Η φοιτητική ζωή, τα νεανικά όνειρα, οι φιλίες, ο έρωτας και η επανάσταση με έντονο και καθοριστικό παράγοντα την αντιδικτατορική δράση των φοιτητών στην Μπολόνια της Ιταλίας, είναι το θέμα αυτού του βιβλίου, με τίτλο «Bologna 1969-1974: Ήμουν κι εγώ εκεί» (εκδόσεις Εύμαρος, 2023). Μέσα από την προσωπική αφήγηση του συγγραφέα, μια αφήγηση που διατηρεί τόσο την πολιτική σκέψη όσο και τη φρεσκάδα της νεανικής επαναστατικής ορμής, παρουσιάζονται σημαντικές στιγμές του φοιτητικού αντιδικτατορικού κινήματος στην Ιταλία, με τις προσδοκίες, τις ελπίδες, τα οράματα, τις ανατροπές και τις απογοητεύσεις.
O Nίκος Συρμαλένιος γεννήθηκε το 1950 στην Αθήνα και κατάγεται από τη Μήλο. Αποφοίτησε από το Βαρβάκειο Σχολή και στη συνέχεια σπούδασε Πολιτικές και Οικονομικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνιας.
Συμμετέχει στην ανανεωτική αριστερά από τα χρόνια της δικτατορίας. Από τον Μάιο του 2012 έως τον Ιούνιο του 2023 υπήρξε βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ στις Κυκλάδες.
Ας δούμε καταρχάς «αυτά» που σας έφεραν στην Μπολόνια του 1969. Σπουδάσατε πολιτικός μηχανικός.
Στην αρχή γράφτηκα στη Σχολή πολιτικών μηχανικών, αλλά μετά από δυόμιση χρόνια έκανα μεταγραφή στη Σχολή πολιτικών επιστημών (κατεύθυνση οικονομική). Την Ιταλία την επέλεξα γιατί τότε υπήρχε ροή χιλιάδων Ελλήνων για σπουδές στη γείτονα Ιταλία, λόγω αντοχής των εισοδημάτων να ανταπεξέλθουν και λόγω σχετικής ευκολίας στη γλώσσα. Ειδικότερα την Μπολόνια την επέλεξα λόγω του ότι εκεί σπούδαζε ένας φίλος του αδελφού μου και θα είχα μια αρχική βοήθεια.
Θα μας δώσετε μια περιγραφή της ίδιας της πόλης και της φοιτητικής ατμόσφαιρας εκείνης της εποχής; Μια πόλη 500.000 κατοίκων, με 100.000 εγγεγραμμένα μέλη στο Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCI). Και με επί σειρά ετών δήμαρχο τον ευρωκομμουνιστή Renato Zancheri…
Η Μπολόνια, μια πανέμορφη μεσαιωνική πόλη, ήταν πάντα το κέντρο της αριστερής και προοδευτικής Ιταλίας, η επονομαζόμενη cittá medaglia d’ oro della resistenza (πόλη χρυσό μετάλλιο της αντίστασης) εξαιτίας της συνεισφοράς της στον αντιφασιστικό αγώνα κατά του Μουσολίνι. Ακριβώς γι’ αυτό το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε τόσο μεγάλη δύναμη, όχι μόνο στην πόλη της Μπολόνιας αλλά και στην ευρύτερη Περιφέρεια της Εμίλια Ρομάνα. Όπως καταλαβαίνετε σε ένα τέτοιο περιβάλλον η συμπαράσταση προς τον αντιδικτατορικό αγώνα και τις αντιστασιακές οργανώσεις ήταν καθοριστική.
Υπογραμμίζετε ότι το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ιταλία ευνοούσε την πολιτικοποίηση. Να το δούμε λίγο πιο αναλυτικά;
Εννοώ ότι τα πανεπιστήμια στην Ιταλία το 1969, 1970 κ.λπ. ήταν εν βρασμώ, μόλις λίγο διάστημα μετά τη μεγάλη εξέγερση του Μάη του ’68 στη Γαλλία. Η επίδραση αυτών των γεγονότων στους φοιτητές και στο φοιτητικό κίνημα ήταν καθοριστική. Οι συνελεύσεις, οι καταλήψεις και όλες οι κινητοποιήσεις ήταν στην ημερήσια διάταξη παντού όπου υπήρχαν πανεπιστήμια και, από αυτή την άποψη, δημιουργούνταν και ένα ισχυρό κύμα συμπαράστασης και στον δικό μας αγώνα κατά της δικτατορίας.
Ποια ήταν η πολιτική κατάσταση στην Ιταλία, σε αντίθεση με τη δικτατορία στην Ελλάδα;
Προφανώς η Ιταλία ως κοινοβουλευτική δημοκρατία δεν είχε καμία σχέση με την Ελλάδα της χούντας των συνταγματαρχών. Παρά την κυριαρχία της Χριστιανοδημοκρατίας, το εργατικό κίνημα μέσω των τριών βασικών συνδικαλιστικών οργανώσεων cgil, cicl, uil, έπαιζε μαζί με το ισχυρό PCI και τις άλλες αριστερές πολιτικές δυνάμεις της Αριστεράς, συμπεριλαμβανομένων και των εξωκοινοβουλευτικών δυνάμεων, πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής πραγματικότητας της Ιταλίας αλλά και στις λαϊκές κατακτήσεις.
Ποιες ήταν οι κύριες ελληνικές, αντιδικτατορικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνταν στο εξωτερικό; Σε ποια ενταχθήκατε;
Στην Μπολόνια οι αντιδικτατορικές οργανώσεις ήταν βασικά τέσσερις: Το ΠΑΜ και ο Ρήγας Φεραίος (μετωπικά σχήματα του ΚΚΕ εσωτερικού, το ΚΚΕ (μετά τη διάσπαση του ’68 το αποκαλούσαν εξωτερικού), το ΠΑΚ και το ΑΜΕΕ (Αγωνιστικό Μέτωπο Ελλήνων Εξωτερικού). Σε άλλες πόλεις της Ιταλίας όπως στη Φλωρεντία, υπήρχε και η ΑΑΣΠΕ.
Εγώ εντάχθηκα στην αρχή στο ΠΑΚ και στη συνέχεια στο ΠΑΜ και στο ΚΚΕ εσωτερικού.
Με ποιους τρόπους μπορέσατε να ελιχθείτε απέναντι στο «εκτεταμένο δίκτυο χαφιεδισμού» που είχε οργανώσει, μέσω των προξενείων, η χούντα;
Όποιος/όποια είχε φανερή εξωστρεφή δράση μέσα από τους φοιτητικούς συλλόγους ή την ανοιχτή δραστηριότητα προς την ιταλική κοινωνία, προφανώς γινόταν γνωστός στις χουντικές αρχές, διότι υπήρχε το δίκτυο του χαφιεδισμού μέσα από πληρωμένους πράκτορες που καθοδηγούσαν η ελληνική πρεσβεία και τα προξενεία. Παρόλα αυτά υπήρχαν τρόποι οργάνωσης της παράνομης δράσης, όπως αποδείχθηκε και από τις αντιστασιακές ενέργειες που εκπορεύτηκαν από την Ιταλία και έγιναν στην Ελλάδα. Είτε με τη μορφή αποστολής στην Ελλάδα παράνομου υλικού, είτε με την παράνομη κάθοδο στελεχών με ιταλικό διαβατήριο κ.λπ.
Ποιες σχέσεις είχατε με τις τότε αριστερές-αντιδικτατορικές ομάδες που δραστηριοποιούνταν στο Παρίσι; Με τον Νίκο Πουλαντζά ή τον Άγγελο Ελεφάντη;
Προφανώς ήμασταν όλοι ενταγμένοι στο ΚΚΕ εσωτερικού, στην πορεία προέκυψαν σοβαρές διαφωνίες στα θέματα που προανέφερα, αλλά δυστυχώς λόγω και της διαμονής μας σε διαφορετικές χώρες δεν καταφέραμε να αναπτύξουμε μεταξύ μας ένα ουσιαστικό διάλογο για όλα τα επίμαχα θέματα. Σε ό,τι αφορά τον Άγγελο Ελεφάντη και τον Νίκο Πουλατζά, οι άνθρωποι αυτοί ήταν εξέχοντες αριστεροί διανοούμενοι που έτυχαν, ανεξάρτητα απόψεων, του σεβασμού όλων μας.
Ποια ήταν η σχέση που διατηρούσατε με το PCI, αλλά και με τις εξωκοινοβουλευτικές οργανώσεις της Αριστεράς, Potere Operaio, Lotta Continua, γενικά με την Αυτονομία;
Μπορώ να πω ότι είχαμε άριστες σχέσεις, ιδιαίτερα με το PCI, μας βοηθούσαν στα πάντα, από τη φιλοξενία τους σε δικές τους αίθουσες και γραφεία, από τη βοήθεια σε εκτύπωση υλικών, από την οικονομική ενίσχυση και μέσω της συμμετοχής μας στα φεστιβάλ της Unitá, από την εν γένει πολιτική στήριξη σε εκδηλώσεις, ανοιχτές συγκεντρώσεις κ.λπ.
Ποια ήταν η επίδραση της ενέργειας των Αντζελόνι και Τσικουρή; Της θυσίας του Κώστα Γεωργάκη τον Σεπτέμβρη του 1970; Τι αποτύπωμα άφησε; Θα ήθελα λίγο να δούμε τη διαλεκτική ανάμεσα στο μαζικό κίνημα και στη δυναμική αντίσταση.
Η επίδραση των θυσιών τόσο των Τσικουρή – Αντζελόνι, όσο και του Κώστα Γεωργάκη, ήταν πολύ μεγάλη τόσο στη μαζικοποίηση του αντιδικτατορικού κινήματος, όσο και στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης στην Ιταλία αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Νομίζω ότι σίγουρα υπήρχε διαλεκτική σχέση μεταξύ των δυναμικών ενεργειών και του μαζικού κινήματος, αλλά φυσικά, όπως αποδείχθηκε και από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, ο καθοριστικός παράγοντας ανατροπής της χούντας ήταν αναμφισβήτητα το μαζικό κίνημα.
Πώς πήρατε την απόφαση να αποχωρήσετε από το ΠΑΚ και να ενταχθείτε στο ΚΚΕ εσωτερικού;
Ακριβώς για το λόγο ότι το ΠΑΚ ήταν προσανατολισμένο σχεδόν αποκλειστικά στις δυναμικές ενέργειες και επίσης λόγω της αίγλης που απέκτησαν από την αρχή της επιβολής της δικτατορίας, οι ενέργειες αντίστασης του ΠΑΜ και του Ρήγα Φεραίου.
Με την εμπειρία σας, πώς κρίνετε τις εξελίξεις στην ανανεωτική και ριζοσπαστική Αριστερά, τόσο την ιταλική όσο και την ελληνική;
Νομίζω ότι η επίδραση της ανανεωτικής και ριζοσπαστικής Αριστεράς στην Ελλάδα, ξεκινώντας από το ΚΚΕ εσωτερικού, είναι μια ζώσα πραγματικότητα και ανεξάρτητα από τα σχήματα που την εξέπεμψαν ή την εκπέμπουν. Οι ιδέες του Μπάμπη Δρακόπουλου, του Λεωνίδα Κύρκου, του Κώστα Φιλίνη, του Λεωνίδα Τζαφρώνη, του Γιάννη Μπανιά και όλων εκείνων που την εξέπεμψαν, έγιναν κτήμα της πολιτικής ζωής του τόπου και εκφράστηκαν και από θέσεις κυβέρνησης (2015-2019) και από θέσεις αντιπολίτευσης.
Σε ό,τι αφορά την ιταλική Αριστερά, δυστυχώς η μεγάλη και πρόωρη απώλεια του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ, οδήγησε σε μια προϊούσα κατάρρευση που αγγίζει τα όρια της ανυπαρξίας. Η διατήρηση ευτυχώς της εφημερίδας Μανιφέστο αποτελεί ακόμη ελπίδα για το μέλλον.
Θανάσης Μήνας
