Ως πολίτες γεννηθήκαμε όλοι το 1789. Ακόμα, όμως, ακούγεται η ίδια φράση: “στην κουζίνα…”, που σβήνει την αρχή της καθολικής δημοκρατικής ισότητας
Στις 14 Ιουλίου ήταν η επέτειος της Γαλλικής Επανάστασης και της κοσμογονικής αλλαγής που αυτή επέφερε καθιερώνοντας την αρχή της καθολικής δημοκρατικής ισότητας ως αρχής για την αναγνώριση ίσης πολιτικής ιδιότητας. Είναι η άρση του προπολιτικού καθεστώτος των αυθαίρετων προνομίων και η πρόκριση της αρχής ότι το πολίτευμα καθιδρύεται με απόφαση του λαού. Αυτός ανάγεται σε φορέα της κυριαρχίας και συντακτικό υποκείμενο, το οποίο, κατά την άσκηση της συντακτικής του εξουσίας, συντάσσει το δημοκρατικό Σύνταγμα, ορίζοντας τη δημοκρατική αρχή ως σύνθεση ελευθερίας και ισότητας και τη λαϊκή κυριαρχία ως θεμελιώδη αρχή της δημοκρατίας. Φορέας λοιπόν της κυριαρχίας είναι ο λαός.
Διάκριση φύλου
Ποιος, όμως, είναι ο λαός της της λαϊκής κυριαρχίας; Ο λαός είναι μια δικαιοπολιτική έννοια, που συγκροτείται σε αφαίρεση από επιμέρους διαφοροποιητικά γνωρίσματα, όπως φύλο, θρήσκευμα, γλώσσα, πολιτισμική ταυτότητα κ.α., προκειμένου να περιγράψει το συντεταγμένο, οργανωμένο σύνολο των πολιτών που συγκροτούν πολιτική ενότητα επί τη βάσει της αρχής της πολιτικής ελευθερίας, της ισονομίας και της πολιτικής ισότητας, χωρίς την οποία δεν είναι δυνατή η πολιτική ιδιότητα, καθώς και η πρωτοκαθεδρία του πολιτικού δικαιώματος. Το τελευταίο αντιδιαστέλλεται σαφώς προς την έννοια του προνομίου, με κριτήριο διάκρισης ακριβώς αυτή την αρχή, δηλαδή την πολιτική ισότητα. Τα προνόμια απονέμονται επιλεκτικώς από έναν κυρίαρχο σε κάποιους, ενώ τα δικαιώματα ανήκουν σε όλους τους πολίτες στον ίδιο βαθμό. Δεν είναι πολίτες, εάν δεν είναι ίσοι.
Βεβαίως, όλα αυτά σε διακηρυκτικό επίπεδο, διότι το πολιτικό δικαίωμα δεν αντιστοιχούσε και σε ίσο εκλογικό δικαίωμα. Το τελευταίο ισοδυναμούσε με προνόμιο, εφόσον η αναγνώριση, η κατοχή και η άσκησή του αφορούσε πολίτες, άρρενες το φύλο, κατόχους περιουσίας. Συνεπώς, η πολιτική ενότητα αποδιαρθωνόταν, εφόσον αποκλείονταν από την κατοχή και την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος όσοι άντρες δεν είχαν περιουσία και όλες οι γυναίκες, απλώς και μόνο επειδή ήταν γυναίκες (εδώ σταματά το επιχείρημα και αρχίζει η απροσμάχητη ισχύς της κοινοτοπίας και του δογματισμού). Στην πρώτη περίπτωση, το κριτήριο αποκλεισμού από την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος, άρα η αποδυνάμωση της πολιτικής ιδιότητας, μέσα από την αμφισβήτηση της αρχής της πολιτικής ισότητας και την άρση της αρχής της ίσης μεταχείρισης, είναι ο πλούτος και η ιδιόκτητη περιουσία. Στη δεύτερη, όμως, είναι το φύλο, έτσι απλά, ανεξάρτητα από τον πλούτο. Βαθμηδόν, στην πρώτη περίπτωση, έχουμε δημοκρατικές, ριζοσπαστικές μεταβολές, διότι ο πλούτος και η ιδιόκτητη περιουσία έπαυσαν να αποτελούν προϋποθέσεις, ώστε να ασκείται το εκλογικό δικαίωμα. Έπαυσαν να αποτελούν προϋποθέσεις, αλλά και απαγορευτική συνθήκη, μόνο για τους άντρες, όχι όμως και για τις γυναίκες. Κατά συνέπεια, μία μερίδα του πληθυσμού, μέρος του κυρίαρχου πολιτικού σώματος που καλείται «λαός», άρα μέρος της πολιτικής ενότητας, δεν ψηφίζει, άρα δεν αντιπροσωπεύεται. Προφανής συνέπεια είναι ο αποκλεισμός των γυναικών από τη δημόσια πολιτική σφαίρα, άρα ο περιορισμός τους στην ιδιωτική σφαίρα, δηλαδή ο εγκλεισμός τους στην οικογενειακή ζωή και η επιφόρτιση με το σύνολο των υποχρεώσεων που αυτή συνεπάγεται. Άλλως πώς, όλο αυτό, εκφράζεται με τη φράση «στην κουζίνα». Όταν το όλον εκφράζεται με κάτι επιμέρους, χωρίς να χάνει τίποτε από τη νοηματική του πληρότητα, τότε επιτυγχάνεται η μέγιστη εκφραστική ευθυβολία. Με δυο λεξούλες λέγονται όλα, χωρίς καν να χρειαστεί να υπονοηθούν.
Ισότιμη συμμετοχή των γυναικών
Ένας πολιτικός στοχαστής, εκφραστής του πολιτικού φιλελευθερισμού, με μία πολύ περιεκτική θεωρία δημοκρατίας, υπέρμαχος της ατομικής ελευθερίας ως ίσου δικαιώματος όλων στην άσκηση ατομικού αυτοκαθορισμού, χωρίς να υιοθετεί τη γνωστή διάκριση αρνητικής και θετικής ελευθερίας, αλλά που συνέθετε την ατομική με την πολιτική ελευθερία και την κριτική στις κοινωνικές ανισότητες, ώστε, στα στερνά του, να προσεγγίζει μία ηθική θεώρηση του σοσιαλισμού, ήταν ο Τζων Στιούαρτ Μιλ. Ο Μιλ συνέδεε ευθέως τη δημοκρατική εννόηση της ελευθερίας, ως συμφυούς σχέσης ανάμεσα στην πολιτική ελευθερία, την ισότητα, τον αυτοκαθορισμό και τα δικαιώματα των μειοψηφιών, με την άρση των κοινωνικών ανισοτήτων, καθώς και με τη δημόσια πολιτική σφαίρα. Σε αυτήν, κατά τον Μιλ, επί τη βάσει της δημοκρατικής πολιτικής ισότητας, έχουν δικαίωμα όλοι και όλες ως πολίτες. Συνεπώς, συνέδεσε όλες τις συνέπειες που επιφέρουν οι διακρίσεις λόγω φύλου με τον αποκλεισμό των γυναικών από τη δημόσια πολιτική σφαίρα, άρα και από την ίδια την πολιτική, καθώς και από την ίση δυνατότητα ατομικού αυτοκαθορισμού. Αυτό βεβαίως αφορούσε και την ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στη δημόσια σφαίρα, δηλαδή την ίση δυνατότητα για συμμετοχή τους στον συλλογικό πολιτικό αυτοκαθορισμό.
Τα παραπάνω, για τον Μιλ, εντοπίζονται στον θεσμό του γάμου, αλλά και στη θέση των γυναικών στην οικογένεια. Ο αποκλεισμός τους από τη δημόσια πολιτική σφαίρα επέφερε τον αποκλεισμό τους από την εκπαίδευση. Ο αποκλεισμός τους από το δικαίωμα στην εκπαίδευση δεν τους επέτρεπε να έχουν στοιχειώδη μορφωτικά προσόντα. Η έλλειψη τέτοιων μορφωτικών δυνατοτήτων εξ ορισμού τις άφηνε εκτός κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας ή, έστω, μπορούσε να τις τοποθετήσει σε εργασίες που δεν απαιτούσαν καμιά ουσιαστική δυνατότητα. Όλα τα παραπάνω απαγόρευαν στη γυναίκα να έχει δημόσιο πρόσωπο, αντίστοιχη προσωπικότητα, ενδιαφέροντα, ρόλο, αξιοπρέπεια και στοιχειώδη αυτοκαθορισμό, επειδή, άλλωστε, εξαιτίας όλων των παραπάνω, ήταν σε κατάσταση πλήρους οικονομικής υποτέλειας, με ό, τι συνεπάγεται αυτό για την ηθική αυτοτέλεια ενός ανθρώπου. Ο Μιλ, πολύ εύστοχα, συνέδεσε τη θέση των γυναικών στην ιδιωτική σφαίρα της οικογένειας – χωρίς η εν λόγω ιδιωτική σφαίρα να συστοιχεί και προς ένα καθήκον σεβασμού στην εγγενή ιδιωτικότητα και κατοχή του εαυτού – με τη θέση των εργατών στις εργοστασιακές μονάδες. Η έννοια που αποτέλεσε κριτήριο συνάφειας για τη διακρίβωση και τον καθορισμό μιας – ορισμένης με σαφήνεια – αναλογικής ομοιότητας, ανάμεσα στις δύο συσχετιζόμενες περιπτώσεις, ήταν η έννοια του δεσποτισμού.
Ως εκ τούτου, ο Μιλ θεωρούσε απολύτως αναγκαία – προς αντιμετώπιση, αλλά και άρση, των παραπάνω – τη μετάβαση από την τυπική, νομική ισότητα σε μία χειραφεσιακή προοπτική απελευθέρωσης των γυναικών και των εργατών της εποχής από τη δεσποτική βαρβαρότητα μέσω του ριζοσπαστικού μετασχηματισμού των κοινωνικών σχέσεων. Αυτό σήμαινε αναποδράστως όχι μόνο των οικονομικών, αλλά και των σχέσεων που διαμορφώνονται στο πεδίο της οικογενειακής ιδιωτικής σφαίρας, εκεί όπου δεσπόζουν και άλλες ανισότητες, και άλλες σχέσεις εξανδραποδισμού, υποδούλωσης και αναξιοπρέπειας. Ο Μιλ, ξεκινώντας από εκεί, έφτασε αργότερα, κοντά στο 1848, να βλέπει προς την κατεύθυνση μιας σύνθεσης ελευθερίας, δημοκρατίας, κοινωνικής δικαιοσύνης και σοσιαλισμού. Δεν έχει σημασία αν δεν τα είδε όλα. Κατάφερε να δει, όμως, ότι ο ταξικός κερματισμός των κοινωνιών είναι απαγορευτική συνθήκη για μια πλήρη δημοκρατία. Αφετηρία παραμένει η πολιτική, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Χωρίς αυτή, δύσκολο να συλλογιστούμε την κοινωνική δημοκρατία. Και πού τα βρίσκουμε όλα τα παραπάνω; Τα διατυπώνει στο χειραφεσιακό μανιφέστο του «Για την Υποτέλεια των Γυναικών» (εισαγωγή –μετάφραση: Φώτης Τερζάκης, εκδόσεις Νόηση, Αθήνα 2013), το οποίο, όπως αναφέρει ο μεταφραστής στην κατατοπιστική εισαγωγή του, εκδόθηκε το 1869. Παλιά πράματα θα πει κανείς. Και θα ‘χει δίκιο. Το 1869; Ανασαίνει κανείς τη μούχλα των ιδεών και τη ναφθαλίνη που τις συντηρεί. Ας δούμε, λοιπόν, κάτι φρέσκο, κάτι σύγχρονο.
Στην κουζίνα!
Τον Μάιο, ο νυν Πρωθυπουργός μας, σε συνέντευξή του σε ξένο κανάλι, κάνει μια δήλωση, απάντηση σε ερώτηση της δημοσιογράφου, σχετικά με τον μικρό αριθμό γυναικών στη νέα κυβέρνηση. Η απάντηση του κ. Πρωθυπουργού κάνει τη δημοσιογράφο να αναφωνήσει «Είστε σοβαρός;». Λίγο πριν, ο κ. Πρωθυπουργός είχε εξηγήσει τον μικρό αριθμό γυναικών στο αρτισύσαστο κυβερνητικό σχήμα, λέγοντας ότι «οι γυναίκες δεν ενδιαφέρονται για την πολιτική». Πιθανόν να μην ενδιαφέρονται για την πολιτική, επειδή είναι αλλού. Αλλά πού; Σε προηγούμενη δήλωσή του, σε τηλεοπτική εκπομπή, ο κ. Πρωθυπουργός είχε πει «έχω πλήρη αίσθηση ότι οι βασικές δουλειές του σπιτιού γίνονται από τη νοικοκυρά». Ξανά η ίδια φράση: «στην κουζίνα..!», άρα όχι στη δημόσια σφαίρα, όχι στην πολιτική. Τόσο κοντά στην εορτασθείσα επέτειο της Επανάστασης που μας γέννησε. Γιατί μπορεί όλοι μας, ως άνθρωποι, να γεννηθήκαμε σε διαφορετικές χρονολογίες, αλλά ως πολίτες είμαστε όλοι και όλες συνομήλικοι. Ως πολίτες γεννηθήκαμε όλοι το 1789. Είχαμε δηλαδή πολιτικά γενέθλια στις 14 Ιουλίου, όλοι και όλες. Όλοι;
Στέφανος Δημητρίου
Πηγή: Η Εποχή
