Κάποτε δίδασκα ένα μάθημα φιλοσοφίας των κοινωνικών επιστημών. Ένα από τα μαθήματά μου ξεκίνησε με την περίφημη απάντηση του Willie Sutton στο ερώτημα γιατί λήστευε τράπεζες: επειδή εκεί είναι τα χρήματα! Ένας ορθόδοξος οικονομολόγος μπορεί να μην καταλάβει το αστείο. Γιατί η ορθοδοξία στα οικονομικά βασίζεται στη διάκριση μεταξύ δεδομένων και αξιών, στην ιδέα ότι τα οικονομικά πρέπει να προσπαθούν να είναι μια επιστήμη που είναι απαλλαγμένη από αξιακές αναφορές. Αλλά για τους περισσότερους από τους υπόλοιπους κοινωνικούς επιστήμονες, πόσο μάλλον για τους φυσιολογικούς ανθρώπους, το αστείο είναι ακριβώς ότι ο Sutton κατά κάποιο τρόπο φαίνεται να παρερμηνεύει το ερώτημα που αφορά την ηθική της ληστείας όπου κι αν βρίσκονται τα χρήματα. Οι άνθρωποι μπορούν να σκεφτούν την ηθική διάσταση των στόχων τους, όχι μόνο τον βέλτιστο τρόπο για να επιτύχουν τους στόχους τους, όποιοι κι αν είναι αυτοί. Δεν είναι μόνο ο καπιταλισμός που είναι εγγενώς ακατάλληλος για τη διάσωση του κλίματος, αλλά και τα νεοκλασικά οικονομικά, που πίσω από το επίχρισμα της αξιακής ουδετερότητας έχουν προσφέρει τη μεγαλύτερη δυνατή ιδεολογική βοήθεια στο καπιταλιστικό σχέδιο, ειδικά στην τελευταία και πιο επικίνδυνη νεοφιλελεύθερη φάση του.
Στο βιβλίο μου Οι Αξίες και η Αξία της Αριστεράς συζητώ τον ρόλο των αξιών στην οικονομία και επιχειρηματολογώ υπέρ της ιδέας ότι ο Μαρξ παρείχε μια ηθική κριτική του καπιταλισμού. Ενώ ο Σάιτο δεν εμπλέκεται άμεσα σε αυτή τη μακρόχρονη συζήτηση εντός του μαρξισμού, η κριτική του στον παραγωγισμό και τον ευρωκεντρισμό υποδηλώνει ότι και ο ίδιος θεωρεί ότι η κριτική του παρόντος και η προώθηση ενός βιώσιμου μέλλοντος εμπεριέχουν ένα ηθικό στοιχείο. Πώς αλλιώς θα χτίσουμε μια διαφορετική αντίληψη της αφθονίας ή του κοινοτικού πλούτου; Πώς αλλιώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το ερώτημα τι ακριβώς θέλουμε να αναπτύξουμε και για ποιον;
Για τον Σάιτο, ο κομμουνισμός της αποανάπτυξης ενσωματώνει μια σειρά από βασικά στοιχεία. Πρώτον, βασίζεται στη ρύθμιση του μεταβολισμού μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Δεύτερον, η αποδοχή των φυσικών και ανθρωπογενών ορίων του περιβάλλοντος συνεπάγεται τουλάχιστον τη μείωση της εργάσιμης ημέρας ή, σύμφωνα με την ανάλυση του Cohen, τη μετατροπή οποιασδήποτε αύξησης της παραγωγικότητας σε περισσότερο ελεύθερο χρόνο παρά σε κατανάλωση περισσότερων αγαθών. Όπως υποστήριξε ο Γιώργος Παπανικολάου σε μια παρουσίαση του βιβλίου του Σάιτο, σε πολλές χώρες βλέπουμε νέες μορφές περιφράξεων, έτσι ώστε για παράδειγμα μπορεί να χρειαστεί να είσαι ευκατάστατος για να έχεις πρόσβαση σε μια ελκυστική παραλία και να χρειαστεί να εργαστείς σκληρά για να έχεις τα οικονομικά μέσα για να έχεις αυτή την πρόσβαση, ενώ πριν ήταν μέρος του κοινού πλούτου. Μια διαφορετική κατανόηση του κοινού πλούτου προϋποθέτει μια σοβαρή σύγκρουση με την υπάρχουσα ιδεολογία.
Η ρύθμιση του μεταβολισμού μεταξύ ανθρώπου και φύσης θα απαιτούσε επίσης την εστίαση εκ νέου – εν όψει των νέων προκλήσεων που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα – στον οικονομικό σχεδιασμό, τη συλλογική επιλογή και την οικονομική δημοκρατία. Αντί του στόχου της ανάπτυξης γενικά, αυτό θα ξεκινούσε με τη εξέταση στόχων όπως η σταθερή απασχόληση, η οικονομικά προσιτή στέγαση ή η καθολική πρόσβαση στις δημόσιες υπηρεσίες. Αυτό με τη σειρά του θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια συλλογική δημοκρατικά καθορισμένη επιλογή να επενδύσουμε περισσότερο στην υγεία, την περίθαλψη, την εκπαίδευση ή τις πολιτιστικές δραστηριότητες, μια προσέγγιση απολύτως κατάλληλη για μια κοινωνία με περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Αυτό θα δημιουργούσε διαφορετικές απαιτήσεις σχετικά με την κατεύθυνση της τεχνολογικής προόδου. Αντί της επιτήρησης των εργαζομένων και της αυτοματοποίησης που αντικαθιστά τις θέσεις εργασίας των εργαζομένων, θα μπορούσε να αναπτυχθεί τεχνολογία που να λειτουργεί με τις δεξιότητες και τις ικανότητες των εργαζομένων, συμπεριλαμβανομένων των τοπικών, άρρητων ή κοινωνικών δεξιοτήτων τους.
Τι γίνεται από την πλευρά της παραγωγής; Εδώ η εκ νέου μελέτη του Μαρξ από τον Σάιτο δείχνει τη δυνατότητα επέκτασης των κοινωνικών και συνεταιριστικών μορφών παραγωγής – «των ελεύθερων και συνεταιρισμένων παραγωγών». Προτείνει επίσης ότι αυτό θα μπορούσε να προωθηθεί σε μεγαλύτερη κλίμακα από ό, τι στα προ-κομμουνιστικά παραδείγματα που μελέτησε ο Μαρξ και από ό,τι το σημερινό συνεταιριστικό κίνημα οραματίζεται σήμερα. Η ιδέα είναι για άλλη μια φορά να ανακαλύψουμε εκ νέου τη σχέση με την παλαιότερη ιδέα ότι η συνεχώς αυξανόμενη παραγωγή πρέπει να αντικατασταθεί από μια παραγωγή που να παρέχει τα θεμέλια για την αναπαραγωγή της και να ικανοποιεί ορισμένες ανάγκες. Αλλά το αν αυτή είναι μια ρεαλιστική προοπτική – κοινωνική συνεταιριστική παραγωγή σε μεγαλύτερη κλίμακα – είναι ίσως μια από τις λιγότερο ανεπτυγμένες πτυχές του βιβλίου.
Από την άλλη, υπάρχουν ορισμένες τάσεις που λειτουργούν υπέρ της προσέγγισης του Σάιτο. Η μία αφορά το γεγονός ότι οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης στις προηγμένες οικονομίες μπορεί σε κάθε περίπτωση να ανήκουν στο παρελθόν. Ένας λόγος για αυτό μπορεί να εντοπιστεί στο έργο του Baumol σχετικά με τους διαφορετικούς ρυθμούς αύξησης της παραγωγικότητας μεταξύ των τομέων της μεταποίησης και των υπηρεσιών. Ενώ οι δυνατότητες αύξησης της παραγωγικότητας στον τομέα της μεταποίησης μπορεί να φαίνονται ανεξάντλητες, δεν ισχύει το ίδιο για τις υπηρεσίες – θα χρειαστείτε πάντα χρόνο για να συζητήσετε με τον γιατρό ή τον φροντιστή σας, άρα υπάρχει ένα όριο στο πόσο η τεχνολογία μπορεί να αυξήσει την «αποτελεσματικότητα». Ως αποτέλεσμα, οι τιμές κατασκευής πέφτουν ταχύτερα από αυτές των υπηρεσιών, οπότε ξοδεύουμε μικρότερο μερίδιο του εισοδήματός μας σε αυτές και ταυτόχρονα απαιτούμε περισσότερες υπηρεσίες. Ως αποτέλεσμα, τα οφέλη της παραγωγικότητας είναι λιγότερα από ό, τι στο προηγούμενο στάδιο παραγωγής του καπιταλισμού. Για τους υποστηρικτές της αποανάπτυξης, αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί πιο πολύ ευκαιρία παρά πρόβλημα.
Μια άλλη πηγή αισιοδοξίας προέρχεται από τη βιβλιογραφία για την ευτυχία. Αποδεικνύεται ότι μετά από ένα ορισμένο επίπεδο εισοδήματος οι άνθρωποι δεν γίνονται πιο ευτυχισμένοι με περαιτέρω αυξήσεις, και αυτό ισχύει εντός και μεταξύ των διαφορετικών οικονομιών – οι πολίτες των ΗΠΑ δεν είναι πιο ευτυχισμένοι από εκείνους της Πορτογαλίας που έχει πολύ μικρότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ, ούτε είναι πιο ευτυχισμένοι τώρα από ό, τι ήταν πριν από 50 χρόνια, όταν το κατά κεφαλήν ΑΕΠ των ΗΠΑ ήταν σημαντικά μικρότερο. Υπάρχουν πολλές εξηγήσεις για αυτά τα ευρήματα που προκαλούν έκπληξη, ειδικά για τους οικονομολόγους. Φαίνεται όμως ότι η σταθερή απασχόληση, οι αξιόπιστες δημόσιες υπηρεσίες, η οικονομικά προσιτή στέγαση και ένα ασφαλές και καθαρό περιβάλλον είναι αυτά που κάνουν τη διαφορά στη ζωή των ανθρώπων. Έτσι, ο στόχος της αλλαγής του αφηγήματος για την ανάπτυξη και η προώθηση διαφορετικών αντιλήψεων για την αφθονία και τον κοινωνικό/κοινοτικό πλούτο, μπορεί να μην είναι τόσο τρομακτικός όσο φαίνεται αρχικά.
Το βιβλίο του Σάιτο αποτελεί μια σημαντική συμβολή σε πολλά επίπεδα. Περιμένω με ενδιαφέρον να διαβάσω το τελευταίο του βιβλίο Slow Down: How Degrowth Communism Can Save the Earth (η ελληνική έκδοση αναμένεται το καλοκαίρι), όπου αντιλαμβάνομαι ότι επιχειρεί να σκιαγραφήσει το όραμά του με περισσότερες λεπτομέρειες.