Σύνοψη
Η ευκαιρία τηςπανδημίας επιταχύνει τη διαδικασία του μετασχηματισμού του καπιταλισμού. Ένας νέος ψηφιακός καπιταλισμός ξημερώνει. Νέοι κρατικοί ανταγωνισμοί αναδύονται με έπαθλο την ψηφιακή υπεροχή, ενώ πόλεμος διεξάγεται μεταξύ των μεγάλων επιχειρήσεων της τεχνολογίας με υποβολείς τις κυβερνήσεις. Νέες ανισότητες επιβάλλονται με εργαλεία την ψηφιοποίηση της οικονομίας και τις πλατφόρμες ηλεκτρονικού εμπορίου. Η «αμαζονοποίηση» του λιανικού εμπορίου κερδίζει συνεχώς έδαφος, εξορίζοντας τις μικρές επιχειρήσεις του κλάδου σε περιοχές όπου η ψηφιοποίηση δεν έχει πρόσβαση. Την ίδια στιγμή, ο κόσμος της εργασίας γίνεται περισσότερο ευάλωτος, περισσότερο ανασφαλής από ποτέ, και οι κοινωνίες απειλούνται από ένα καθεστώς επιτήρησης, από τον αόρατο «μεγάλο αδελφό». Το μέλλον μας επιφυλάσσει ένα νέο εικονικό κόσμο με πιο ατροφικές κοινωνικές σχέσεις, έναν αφιλόξενο κόσμο. Εκτός εάν…
Η αναζήτηση του κέρδους
Οι εσωτερικές αντιφάσεις της κυκλοφορίας και της συσσώρευσης του κεφαλαίουδεν εμποδίζουν την αναζήτηση κέρδους μέσα από τις διαφορετικές «στιγμές» της παραγωγής, της κατανάλωσης, της διανομής και της επένδυσης. Αυτό είναι η καπιταλιστική οικονομία, μία αδιάκοπη αλληλουχία επέκτασης και μεγέθυνσης. Γίνεται ιδιαίτερα περίπλοκη, καθώς αναπτύσσεται μέσα από γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς, μέσω των συνεργειών και των συγκρούσεων των μεγάλων επιχειρήσεων, των κρατικών πολιτικών, των τεχνολογικών μεταβολών και των μετασχηματισμών της εργασίας, και την τροποποίηση των κοινωνικών σχέσεων. Τα παραπάνω, όχι μόνο δεν θίγουν την κυριαρχία του κεφαλαίου, αλλά του προσδίδουν νέα πεδία ανάπτυξης, νέους όρους επέκτασης, νέους τρόπους υψηλής κερδοφορίας: με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, την «πράσινη ανάπτυξη», τη ψηφιακή τεχνολογία, τη ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη. Ο τρόπος με τον οποίο η Ευρωπαϊκή Ένωση σχεδιάζει να «πρασινίσει» ολόκληρη και να «εκσυγχρονιστεί» τεχνολογικά, τις επόμενες λίγες δεκαετίες, δείχνει το δρόμο. Όπως, άλλωστε, δείχνουν το δρόμο και οι αμείλικτοι διεθνείς ανταγωνισμοί μερίδων του μεγάλου κεφαλαίου που επιδιώκουν να κερδίσουν το προβάδισμα εν όψει των νέων ευκαιριών.
Ανομολόγητες σχέσεις: κράτη και μεγάλες επιχειρήσεις τεχνολογίας
Στο Ελντοράντο της ψηφιακής οικονομίας οι διεθνείς ανταγωνισμοί δεν αφορούν αποκλειστικά τις μεγάλες επιχειρήσεις της νέας τεχνολογίας. Το σάλπισμα του πολέμου το δίνουν τα κράτη και οι συμμαχίες κρατών. Η σύγκρουση για την ηγεμονία στην παγκόσμια οικονομία δεν είναι μόνο υπόθεση των ΗΠΑ και της Κίνας, περιλαμβάνει και τους συμμάχους τους, με την Ευρώπη να έχει αναλάβει το ρόλο του παρατηρητή, του θεατή των συγκρούσεων. Βλέπετε, τα συμφέροντά της είναι και στις δύο πλευρές του ημισφαιρίου, και η εμπλοκή της με τον ένα ή τον άλλο τρόπο θα σήμαινε απώλειες αγορών και τεχνολογικών συνεργειών.
Οι ΗΠΑ του Τραμπ με την ιαχή «Πρώτα η Αμερική», υπονοώντας τη λευκή Αμερική, δίνει το έναυσμα του πολέμου, με παραλήπτες, μεταξύ άλλων, τις μεγάλες εταιρίες της νέας τεχνολογίας. Σε σύσκεψη των επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ, του Καναδά, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Αυστραλίας και της Ν. Ζηλανδίας το μήνυμα ήταν σαφές: αποκλεισμός της κινέζικης Huawei στις χώρες και τα δίκτυά τους. Η Huawei έχει το μεγαλύτερο μερίδιο (28%) της παγκόσμιας αγοράς εξοπλισμού, ενώ το δίκτυό της δεν αφορά μόνο τις πωλήσεις των προϊόντων της σε όλο τον κόσμο, αλλά και τους προμηθευτές της που εκτείνονται παντού. Η απόφαση των μυστικών υπηρεσιών σήμανε όλο και περισσότερες κλειστές πόρτες, σε όλο και περισσότερες χώρες. Η απόφαση της Google να αποκλείσει την Huawei από κάθε μελλοντική εφαρμογή του λειτουργικού της, και με αυτή την έννοια να την αποκλείσει από δημοφιλείς εφαρμογές όπως οι GooglePlay, Gmail, Chrome, Youtube, αφαιρεί δυναμική από τον κινέζικο κολοσσό, τουλάχιστον στην κατηγορία των έξυπνων κινητών και στους στρατηγικούς τομείς της τεχνητής νοημοσύνης, του υπολογιστικού νέφους, και προπαντός στη λεγόμενη τεχνολογία πέμπτης γενιάς, που θα συνδέει υπολογιστές, έξυπνα κινητά, έξυπνα σπίτια και έξυπνες πόλεις.
Το τέλος των μετρητών
Τα capitalcontrols, το σκληρό καλοκαίρι του 2015, οδήγησαν μεγάλα στρώματα του ελληνικού πληθυσμού, που δεν ήταν μέχρι τότε εξοικειωμένα με το «πλαστικό χρήμα», στις χρεωστικές και πιστωτικές κάρτες. Η εκτεταμένη φοροδιαφυγή και φοροκλοπή εξ άλλου υποχρέωσαν τις κυβερνήσεις να πριμοδοτούν τη χρήση του πλαστικού χρήματος. Κάτι ανάλογο συμβαίνει σήμερα, σε παγκόσμια κλίμακα, με το ηλεκτρονικό χρήμα, καθώς οι διαδικτυακές συναλλαγές εκτοξεύονται, ενώ το ρευστό, στη μεταλλική ή τη χάρτινη μορφή του, γίνεται ανεπιθύμητο, αφού μεταξύ άλλων αντιμετωπίζεται ως απειλή μόλυνσης.Η συζήτηση για το επικείμενο «τέλος των μετρητών» βρισκόταν στην ατζέντα ήδη προ κορωνοϊού. Η εμφάνιση των κρυπτονομισμάτων, τύπου bitcoin, έδωσε ώθηση σε αυτή την τάση. Ο αντίλογος στο ψηφιακό χρήμα δεν λείπει. Το bitcoin έχει επικριθεί ως σχήμα τύπου «πυραμίδα» ή «αεροπλανάκι», ως ευάλωτο σε απρόβλεπτες διακυμάνσεις της αγοράς και μέσο για ξέπλυμα βρώμικου χρήματος. Η πλήρης κατάργηση των μετρητών θεωρείται αδύνατη για πολλές χώρες, ιδιαίτερα της περιφέρειας, ενώ το ψηφιακό χρήμα θα καταργήσει κάθε ιδιωτικότητα των συναλλαγών, δίνοντας στις τράπεζες δεδομένα ακόμη και για τις πιο προσωπικές μας επιλογές.
Εκατομμύρια κάμερες
Στις ταινίες και στις αστυνομικές σειρές του Netflixo «ύποπτος» παρακολουθείται και ο «κακός» συλλαμβάνεται, συνήθως από ένα πλέγμα που περιλαμβάνει κάμερες παντού, διασταύρωση πιστωτικών καρτών, καθώς και το γεωγραφικό στίγμα κινητών τηλεφώνων. Οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και το Η.Β. προηγούνται στο δυτικό κόσμο στα συστήματα διασταύρωσης στοιχείων. Η Κίνα έχει εγκαταστήσει 200 εκατομμύρια κάμερες στην επικράτειά της, οι περισσότερες από τις οποίες είναι εφοδιασμένες με ένα εξαιρετικά εξελιγμένο σύστημα αναγνώρισης προσώπου. Η Ιαπωνία δεν υστερεί σε επιτήρηση. Κανείς δεν μπορεί να κρυφτεί. Παντού, στα καταστήματα, στους δρόμους, στους σταθμούς και στα αεροδρόμια, αυτές οι έξυπνες τεχνολογίες σαρώνουν και «αξιολογούν» κάθε πολίτη. Αυτή η κοινωνική εποπτεία είναι δυνατή, διότι υπάρχει απεριόριστη ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ των παρόχων υπηρεσιών διαδικτύου, της κινητής τηλεφωνίας, των χρηματοπιστωτικών εταιρειών και των Αρχών. Ο όρος «ιδιωτική σφαίρα» εξαφανίζεται από το δημόσιο λόγο. Πρόκειται για ένα μέλλον όπου η κάθε κίνησή μας, η κάθε λέξη μας, η κάθε σχέση μας, είναι ανιχνεύσιμη, εντοπίσιμη, και τα δεδομένα μας προς άντληση και αξιοποίηση από πρωτόγνωρης κλίμακας συνέργειες κυβερνήσεων και τεχνολογικών κολοσσών. Οι μεγάλες και πολύ μεγάλες εταιρείες υψηλής τεχνολογίας προωθούν συστηματικά και εκτεταμένα τη σύμπραξή τους με το κράτος και τις δημόσιες υπηρεσίες, τα γνωστά ΣΔΙΤ. Διαφημίζουν με κάθε τρόπο την κυβερνητική στήριξη στην εφαρμογή συστημάτων αναγνώρισης προσώπου. Υποστηρίζουν ότι η παρακολούθηση είναι από τους καλύτερους πελάτες της τεχνητής νοημοσύνης και ότι η μαζική παρακολούθηση είναι μια ασυναγώνιστη εφαρμογή. Όσον αφορά στην κοινωνική επιτήρηση παρουσιάζεται ως δώρο στους πολίτες. Ο φόβος της επιδημίας ή του εγκλήματος είναι ο καλύτερος πρεσβευτής τους.
Από τη σκοπιά της κοινωνίας
Ο ρόλος της τεχνολογίας είναι αναμφίβολα σημαντικός στο κομμάτι της προστασίας της δημόσιας υγείας, που θα χρειαστεί στους μήνες και τα χρόνια που έρχονται. Το ερώτημα είναι: θα υπάγεται η τεχνολογία αυτή στη σφαίρα της δημοκρατίας και της δημόσιας εποπτείας; Ή θα επιβληθεί σε ένα «καθεστώς εξαίρεσης», χωρίς να τεθούν κρίσιμα ερωτήματα πάνω σε ζητήματα που θα διαμορφώσουν τη ζωή μας για τις επόμενες δεκαετίες;
Εφόσον πράγματι αντιλαμβανόμαστε πόσο κρίσιμη είναι η ψηφιακή συνδεσιμότητα σε περιόδους κρίσης, θα πρέπει, αλήθεια, τα δίκτυα αυτά και τα δεδομένα μας να είναι στα χέρια ιδιωτικών παικτών, όπως η Google, η Amazon και η Apple;
Εφόσον τα δημόσια ταμεία χρηματοδοτούν τόσο μεγάλο μέρος αυτής της ψηφιακής συνδεσιμότητας, μήπως θα πρέπει και να τελεί υπό την κατοχή και τον έλεγχο του δημοσίου; Εφόσον το διαδίκτυο είναι απαραίτητο για τόσα πολλά στη ζωή μας -που σαφώς είναι- μήπως θα πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται ως μη κερδοσκοπική, δημόσια υπηρεσία κοινής ωφελείας;
Οι ψηφιακές υποδομές θα πρέπει να ιδωθούν ως κεντρικές δραστηριότητες των σύγχρονων κοινωνιών, για τις οποίες πρέπει να στοχαστούμε και να δράσουμε πολιτικά εξετάζοντας τα δεδομένα από όλες τις πλευρές: προσβασιμότητα, διαφάνεια, εξασφάλιση ιδιωτικότητας, κοινωνικά δικαιώματα των εργαζομένων, των παραγωγών και των καταναλωτών.
Δεν μπορεί, επίσης, να απουσιάζουν από τη συζήτηση τα κοινωνικά μέσα.Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι χρήσιμα, ιδιαίτερα απέναντι στα μονοπώλια της είδησης, ενώ ταυτόχρονα δημιουργούν τους όρους μιας παγκόσμιας κοινότητας στην οποία ό,τι συμβαίνει στη μια πλευρά του ημισφαιρίου γίνεται ταχύτατα γνωστό στην άλλη. Την ίδια στιγμή τα δίκτυα απομονώνουν τους χρήστες. Οι μεγάλες εταιρίες της πληροφορικής και του διαδικτύου σχεδιάζουν πλατφόρμες που απομονώνουν τους χρήστες σε ομάδες ομότιμων ατόμων, όπου συνδέονται μόνο με τους ομοϊδεάτες τους και εκείνους που μοιράζονται τις βασικές ταυτότητές τους.Η ενοποίηση των ομοϊδεατών στο διαδίκτυο αντικατοπτρίζει μια ευρύτερη τάση μεταξύ των πολιτών: την αυξανόμενη πόλωση, ή το γεγονός ότι οι κοινότητες διακρίνονται όλο και περισσότερο σε ανταγωνιστικά στρατόπεδα. Ανεξάρτητα από το αν η πόλωση βασίζεται σε φυλετικές, εθνοτικές, θρησκευτικές ή κομματικές ταυτότητες, η επίπτωσή της είναι να διαχωρίζει τις διαφορετικές ταυτότητες σε έναν μικρό αριθμό αντίθετων στρατοπέδων και να ενθαρρύνει τον άγριο, πολεμικό ανταγωνισμό μεταξύ τους.
Από τη σκοπιά της εργασίας
Οι ιστορικοί λένε ότι κάθε μεγάλη μεταβολή του τρόπου παραγωγής στους νεότερους χρόνους συναρτήθηκε με κάποια σημαντική τεχνολογική καινοτομία. Η βιομηχανική χρήση του ατμού πρώτα, η κυριαρχία του ηλεκτρισμού κατόπιν, το πυρίτιο και οι ημιαγωγοί μεταγενέστερα, και τώρα η ψηφιακή οικονομία και η «πράσινη ανάπτυξη».
Έτσι ή αλλιώς, υπό το καθεστώς του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, οι τεχνολογικές καινοτομίες έθιγαν και θίγουν πάνω από όλα τον καταστατικό αντίπαλο του κεφαλαίου, την εργασία. Και τη θίγουν μάλιστα ως προς τις μορφές οργάνωσής της, ως προς τους όρους και τις συνθήκες της, ως προς την αμοιβή της.
Οι διανοούμενοι του κράτους ισχυρίζονται ότι η οικονομία στο κοντινό μέλλον θα λειτουργεί με την «τεχνητή νοημοσύνη». Στην πραγματικότητα θα μπορεί να υφίσταται ως τέτοια χάρη σε δεκάδες εκατομμύρια ανώνυμους εργαζομένους, καταχωνιασμένους σε αποθήκες, σε αλυσίδες τροφοδοσίας, σε κέντρα δεδομένων, σε εταιρίες διαχείρισης περιεχομένου, σε εργασιακά κάτεργα παραγωγής μικροτσίπ, σε ορυχεία λιθίου, σε εκμεταλλεύσεις βιομηχανικής γεωργίας, σε μονάδες επεξεργασίας κρέατος και σε φυλακές -απροστάτευτοι απέναντι στις ασθένειες και την υπερεκμετάλλευση. Χειρώνακτες οι περισσότεροι, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι σε διανοητικές εργασίες είναι ασφαλείς και προστατευμένοι.
Η τηλεργασία καταργεί τα όρια μεταξύ εργασίας και ιδιωτικής ζωής, ενώ ελαστικοποιεί προς τα πάνω τους χρόνους εργασίας. Ειδικά για τις γυναίκες,ο πατριαρχικός οικογενειακός καταμερισμός τις επιβαρύνει με την κούραση που προσθέτει η εργασία στις δουλειές του σπιτιού και τη φροντίδα των παιδιών.
Από την πλευρά των διευθυντικών μηχανισμών, αφού στο πλαίσιο της τηλεργασίας δεν μπορεί να ασκηθεί ίδιου τύπου έλεγχος όπως σε έναν φυσικό χώρο εργασίας, αυτό συνήθως οδηγεί σε πρακτικές ψηφιακής επιτήρησης.
Ενώ είναι δεδομένο ότι οι νέες ψηφιακές και ρομποτικές τεχνολογίες πραγματοποίησαν μία καταλυτική παρέμβαση στους υλικούς όρους παραγωγής και εργασίας, την ίδια στιγμή οι συσχετισμοί δύναμης επιδείνωσαν το δικαιϊκό σύστημα και κυρίως τους μηχανισμούς προστασίας της εργασίας.
Η ψηφιακή οικονομία κατακερματίζει περαιτέρω την εργασιακή διαδικασία,μέσω της ρευστοποίησηςτης παραγωγής, με τη διάσπασή της σε επιμέρους παραγωγικές μονάδες. Κυρίως όμως επιτρέπει την αποσταθεροποίηση της εργασίας σε σχέση με το χώρο και το χρόνο. Οι επισφαλώς εργαζόμενοι, οι «πρεκάριοι» της νέας εποχής, δεν αποτελούνται πλέον μόνο από τον κόσμο της εργασίας, μιας και σε αυτούς περιλαμβάνονται και οι αυτοαπασχολούμενοι και μέρος της μεσαίας τάξης.
Εκτός εάν…
Η τεχνολογία μάς δίνει μεν δραστικά εργαλεία, αλλά δεν είναι όλες οι λύσεις τεχνολογικές, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη μας την τάση του κεφαλαίου να διογκώνεται, να συσσωρεύεται, να συγκεντρώνεται, να επεκτείνεται, να εγκαθίσταται παντού και να υπάγει τα πάντα στην επιδίωξη του μέγιστου κέρδους. Με την αύξηση του πλούτου των λίγων εις βάρος των πολλών.
Είδαμε πώς επιβάλλει τις δικές του «ιδέες» και τις δικές του «αρχές» ακόμη και πάνω στις αξίες που νοηματοδοτούν τη ζωή και το θάνατο των ανθρώπων.
Τα παραπάνω όμως δημιουργούν και τον αντίλογο, τις πολύμορφες και ισχυρές αντιστάσεις παντού, τις αντιστάσεις που έχουν διαπαιδαγωγήσει και διαπαιδαγωγούν όλους μας. Τις αντιστάσεις που διεκδικούν καθολική δικαιοσύνη.
Ο Χριστόφορος Παπαδόπουλος είναι μέλος ΚΕ και πρώην βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ
Πηγή: Η Αυγή
