Οι άνθρωποι είναι «φτιαγμένοι από την ύλη των ονείρων», όπως έγραφε ο Σαίξπηρ. Τα όνειρα μας κινητοποιούν, τα όνειρα αυξάνουν την παραγωγικότητά μας σε ό,τι κάνουμε. Χρειαζόμαστε θετικό κίνητρο για να κάνουμε κάτι περισσότερο από το να επιβιώνουμε, γι αυτό καμία αλλαγή δεν θα έρθει χωρίς έναν καλό ή πολλούς καλούς λόγους που θα μας πάρουν απ’ το χέρι. Τα συναισθήματά μας είναι συχνά πιο δυνατά από τα συμφέροντά μας. Καμιά φορά και από τη λογική μας. «Για ένα όνειρο ζούμε, για τη ρουτίνα ζούμε;». Η βαρεμάρα και η αποξένωση της καθημερινής ζωής μας κατατρέχει, όπως και τα μεγάλα ταυτοτικά ερωτήματα: τι σημαίνει να είσαι Έλληνας και Ελληνίδα σήμερα; Ευρωπαίος; προοδευτική; τι μας συνέχει όλους εμάς; που πάμε; Η κοινωνία μας προχωρά χωρίς ιστορικό προσανατολισμό και αυτό προσδιορίζει το μέγεθος (ή το βάθος) του πολιτικού προβλήματος με το οποίο πρέπει να αναμετρηθεί ο ΣΥΡΙΖΑ. Η «Μεγάλη Ιδέα» μας έδειχνε το δρόμο μέχρι το 1922, ο πολιτικός και οικονομικός «εκδημοκρατισμός» μέχρι τη δεκαετία του ’80, ο νεοφιλελεύθερος «εκσυγχρονισμός» μέχρι το 2010. Η οικονομική κρίση, η νεοφιλελεύθερη διαχείρισή της και η επιτροπεία τσάκισαν και τα τρία μεγάλα όνειρα του ελληνικού λαού. Τώρα που δεν μπορούμε να γυρίσουμε το χρόνο πίσω στο 2009, όπου το φαντασιακό μας κυριαρχούνταν από την ατομική καταξίωση και πλουτισμό, τώρα που αυτές οι ατομικές και συλλογικές προσδοκίες δεν μπορούν να μεταφράζονται σε αύξηση του ιδιωτικού και δημοσίου δανεισμού, τώρα που δεν μπορούμε να κρυφτούμε από το μείζον πρόβλημα της εποχής μας (και κάθε άλλης εποχής πλέον), που δεν είναι άλλο από την κλιματική αλλαγή, τώρα είναι η ώρα να σκεφτούμε τη ζωή μας ΣΟΒΑΡΑ.
Ακόμα και αν η αντιπολίτευση δεν είναι σε θέση να συμμετάσχει σε έναν τόσο σημαντικό και ιστορικό συλλογικό αναστοχασμό, ο ΣΥΡΙΖΑ δεν πρέπει να παραγνωρίσει την αναγκαιότητα. Ακόμα και αν το μοναδικό μέλημα της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ είναι να επιστρέψουν στην εξουσία, έστω και χωρίς προσανατολισμό ή πρόγραμμα, ο ΣΥΡΙΖΑ δεν πρέπει να παρασυρθεί σε αντιπαράθεση μαζί τους χωρίς αντικείμενο. Η ΝΔ μπορεί απλώς να βαθύνει έναν απαξιωμένο νεοφιλελευθερισμό, προσευχόμενη να μπορεί να κατηγορήσει πειστικά την Αριστερά για τα αδιέξοδα και επικαλούμενη έναν ξεθυμασμένο εθνικισμό χωρίς υπαρκτούς εχθρούς. Το ΠΑΣΟΚ, ελλείψει προσανατολισμού, κάνει πως πιστεύει στα παραπάνω, ενώ στην πραγματικότητα πασχίζει απλώς να παρατείνει το σύστημα εξουσίας που εξέθρεψε, πουλώντας εκδούλευση στη ΝΔ με το αχαλίνωτο μίσος του προς τον ΣΥΡΙΖΑ. Το Ποτάμι δεν εμπνέεται από τίποτε άλλο εκτός του νεοφιλελεύθερου εκσυγχρονισμού. Το ΚΚΕ, χωρίς πυξίδα εδώ και δεκαετίες, συνεχίσει να αποδρά από το παρόν, υπενθυμίζοντας απλώς ότι φταίει ο νεοφιλελεύθερος εκσυγχρονισμός και η εγκατάλειψη του στόχου του πολιτικού και οικονομικού εκδημοκρατισμού. Η Ένωση Κεντρώων είναι δέσμια της ασυναρτησίας του γέρου συντηρητικού αρχηγού της και εκφράζει ένα συντηρητικό κοινό νου που αναζητά ασφάλεια στην αξιακή ακινησία. Η Χρυσή Αυγή εκφράζει μια διάθεση αναδίπλωσης στο έθνος-κράτος μέσω ενός έξαλλου και ασυνάρτητου εθνικισμού που προσπαθεί να εγκολπώσει και να επιτείνει το μίσος κατά των αλλοφύλων. Κοντολογίς, ολόκληρη η αντιπολίτευση δεν έχει να προτείνει παρά κάποιου είδους επιστροφή σε κάποιου είδους προηγούμενο ιστορικό προσανατολισμό.
Όμως, «αυτή τη στιγμή η Ελλάδα σκέφτεται το μέλλον της», για να παραφράσουμε την περίφημη φράση του Γκαέλ Γκαρσία Μπερνάλ στην ταινία No (2012). Όχι πως οι ιστορικοί προσανατολισμοί του παρελθόντος έπαψαν να τροφοδοτούν με αιτήματα το παρόν μας. Ούτε πως μπορούμε να απαντήσουμε στο εν λόγω ερώτημα χωρίς να λάβουμε υπόψη μας και τις απαντήσεις των άλλων κοινωνιών της παγκοσμιοποιημένης ανθρωπότητας. Πρέπει όμως να γλυτώσουμε από τη συλλογική μας ανασφάλεια και αδυναμία που μας σπρώχνει από συστάσεως του ελληνικού κράτους να ψάχνουμε στο απώτατο παρελθόν μας ή στην πιστή μίμηση σύγχρονων προτύπων να βρούμε το δρόμο μας. Επείγει σαφώς η διαχείριση του παρόντος, καθώς πάντα υπάρχει ο φόβος της κατάρρευσης και η ανάγκη για μια σταθερή αφετηρία. Ακόμα και η χρηστή και αποτελεσματική διαχείριση όμως πρέπει να συνδυάζεται με ένα συλλογικό στόχο και ένα πλαίσιο συλλογικής δράσης, ώστε να ανασυστήνει το κοινωνικό κεφάλαιο αντί να σκεπάζει μακαρίως ένα γενικευμένο, νομιμοποιημένο και γι αυτό αποχαλινωμένο «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Στο πλαίσιο αυτό, ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να τοποθετήσει τις διαχειριστικές και μη πολιτικές του σε ένα αξιακό αφήγημα που να συνομιλεί δημιουργικά με τα υπερ-εθνικά αφηγήματα περί ειρηνικής συνύπαρξης, οριζόντιας διασύνδεσης και οργάνωσης των κοινωνιών, οικολογικής βιωσιμότητας, μείωσης των ανισοτήτων και δημιουργίας κοινόχρηστων αγαθών.
Ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να καταλάβει πως η εμπιστοσύνη στις πολιτικές του εξαρτάται από την εμπιστοσύνη των πολιτών στην πολιτική. Μια κυβέρνηση που δεν κλέβει και δεν διαπλέκεται με οικονομικά συμφέροντα έχει κάνει ένα απαραίτητο βήμα. Όμως πλανάται όποιος/α θεωρεί ότι οι πολίτες έχουν σιχαθεί μόνο τους κακούς αντιπροσώπους, τους κακούς πολιτικούς. Έχουν σιχαθεί και την αντιπροσώπευση και την κοινοβουλευτική πολιτική. Τα κινήματα της τρέχουσας δεκαετίας και η δημιουργία ενός δημόσιου χώρου στο διαδίκτυο, που πλέον είναι πιο μαζικός από τον παραδοσιακό δημόσιο χώρο, αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Το 2010-2015 τελείωσαν στην Ελλάδα οι κυβερνήσεις που έκαναν ό,τι γούσταραν. Οι αδιάφοροι και οι κομματικοί ακόλουθοι ξανάγιναν πολίτες. Τιμωρούν την αλαζονεία, την ιδιοκτησιακή αντίληψη της εξουσίας, αλλά και την πρόθεση παραπλάνησης και χειραγώγησης. Αυτό όμως είναι το μίνιμουμ, το σημείο μη επιστροφής. Η πολιτική θα συνεχίζει να θεωρείται ένα τεράστιο κόλπο όσο α) οι πολίτες μένουν μακριά από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, β) η γραφειοκρατία (εθνική ή υπερ-εθνική λίγο ενδιαφέρει) ακυρώνει κάθε δυνατότητα εφαρμογής μιας σημαντικής πολιτικής, γ) η πολιτική αφορά μόνο συμφέροντα και όχι μεγάλες αξίες (ελευθερία, ισότητα, δικαιοσύνη, κοινότητα, αειφορία, ομορφιά κλπ).
Δε λέω επουδενί ότι στο μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας δεν κυριαρχεί η λογική της ανάθεσης. Ωστόσο, κανείς δε θέλει να τον αγνοούν και όλοι έχουν βαρεθεί τις μικροπολιτικές κοκορομαχίες. Οι συζητήσεις για τις κοινές υποθέσεις φουντώνουν και τα συλλογικά εγχειρήματα πληθαίνουν. Νέα προβλήματα αναζητούν νέες λύσεις και νέες ηλικιακές ομάδες ξεκόβουν με το παρελθόν οριστικά. Η κοινωνία μας όμως γερνάει και μας κρατάει στο παρελθόν. Τα επίμονα οικονομικά προβλήματα κεφαλαιοποιούν την οργή και οι φυσικές καταστροφές που φέρνουν στο φως τα αδιέξοδα της μικροαστικής μας νοοτροπίας μεγεθύνουν την αμηχανία. «Αυτή τη στιγμή η Ελλάδα σκέφτεται το μέλλον της», αλλά δεν ξέρει τι να σκεφτεί και πώς να το κάνει. Το κενό ιστορικού προσανατολισμού κυριολεκτικά χάσκει. Η ανάγκη να ειπωθούν πράγματα που υπερβαίνουν τη διαχείριση του παρόντος και του υπάρχοντος είναι μεγάλη και η ευκαιρία τεράστια. Αυτό είναι το μεγάλο παιχνίδι των δημοκρατικών κοινωνιών. Αυτό στο οποίο βιοτικές ανάγκες, αξίες και όνειρα συμφύρονται. Αυτό στο οποίο αναβαπτίζονται όλοι οι πολιτικοί παίχτες που δέχονται να το παίξουν. Αυτό στο οποίο οι κοινωνίες παύουν να μετρούν μόρια και σκέφτονται στα σοβαρά «τι θέλουν να γίνουν όταν μεγαλώσουν». Όποιο κόμμα δεν θέλει να απαντήσει στο μείζον ερώτημα αυτοτοποθετείται στα κόμματα διαμαρτυρίας.
Στο πλαίσιο αυτό, ο ΣΥΡΙΖΑ δεν απειλείται ούτε από το ανοικονόμητο υβρεολόγιο της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ ούτε από τα fake news που διαψεύδονται αυτοστιγμεί ούτε από τη χουλιγκάνικη προπαγάνδα που επέβαλε ο Μαρινάκης στα ΜΜΕ που ελέγχει. Όλα αυτά δεν απαντάνε στο εναγώνιο ερώτημα «που πάμε;» Η ΝΔ, για να μπορέσει να σταθεί όρθια ύστερα από την πάνδημη καταδίκη του νεοφιλελευθερισμού κατά την περίοδο των Μνημονίων και τις απανωτές εκλογικές της ήττες, πράγματι κατέφυγε σε ένα μείγμα πολιτικής χυδαιότητας, αυταρχισμού και εθνικισμού, ό,τι δηλαδή είναι γνωστό πλέον ως τραμπ-ισμός. Ελλείψει θετικού οράματος, η τέλεια αναδίπλωση. Ελλείψει σοβαρής Χρυσής Αυγής, η χρυσαυγιτοποίηση της ΝΔ. Τέλος στο political correct. Δε μας ενδιαφέρει τι λένε οι Ευρωπαϊκοί θεσμοί, οι Ευρωπαίοι ομοϊδεάτες μας, οι αριθμοί. «Μάγισσες, μιζέρια, μίσος, εσείς θα διαφυλάξετε το θησαυρό μου», όπως έγραφε ο αιώνιος έφηβος. Όσο βρίζω, είμαι αθώος. Αν όμως ένα κόμμα εξουσίας, όπως η ΝΔ, φτάνει να εγκαταλείψει το διαχειριστικό λόγο και προσπαθεί να επανιδεολογικοποιήσει το λόγο της (ακόμα και αν στην περίπτωσή της σημαίνει να επιστρέψει στην εμφυλιοπολεμική ακροδεξιά ρητορεία), αυτό συμβαίνει γιατί ακριβώς το κενό ιστορικού προσανατολισμού χάσκει. Ακόμα και αν η ΝΔ καταφεύγει στον τραμπισμό ή σαλβινισμό για να αποκτήσει η ίδια πολιτικό προσανατολισμό, δε σημαίνει ότι δεν ευθυγραμμίζεται με γενικότερες αναζητήσεις. Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν πρέπει να παραπλανηθεί από την πολιτική εκφορά του αντι-συριζαϊσμού. Η κοινωνική εκφορά του τελευταίου έχει έντονο το στοιχείο της αντι-διαχείρισης. Η μετά-το-2015-ΝΔ προσπαθεί να αντιγράψει το λόγο του προ-του-2015-ΣΥΡΙΖΑ, προκειμένου να ανταλλάξει ρόλους: ο ΣΥΡΙΖΑ ως διαχειριστής του συστήματος, η ΝΔ ως δομική αντιπολίτευση στο συστημικό κόμμα.
Στον τραμπ-ισμό της ΝΔ ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να απαντήσει με συνταγή Σάντερς: α) επιθετικό αξιακό και ιδεολογικό αγώνα (και όχι τελετουργική αναφορά στο αναιμικό και ιστορικά εξασθενημένο δίπολο Πρόοδος-Συντήρηση) και β) ένταξη των διαχειριστικών πολιτικών σε μια σύγχρονη εκδοχή της «καλής κοινωνίας» που φιλοδοξεί να λύσει σύγχρονα προβλήματα και να εμπνεύσει νέα μοντέλα κοινωνικής συνύπαρξης.
Ως προς το πρώτο, έχω να σημειώσω τούτο: αν μπορούν να ακούγονται νεοφιλελεύθερες ακρότητες (για τις ανισότητες, τα εργατικά δικαιώματα, την παιδεία, την υγεία, την κοινωνική ασφάλιση), εθνικιστικές ακρότητες (για το Μακεδονικό), αυταρχικές ακρότητες (για τα δικαιώματα των κρατουμένων και των ακτιβιστών, τους μετανάστες, τη νομιμότητα της Αριστεράς), τότε σίγουρα μπορούν να ακουστούν και τα αντίθετα: να πληρώσουν τα κανάλια, να περάσουν από δίκη οι εμπλεκόμενοι στα σκάνδαλα, να κατεδαφιστούν τα αυθαίρετα, να επανέλθουν οι συλλογικές διαπραγματεύσεις, να λυθεί το Μακεδονικό. Αλλά και πιο πέρα: να περιοριστούν οι θητείες των βουλευτών, να χωριστεί το κράτος από την εκκλησία, να σταματήσουν οι ρυπογόνες επενδύσεις, να θεσμοθετηθούν τα Κοινά και ο συμμετοχικός προϋπολογισμός, να νομιμοποιηθεί η κάνναβη, να υιοθετηθεί η βιωματική και ομαδοσυνεργατική μέθοδος στα σχολεία και να μειωθούν οι εξετάσεις.
Ως προς το δεύτερο, θεωρώ ότι πρέπει να γίνει ξεκάθαρο ότι οι διαχειριστικές πολιτικές εντάσσονται σε αξιακά πρότζεκτ που στοχεύουν στην παραγωγική, δημοκρατική και οικολογική ανασυγκρότηση.
Παραγωγική ανασυγκρότηση: Πρέπει να δημιουργηθεί ένα συμπαγές αφήγημα που να περιλαμβάνει αφενός την ανάκτηση της εργασίας (προσέλκυση ξένων επενδύσεων, απορρόφηση και αναπροσανατολισμός ΕΣΠΑ, δημόσιες επενδύσεις, επίταση ελέγχων και κινήτρων, δημιουργία δικτύων που να συνδέουν τον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τομέα, δημιουργία αναπτυξιακής τράπεζας, στήριξη κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας) και αφετέρου την ενίσχυση της καινοτομίας (στήριξη πανεπιστημιακής έρευνας, νεοφυών επιχειρήσεων, επιχειρήσεων έντασης γνώσης, προώθηση ηλεκτρονικής διοίκησης).
Δημοκρατική ανασυγκρότηση: Πρέπει να δημιουργηθεί ένα συμπαγές αφήγημα στο οποίο να εντάσσονται ο ανοιχτός πόλεμος στη διαφθορά και τη διαπλοκή, ο ορισμός βουλευτικών θητειών και η επικείμενη αλλαγή του νόμου περί ευθύνης υπουργών, η απλή αναλογική και ο συμμετοχικός προϋπολογισμός στους ΟΤΑ, η ανταποδοτικότητα της φορολογίας, η στήριξη των αδυνάμων (φτωχών, ανέργων, συνταξιούχων), η ενίσχυση της δημόσιας παιδείας και υγείας, η επαναφορά των συλλογικών διαπραγματεύσεων, η θεσμοθέτηση των Κοινών, η διεύρυνση των πολιτικών και των κοινωνικών δικαιωμάτων, οι πολιτικές ένταξης των μεταναστών.
Οικολογική ανασυγκρότηση: Πρέπει να δημιουργηθεί ένα συμπαγές αφήγημα στο οποίο να εντάσσονται οι πολιτικές αντιμετώπισης της ξηρασίας, των πυρκαγιών και των πλημμυρών, της ανάπτυξης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, της διαλογής των σκουπιδιών στην πηγή και της ανακύκλωσης, της δημιουργίας νέων πάρκων, της προσαρμογής των καλλιεργειών και των καλλιεργητικών μεθόδων, της ενεργειακής αναβάθμισης των κτιρίων μας, της αυστηροποίησης της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, της ολοκλήρωσης των δασικών χαρτών και του κτηματολογίου.
Ένα τέτοιου είδους συμπαγές αφήγημα της «καλής κοινωνίας» είναι θεμελιώδες για τον ιστορικό προσανατολισμό μιας κοινωνίας. Και εάν η ατζέντα της ΝΔ είναι «ακραίος νεοφιλελευθερισμός – στρατηγική αποδημοκρατικοποίηση – επενδύσεις χωρίς οικολογική μέριμνα», τότε η ατζέντα 2021 ας μετατραπεί σε παραγωγική, δημοκρατική, οικολογική επανάσταση. Αν το εγκλωβισμένο μικροαστικό μας φαντασιακό στέκεται εμπόδιο σε κάθε νέο ιστορικό προσανατολισμό, θα πρέπει να αναρωτηθούμε: προτιμάμε την γενικευμένη καθοδική προλεταριοποίηση που μας επιφυλάσσει το σχέδιο της ΝΔ περί ανταγωνιστικής οικονομίας ή τη συνεργασία σε ένα ανώτερο επίπεδο που θα δώσει νέες δυνατότητες στο ανθρώπινο δυναμικό της κοινωνίας μας; Δε χρειάζεται βιασύνη λες και είναι κάποιο τεχνικό ζήτημα. Την εποχή της ψηφιακής επανάστασης και της ρομποτοποίησης θα χρειαστούμε άλλες θέσεις εργασίας και άλλες επιθυμίες. Θα ζήσουμε σε άλλο περιβάλλον. Δεν μπορούμε όμως με την ίδια νοοτροπία να πάμε πουθενά. Πρέπει να σκεφτούμε αυθεντικά και να πράξουμε όχι «σαν άλλοτε», αλλά «σαν πρώτη φορά». Η ανάπτυξη των ανθρωπίνων σχέσεων και νέων τρόπων ζωής και εργασίας πρέπει να γίνει ο νέος ιστορικός μας προσανατολισμός. Γιατί ο καπιταλισμός συσσώρευσης προϊόντων και συρρίκνωσης του νοήματος της ζωής πρώτα μαραίνεται (δηλαδή καθίσταται αχρείαστος) και μετά ανατρέπεται. Χαρισματικοί ηγέτες αναδείχθηκαν σε λιγότερο κρίσιμες περιόδους από τη δική μας. Το χάρισμα όμως το γενούν οι κοινωνίες και το αποδίδουν σε όσους/ες τολμούν να προτείνουν κάτι καινούργιο που να λύνει το γόρδιο δεσμό. Η ίδια κοινωνία που φοβόταν ή δεν ήθελε να βγει από την ευρωζώνη και την ΕΕ, θέλει πάντα μια νέα, πιο βιώσιμη και ενδιαφέρουσα ζωή.
Ήρθε λοιπόν η ώρα να μπούμε ορμητικά σε μια συναρπαστική και υπέροχη περίοδο της ιστορίας μας μακρυά από την τοξικότητα και τη μιζέρια του Παλαιού Καθεστώτος.
O Δημήτρης Παπανικολόπουλος είναι Δρ. Πολιτικής Επιστήμης
