, τερματικοί σταθμοί υγροποιημένου φυσικού αερίου [LNG]) στα νησιά τους, γεγονός που εξαναγκάζει τους κατοίκους να είναι «in servitu energetica» («σε ενεργειακή δουλεία») κάποιων άλλων. Στην ηπειρωτική Νότια Ιταλία οι κοινότητες εξέφρασαν παρόμοια συναισθήματα εγκλωβισμού σε «κύκλους αξιοποίησης ή υποβάθμισης» (Pippo), που ωφελούν τους Ιταλούς του Βορρά. Αυτοί οι χαρακτηρισμοί αντανακλούν τη φυλετική λογική των αναλώσιμων έναντι των αξιοποιήσιμων, καθώς ορισμένες ομάδες στιγματίζονται διαρκώς ως «ένα από τα εργαστήρια παραβατικότητας της Ιταλίας» (Pippo), με κοινότητες που αποδεκατίζονται από τις περιστρεφόμενες πόρτες των εξορυκτικών βιομηχανιών. Οι συνεντευξιαζόμενοι αναφέρθηκαν στον υποτιμητικό όρο terroni -που επινοήθηκε από τους Ιταλούς του Βορρά με στόχο τον χαρακτηρισμό των Ιταλών του Νότου ως οπισθοδρομικών αγροτών, που το μόνο που ξέρουν είναι πώς να καλλιεργούν τη γη [terra]-αποδεικνύοντας τον υποβόσκοντα ρατσισμό των κατοίκων της Βόρειας Ιταλίας. Αυτή η τεχνική αποκλεισμού και τα αποτελέσματά της έχει σαφώς ρατσιστικό χαρακτήρα, καθώς καταλογίζει στους κατοίκους του Νότου ένα υποδεέστερο επίπεδο προκειμένου να δικαιολογήσει δεκαετίες συστηματικής υπανάπτυξης και χρόνιας κρατικής εγκατάλειψης.
Η περίπτωση του Τάραντα
Η εργατούπολη του Τάραντα είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ο φυλετικός διαχωρισμός όχι μόνο στην εξόρυξη, αλλά και στη (βιομηχανική) κατανάλωση του φυσικού αερίου. Ο Τάραντας υποφέρει εδώ και 60 χρόνια από την εξαιρετικά ρυπογόνα χαλυβουργία Ilva, η οποία καταναλώνει φυσικό αέριο που αγοράζει από την Eni (Giuffrida 2024). Η τοξική σκόνη του κόκκινου οξειδίου του σιδήρου που εκλύεται καθημερινά από το εργοστάσιο περιέχει ένα μείγμα ορυκτών, μετάλλων, και καρκινογόνων διοξινών που όχι μόνο έχουν καταστρέψει γεωργικές εκτάσεις και αλιευτικές δραστηριότητες, αλλά έχουν προκαλέσει χιλιάδες θανάτους από καρκίνο, ακόμα και παιδιών (ibid.). Σε μια συνάντηση της κοινότητας, οι συμμετέχοντες χαρακτήριζαν την κατάστασή τους ως ζωή «στο περιθώριο» (Pietro) – ότι ζουν σε μια περιφέρεια που θυσιάζεται για έναν επιλεγμένο πυρήνα. Παραδέχονταν την ύπαρξη μιας «ιεραρχίας του περιθωρίου» (Pietro), δηλαδή ότι κάποιοι άλλοι υποφέρουν ακόμα πιο πολύ, αλλά παρ’ όλα αυτά εξακολουθούσαν να αυτοχαρακτηρίζονται ως προϊόν μιας φυλετικής ιεραρχίας που καθιστά τη ζωή τους άνευ σημασίας. Η ταλαιπωρία της περιοχής από το εργοστάσιο της ILVA είναι, όντως, τεράστια. Τα σχολεία στον Τάραντα παραμένουν κλειστά λόγω των έντονων αναθυμιάσεων, ενώ πολλοί ενήλικες αναγκάζονται να εργάζονται στο εργοστάσιο, καθώς δεν υπάρχουν άλλες τοπικές ευκαιρίες απασχόλησης. Παρόλα αυτά, το κράτος επιμένει να παρατείνει πάση θυσία τη διάρκεια ζωής του εργοστασίου, πράγμα που σημαίνει ότι οι κάτοικοι που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να εγκαταλείψουν τον Τάραντα αναγκάζονται να παραμένουν εκεί και «να ζουν σύντομες, περιθωριοποιημένες ζωές». Είναι ξεκάθαρο ότι ο Τάραντας δεν είναι απλώς μια ζώνη θυσίας, αλλά μια ζώνη εγκλεισμού. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τον παραλληλισμό της κατάστασης εκεί με τη συνοπτική περιγραφή του ρατσισμού που έχει κάνει ο Gilmore (2007: 28) ως «την κρατικά επιτρεπόμενη ή εξωθεσμική παραγωγή και εκμετάλλευση της ομαδικής διαφοροποιημένης ευαλωτότητας που οδηγεί σε πρόωρο θάνατο», δεδομένου ότι, προκειμένου να επιβιώσει το κεφάλαιο στις βιομηχανίες χάλυβα και φυσικού αερίου, η εργατική τάξη της Νότιας Ιταλίας είναι καταδικασμένη στην επισφάλεια και στο θάνατο.
Η περίπτωση των Ιωαννίνων
Το βιομηχανικό σύμπλεγμα φυσικού αερίου όχι μόνο εμβαθύνει τους υπάρχοντες μηχανισμούς εξορύξεων, αλλά διευρύνει και τα όριά τους. Τα εδάφη που στο παρελθόν χαρακτηρίζονταν παρθένα και αμόλυντα παραχωρούνται σήμερα για εξορύξεις εν όψει της επερχόμενης παγκόσμιας ενεργειακής κρίσης. Τα Ιωάννινα στη Βόρεια Ελλάδα είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, με τις τοπικές κοινότητες να δηλώνουν ότι είναι σοκαρισμένες για την επιλογή του τουριστικού τους τοπίου από την εταιρεία έρευνας και παραγωγής υδρογονανθράκων, Energean, ως το πρώτο χερσαίο έργο γεώτρησης για φυσικό αέριο στη χώρα. Η απόγνωση των κατοίκων συνδέεται και με τη συγκεκριμένη τοποθεσία: οι εξορύξεις γίνονται στο «ιερό βουνό» του δήμου που βρίσκεται επάνω σε σημαντικά υδάτινα αποθέματα (Christian), γεγονός που απειλεί ζωτικούς πόρους, καθώς και τη σχέση των κατοίκων με τη γη τους. Ένας από τους συντευξιαζόμενους υποστήριξε ότι η καταστροφή των αποθεμάτων νερού και των καλλιεργήσιμων εκτάσεων που τα περιβάλλουν είναι ολέθρια για το χωριό, καθώς καταστρέφει τον «αυτάρκη και παραδοσιακό τρόπο ζωής των κατοίκων» προκειμένου να «τροφοδοτηθεί μια άλλη πόλη» με ενέργεια (Christian). Ο Christian μάς εξήγησε πώς νομιμοποιείται η συγκεκριμένη εκμετάλλευση της περιοχή: ως αγροτικό χωριό μακριά από την Αθήνα, του είπαν οι κάτοικοι, «είμαστε μια από τις πιο υποβαθμισμένες και περιθωριοποιημένες κοινότητες». Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η συγκεκριμένη κοινότητα να αντιμετωπίζεται από το ελληνικό κράτος ως αναλώσιμη προς όφελος της βορειοευρωπαϊκής ενεργειακής ασφάλειας και της συσσώρευσης φυσικού αερίου. Σύμφωνα με τον Christian, αυτό σημαίνει ότι τα Ιωάννινα είναι θύμα της από ορισμένους μελετητές αποκαλούμενης συσσώρευσης δια της υφαρπαγής (Harvey 2005) – μιας καθοριστικής διαδικασία της ρατσιστικής καπιταλιστικής μηχανής βάσει της οποίας οι πληθυσμοί στερούνται των πόρων που τους ανήκουν, χωρίς να μπορούν να επανενταχθούν σε ένα διαφορετικό οικονομικό πλαίσιο. Οι κάτοικοι εξέφρασαν τον φόβο τους στον Christian ότι το έργο, όπως ανέφεραν κατά λέξη, «…θα μας αναγκάσει να εκτοπιστούμε στο εσωτερικό της χώρας … [και] να εγκαταλείψουμε τα χωριά μας», κάτι που είναι βέβαιο ότι θα συμβεί δεδομένου ότι τα μέσα απόκτησης εισοδήματος στην κοινότητά τους-η γη και τα ζώα τους-θα εκλείψουν. Ο Christian φοβάται ότι, ριζωμένοι όπως είναι στη γη, οι ντόπιοι δεν θα μπορέσουν να επανενταχθούν αποτελεσματικά στην οικονομική ζωή της Αθήνας, και θα «εγκαταλειφθούν εντελώς» από το κράτος. Αναλύοντας τη συγκεκριμένη περίπτωση διαπιστώνουμε τον τρόπο με τον οποίο και στην Ελλάδα οι φτωχές, αγροτικές κοινότητες θυσιάζονται στο βωμό του καπιταλισμού των ορυκτών καυσίμων και της εκθετικής ανάπτυξης του βιομηχανικού συμπλέγματος φυσικού αερίου. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι πρέπει να αναθεωρήσουμε την άποψή μας για το ποιοι είναι και πού βρίσκονται αυτοί που εντάσσονται σε «φυλετικά κατώτερες» κατηγορίες που εξυπηρετούν τις εξορύξεις. Πρόκειται για μια κατηγορία που διευρύνεται συνεχώς με την αύξηση της ύπουλης βίας, εντός και εκτός των ευρωπαϊκών συνόρων. Οφείλουμε να δούμε αυτή τη συνολική εικόνα και να προβληματιστούμε, ώστε να κατανοήσουμε πλήρως τη διάσταση και τη δυναμική του ερωτήματος ποιοι μπορούν να επωμιστούν το κόστος του βιομηχανικού συμπλέγματος φυσικού αερίου και ποιοι εντέλει το επωμίζονται.
Ανάγκη περαιτέρω ερευνών και διεθνιστικής αλληλεγγύης
Καταλήγοντας, καλούμε τα κινήματα και τους διανοούμενους να ασχοληθούν με τις δικές τους περιοχές και τις δικές τους δράσεις για να δώσουν απαντήσεις στο προαναφερθέν ερώτημα ποιοι ωφελούνται και ποιοι επωμίζονται το κόστος του βιομηχανικού συμπλέγματος φυσικού αερίου. Η απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα θα μας επιτρέψει να εξετάσουμε τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους η φυλή και η τάξη εξασφαλίζουν την επιβίωση της βιομηχανίας ορυκτού φυσικού αερίου. Χάρη στην κατασκευή των διαφορών στις εν λόγω κατηγορίες, αλλά και χάρη στη συνέχιση της αποικιοκρατικής κληρονομιάς, η βιομηχανία φυσικού αερίου έχει τη δυνατότητα να αποκομίζει τεράστια κέρδη, αλλάζοντας αμετάκλητα, στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, τις τοπικές κοινωνίες και τον παγκόσμιο χάρτη. Όμως, όσο αυξάνεται η ζήτηση ορυκτού φυσικού αερίου, τόσο πρέπει να αυξάνεται η δική μας αντίσταση και ευαισθησία απέναντι σ’ αυτό το φαινόμενο. Είναι ξεκάθαρο ότι το βιομηχανικό σύμπλεγμα του φυσικού αερίου που περιγράφουμε στην Παρέμβασή μας πρέπει να αντιμετωπιστεί με ανάλογες υπερεθνικές κινητοποιήσεις και προσπάθειες παρεμπόδισης της ομαλής λειτουργίας των εταιρειών τους συμπλέγματος. Η αποικιοκρατική χαρτογραφία έχει αποκαλυφθεί∙ ήρθε η ώρα να την αντιμετωπίσουμε με έναν διεθνιστικό χάρτη αλληλεγγύης που να λαμβάνει υπόψη τόσο τις μεταξύ μας διαφορές, όσο και τις εμπειρίες που μας συνδέουν. Μόνο τότε θα μπορέσουμε να ενώσουμε αποτελεσματικά τις δυνάμεις μας για να αντιταχθούμε στη δύναμη του βιομηχανικού συμπλέγματος φυσικού αερίου και να πραγματώσουμε το μέλλον που οραματιζόμαστε, στο οποίο ουδείς θα επωμίζεται το κόστος.
Μετάφραση-Επιμέλεια: Χάρης Γολέμης
1 Η WeSmellGas είναι μια αντιμαχόμενη [abolitionist] συλλογικότητα διοργανωτών εκδηλώσεων, ερευνητών και κινηματογραφιστών, με έδρα τη Βόρεια Ευρώπη. Σκοπός μας είναι η αποδόμηση του ιμπεριαλιστικού ενεργειακού συστήματος της Ευρώπης, με έρευνες, ανατρεπτικές δράσεις και ταινίες, προκειμένου να αποκαλύψουμε και να αμφισβητήσουμε τη βία του. Το 2022, εκπονήσαμε μια αποαποικιακή μελέτη για τη βιομηχανία φυσικού αερίου, το «βιομηχανικό σύμπλεγμα φυσικού αερίου», η οποία στηρίζεται στο έργο ριζοσπαστών μαύρων μελετητών και στις θεωρίες για το φυλακο-βιομηχανικό σύμπλεγμα. Η χρηματοδότηση του Ιδρύματος Antipode, στο πλαίσιο του προγράμματος «Right to the Discipline», μας επέτρεψε να διεξάγουμε μια σε βάθος εθνογραφική έρευνα σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας του βιομηχανικού συμπλέγματος φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο. Το έργο πραγματοποιήθηκε υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας Λαλέ Χαλίλι [Laleh Khalili], και κατέληξε σε αυτή την Παρέμβαση σε δύο μέρη καθώς και σε μια σειρά ταινιών μικρού μήκους.
2 Οι ανεξάρτητοι αναλυτές διαθέτουν σε διάφορους πελάτες τις γνώσεις τους, έρευνες και εκθέσεις για θέματα της ειδικότητάς τους. Συνήθως απασχολούνται ως εμπειρογνώμονες με σύμβαση έργου από κυβερνητικούς φορείς ή εταιρείες για να παρέχουν συμβουλευτικές υπηρεσίες σχετικά με νέα επιχειρηματικά εγχειρήματα, επενδύσεις ή αλλαγές της πολιτικής τους. Στην προκειμένη περίπτωση, η Alexandra-και ο Joseph που αναφέρεται παρακάτω- είναι εμπειρογνώμονες σε θέματα φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο. Στο παρόν άρθρο χρησιμοποιούνται ψευδώνυμα για την προστασία της ταυτότητας όλων των συνεντευξιαζόμενων.
3 ΣτΕ: Το φυλακοβιομηχανικό σύμπλεγμα είναι όρος, ο οποίος επινοήθηκε στο πρότυπο του «στρατιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος» που πρωτοχρησιμοποιήθηκε στη δεκαετία του 1960. Χρησιμοποιείται από μελετητές και ακτιβιστές για να περιγραφούν οι πολυάριθμες σχέσεις μεταξύ θεσμών εγκλεισμού (σωφρονιστικές φυλακές, κρατητήρια, κέντρα κράτησης ψυχιατρεία) και διάφορων επιχειρήσεων που αποκομίζουν οικονομικά οφέλη από αυτές. Βλ. και Angela Davis, “Τι είναι το φυλακο-βιομηχανικό σύμπλεγμα;”, Barikat, 28/3/2015.
4 ΣτΕ: Αρχικά των λέξεων Boycott [Μποϋκοτάζ], Disinvestment [Αποεπένδυση, δηλαδή απόσυρση επενδύσεων], και Sanctions [Κυρώσεις]. Η συγκεκριμένη παλαιστινιακή οργάνωση έχει παραρτήματα σε διάφορες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας.
5 ΣτΕ: Θάλασσα του Λεβάντε (από την ιταλική λέξη Levante=Ανατολή) είναι άλλη ονομασία της Ανατολικής Μεσογείου.
6 Η ReCommon είναι ιταλική συλλογικότητα ερευνητών-ακτιβιστών από τους οποίους πήραμε συνεντεύξεις, προκειμένου να κατανοήσουμε τα συμφέροντα και τις δραστηριότητες των ιταλικών εταιρειών στην Ανατολική Μεσόγειο.
Βιβλιογραφία
Appel H (2019) The Licit Life of Capitalism: US Oil in Equatorial Guinea. Durham: Duke University Press
Bhattacharyya G (2018) Rethinking Racial Capitalism: Questions of Reproduction and Survival. London: Rowman & Littlefield
Dietrich C R W (2017) Oil Revolution: Anticolonial Elites, Sovereign Rights, and the Economic Culture of Decolonization. Cambridge: Cambridge University Press
de Leeuw L and Noragami M (2024) Fuelling the flames in Gaza. SOMO 28 May https://www.somo.nl/fuelling-the-flamesin-gaza/ (last accessed 14 October 2024)
El-Gaafary N (2024) Egyptian MP urges government to exempt south from power cuts after 40 deaths by heat wave. The New Arab 10 June https://www.newarab.com/news/egypt-urged-exempt-south-power-cuts-after-40-deaths (last accessed 15 September 2024)
Gilmore R W (2007) Golden Gulag: Prisons, Surplus, Crisis, and Opposition in Globalizing California. Berkeley: University of California Press
Gilmore R W, Toscano A and Bhandar B (2022) The prison-industrial complex goes beyond cops and jails. It’s all around us. Jacobin 2 August https://jacobin.com/2022/08/prison-industrial-complex-race-capitalism-abolitionism (last accessed 8 September 2024)
Giuffrida A (2024) “This factory kills everything”: The red dust of death in Italy’s under-developed south. The Guardian 10 March https://www.theguardian.com/world/2024/mar/10/factory-red-dust-death-italy-south-taranto (last accessed 4 October 2024)
Go J (2021) Three tensions in the theory of racial capitalism. Sociological Theory 39(1):38-47
Hamouchene H (2016) Fighting for climate/environmental justice in the Maghreb. OpenDemocracy 6 September https://www.opendemocracy.net/en/north-africa-west-asia/fighting-for-climateenvironmental-justice-in-maghreb/ (last accessed 31 August 2024)
Hanieh A (2024) Crude Capitalism: Oil, Corporate Power, and the Making of the World Market. London: Verso
Harvey D (2005) The New Imperialism. Oxford: Oxford University Press
hooks b (1984) Feminist Theory: From Margin to Center. Boston: South End Press
Huber M T (2013) Lifeblood: Oil, Freedom, and the Forces of Capital. Minneapolis: University of Minnesota Press
ICG (2023) “Rethinking Gas Diplomacy in the Eastern Mediterranean.” Middle East Report No.240, International Crisis Group https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/east-mediterranean-mena-turkiye/240-rethinking-gas-diplomacy-eastern (last accessed 14 August 2024)
Khalili L (2020) Sinews of War and Trade: Shipping and Capitalism in the Arabian Peninsula. London: Verso
Khalili L (2023) Humanitarianism and racial capitalism in the age of global shipping. European Journal of International Relations 29(2):374-397
Kuzmanova T (2022) When is gas “green” according to the EU Taxonomy? E3G 16 September https://www.e3g.org/news/when-is-gas-green-according-to-the-eu-taxonomy/ (last accessed 22 September 2024)
Li T M (2010) To make live or let die? Rural populations and the protection of surplus populations. Antipode 41(s1):66-93
Mitchell T (2011) Carbon Democracy: Political Power in the Age of Oil. London: Verso
Müller A R (2025) Searching for “the new oil”: Preemptive hope and post-petroleum futures in Norway’s oil capital. Antipode 57(1):372-391
Paret M and Levenson Z (2024) Two racial capitalisms: Marxism, domination, and eesistance in Cedric Robinson and Stuart Hall. Antipode 56(5):1802-1829
Parodi E (2024) Italian court clears way to cut gas supplies to former Ilva steel works. Reuters 15 January https://www.reuters.com/business/energy/italian-court-clears-way-cut-gas-supplies-former-ilva-steel-works-2024-01-15/ (last accessed 23 August 2024)
Raval A and S Kerr (2021) Adnoc defies retreat from oil with push to pump up output. Financial Times 17 January https://www.ft.com/content/b13efad3-f494-46a8-842c-ccf7124ad43d (last accessed 4 September 2024)
Robinson C J (1983) Black Marxism: The Making of the Black Radical Tradition. London: Penguin
Stapczynski S (2023) Gas is here to stay for decades, say fossil fuel heavyweights. Bloomberg 24 June https://news.bloomberglaw.com/environment-and-energy/gas-is-here-to-stay-for-decades-say-fossil-fuel-heavyweights (last accessed 14 September 2024)
Wolpe H (1972) Capitalism and cheap labour in South Africa: From segregation to apartheid. Economy and Society 1(4):425-456
