Η καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας Σοσάνα Ζούμποφ λέει ότι οι χρήστες του Ιντερνετ μοιάζουν με τα ινδικά χοιρίδια στον λαβύρινθο, στα οποία δίνεται ένα ερέθισμα και, με βάση την αντίδρασή τους, οι ιδιωτικές εταιρείες μελετούν τη συμπεριφορά τους για εμπορικούς σκοπούς. Καλεί την κοινότητα του διαδικτύου και τους ενεργούς πολίτες να αντιδράσουν με πολιτικές και νομικές μεθόδους.
● Αναφερόμενη στην καθημερινή επιτήρηση της ζωής μας από ποικίλες κυβερνητικές υπηρεσίες και εμπορικές επιχειρήσεις, έχετε δηλώσει ότι «σήμερα ο καπιταλισμός δημιουργεί ένα περιβάλλον από το οποίο δεν μπορούμε να ξεφύγουμε». Είναι όντως έτσι;
Το πλαίσιο αυτής της κατάστασης βρίσκεται στην εξέλιξη του καπιταλισμού και στη μετάβαση από τον βιομηχανικό καπιταλισμό στον καπιταλισμό της πληροφορίας.
Πολλά πράγματα σήμερα γίνονται πολύ πιο γρήγορα και με πιο φτηνό τρόπο και οι άνθρωποι έχουν αποδεχτεί αυτή τη διαδικασία. Ετσι, υπήρχε δυσκολία να ξεχωρίσουμε αυτή την ιδιαίτερη μορφή της αγοράς που αναδύθηκε στα ψηφιακά μέσα. Και αυτό γιατί, όπως ξέρουμε, κάθε τεχνολογική καινοτομία οδηγεί σε νέες λογικές επικοινωνίας.
Σε κάθε περίπτωση, έχω αναλώσει πολύ χρόνο μελετώντας την ανάδυση αυτού που ονομάζω «καπιταλισμό της επιτήρησης» ως μια διακριτή μορφή της αγοράς. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000 υπήρχε ακόμα ο ανταγωνισμός ανάμεσα στις μορφές της αγοράς. Μιλάμε για τις γενιές που γεννήθηκαν στην ψηφιακή εποχή, αλλά πιο σωστό θα ήταν να μιλάμε για τις μορφές της αγοράς στην ψηφιακή εποχή.
● Πώς έγινε αυτό;
Στις αρχές του 2000 υπήρχε ακόμα ο ανταγωνισμός και εγώ έγραφα για το τι εκπροσωπεί, για παράδειγμα, το ipad. Υπήρχαν διαφορετικές μορφές συσσώρευσης και λογικές κατανάλωσης, ενώ είχαμε και τις απαρχές του ηλεκτρονικού εμπορίου.
Λειτουργούσε ένα είδος ψηφιακού καπιταλισμού, με υψηλή κατανάλωση και άνοδο στις ατομικές ανάγκες και στην εξατομίκευση. Αυτά όλα έφεραν μια θεσμική ανανέωση, αλλά και μια ανανέωση του κεφαλαίου. Κατέληξαν όμως σε μια πιο περιορισμένη μορφή, διότι στις αρχές του 2000 αναδύθηκαν τα βασικά στοιχεία του «καπιταλισμού της επιτήρησης», ο οποίος σχετίζεται με τη μονομερή αποστέρηση της ανθρώπινης εμπειρίας, μέσω της αξιοποίησης και της απαλλοτρίωσης των πληροφοριών που σχετίζονται με τη συμπεριφορά μας.
Τα δεδομένα ισοδυναμούν με το πετρέλαιο της νέας εποχής και οι διάφοροι ιστότοποι και οι εφαρμογές που χρησιμοποιούμε κάθε μέρα είναι η μέθοδος για την «εξόρυξη» και απόσπασή τους.
● Ποια είναι η διαδικασία που ακολουθεί ο καπιταλισμός της επιτήρησης;
Η μελέτη αυτής της νέας μορφής μού πήρε επτά ολόκληρα χρόνια, για να καταλάβω την καταγωγή, τη λειτουργία και τις συνέπειές της. Αυτή η νέα μορφή υποτάσσει την παραγωγή στην απόσπαση [δεδομένων]. Αποσπά για να συσσωρεύει.
Δεν είναι ότι δεν παράγει πράγματα. Παράγει πράγματα ως οχήματα για περαιτέρω επιχειρήσεις απόσπασης, οι οποίες αποτελούν τα θεμέλια της οικονομικής αναγκαιότητας της αγοράς.
● Πώς μπορούμε να αντισταθούμε σε όλο αυτό; Είμαστε καταδικασμένοι να ζήσουμε μέσα σ’ αυτό το Πανοπτικόν;
Η άποψή μου είναι ότι η παραγωγή υποτάσσεται στην απόσπαση. Η απόσπαση γίνεται η θεμελιώδης οικονομική επιταγή. Αυτό σημαίνει ότι η απόσπαση πρέπει να συνεχίσει να βρίσκει νέες περιοχές αποστέρησης.
Τώρα, λοιπόν, μιλάμε για παραγωγικότητα και ανάπτυξη. Για υποκατάσταση της εργασίας. Αυτές είναι ορισμένες μόνο από τις εγγενείς παραμέτρους του βιομηχανικού καπιταλισμού. Πλέον έχουμε νέες οικονομικές αναγκαιότητες, οι οποίες είναι μοναδικές για τον καπιταλισμό της επιτήρησης.
Μόλις συλλάβουμε το γεγονός ότι η απόσπαση είναι η θεμελιώδης αναγκαιότητα, αντιλαμβανόμαστε ότι οποιαδήποτε επιχείρηση ή ιστότοπος προσπαθεί να αξιοποιήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, θα καταφύγει αναγκαστικά στην απόσπαση [δεδομένων].
Απόσπαση σημαίνει ότι όλα τα φυσιολογικά όρια δεν ισχύουν πια, όπως για παράδειγμα ανάμεσα στην αγορά και την κοινωνία ή ανάμεσα στο άτομο και το σύνολο ή ανάμεσα στο δημόσιο και το ιδιωτικό. Ολα αυτά τα όρια καταρρέουν, εξαιτίας της αναζήτησης όλο και μεγαλύτερων περιοχών για απόσπαση δεδομένων της ανθρώπινης εμπειρίας.
● Είναι ένα είδος αποικιοποίησης όλο και περισσότερων περιοχών της ανθρώπινης εμπειρίας;
Ακριβώς. Στο τελευταίο μου βιβλίο μιλάω εκτενώς για το είδος αυτό της «κατάκτησης», όπως εκείνη των Ισπανών κονκισταδόρων στην αμερικανική ήπειρο. Κυριαρχεί η ίδια λογική τού «κατακτάμε εδάφη και βάζουμε τη σημαία μας, νικώντας τους ιθαγενείς».
Ο καπιταλισμός της επιτήρησης προχωρά με τον ίδιο τρόπο. Ετσι, λοιπόν, καταλήξαμε να μη βλέπουμε διέξοδο. Γι’ αυτό απαιτείται μελέτη από την Κοινωνιολογία, την Κοινωνική Ψυχολογία και τη Φιλοσοφία.
Το θέμα βέβαια είναι ότι έχουμε μια επιτυχημένη και γρήγορα αναπτυσσόμενη λογική συσσώρευσης, η οποία καθοδηγείται από την απόσπαση δεδομένων της ανθρώπινης εμπειρίας. Τίποτα πλέον δεν μπορεί να μείνει μυστικό. Τίποτα δεν είναι ασφαλές. Δεν υπάρχουν πλέον όρια.
● Φαίνεται ότι η επιτήρηση είναι το επιχειρηματικό μοντέλο της ψηφιακής εποχής. Πιστεύετε ότι ο Γενικός Ευρωπαϊκός Νόμος για την Προστασία των Δεδομένων (GDPR) μπορεί να κάνει κάτι ουσιαστικό για την προστασία τους ή αποτελεί απλώς ένα πρόσχημα;
Αυτή τη στιγμή έχουμε να κάνουμε με ένα αναπάντητο ερώτημα. Εάν μιλάμε μόνο για την προστασία των δεδομένων, είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα σ’ αυτή τη διαδικασία συσσώρευσης. Η ανθρώπινη εμπειρία διεκδικείται μονομερώς από τις εταιρείες σαν προσωπικά δεδομένα.
● Μιλάτε για εταιρείες όπως το Facebook, η Google κ.λπ.
Ναι, το βλέπουμε πολύ καθαρά σε εταιρείες που πρωταγωνιστούν στον καπιταλισμό της επιτήρησης. Συμβαίνει όμως παντού: στα τηλέφωνα, στις τηλεοράσεις ή στους υπολογιστές. Σε όλο αυτό εμπλέκονται ασφαλιστικές εταιρείες, εταιρείες ενοικίασης αυτοκινήτων κ.λπ. Συμβαίνει σε ό,τι χαρακτηρίζεται ως «έξυπνο».
Το «έξυπνο» τηλέφωνο είναι πιθανώς η πιο αξιόπιστη συσκευή επιτήρησης που εφευρέθηκε ποτέ. Είναι μια διαδικασία «παραχώρησης» από τη μια ιδιωτική εταιρεία στην άλλη. Ετσι γίνεται το πρώτο κρίσιμο βήμα για τον καπιταλισμό της επιτήρησης.
Υπάρχουν πλευρές της ανθρώπινης εμπειρίας, των οποίων η πώληση των δεδομένων αποτελεί μια θεμελιωδώς παράνομη πράξη. Και πρέπει να αντιμετωπίσουμε τη μη νομιμότητα αυτής της απόσπασης δεδομένων στη ρίζα της. Δηλαδή, να πούμε ότι η ανθρώπινη εμπειρία δεν είναι διαθέσιμη για πώληση.
● Τα περισσότερα απ’ αυτά γίνονται χωρίς τη συναίνεσή μας.
Σε δεύτερο επίπεδο, τίθεται το θέμα τού ποιος έχει τα δεδομένα μου χωρίς την άδειά μου. Είμαι σύμφωνος μ’ αυτό; Αυτά φυσικά είναι πολύ σημαντικά ερωτήματα. Βέβαια, την απάντησή τους δεν μπορεί να τη δώσει το μεμονωμένο άτομο. Το ίδιο όπως ο ατομικός εργάτης δεν μπορούσε τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 να καθορίσει τις εργασιακές του συνθήκες.
Τα ζητήματα αυτά μπορούν να λυθούν μόνο με πολιτικό τρόπο και πολιτική δράση. Ετσι, νομίζω ότι η νομοθεσία GDPR της Ε.Ε. είναι ένα αναγκαίο και σημαντικό βήμα, το οποίο επικροτώ.
Ομως, την ίδια ώρα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι αυτό είναι μόνο ένα βήμα σε μια μακρά διαδικασία και εάν αυτή η νομοθεσία είναι επιτυχής, μπορεί να βάλει τα θεμέλια για την απονομιμοποίηση του καπιταλισμού της επιτήρησης.
Πραγματικά εξαρτάται από το τι θα διεκδικήσει η κοινότητα του Ιντερνετ και στη συνέχεια από τις αποφάσεις των δικαστηρίων και των Κοινοβουλίων.
Η GDPR είναι ένα πλαίσιο που θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για έναν ακόμα βαθύτερο αγώνα για την απονομιμοποίηση του καπιταλισμού της επιτήρησης. Δεν είναι όμως εξαιτίας του ίδιου του νόμου, αλλά του τρόπου με τον οποίο τα δικαστήρια και τα Κοινοβούλια θα τον ερμηνεύσουν.
Γεννημένη το 1951, η Ζούμποφ, με διδακτορικό στην Κοινωνική Ψυχολογία από το Χάρβαρντ και τίτλο BA Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, δίδαξε Διοίκηση Επιχειρήσεων και εισήγαγε πρώτη τον όρο «καπιταλισμός της επιτήρησης». Εχει μελετήσει τα φαινόμενα της μηχανοποίησης και ρομποτοποίησης της εργασίας και της Τεχνητής Νοημοσύνης.
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
