Στη μέση του θαλασσίου στενού της Σαλαμίνας υπάρχει ένα κατάφυτο νησάκι με χαμηλά ισόγεια κτίσματα άλλων εποχών· η νησίδα Αγίου Γεωργίου. Λειτούργησε για πολλά χρόνια ως λοιμοκαθαρτήριο του λιμανιού του Πειραιά. Ήταν η υποχρεωτική καραντίνα των ταξιδιωτών που έρχονταν από λιμάνια προσβεβλημένα από επιδημίες. Τέτοιου τύπου εγκατάσταση υπήρχε σε όλα τα λιμάνια του κόσμου. Η παράδοση αιώνων επέβαλε τον αποκλεισμό των ταξιδιωτών για σαράντα ημέρες – «…une quarantaine de jours»… Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτή η αρχαία υγειονομική πρακτική έσβησε. Οι θανατηφόρες επιδημίες φαινόταν ότι είχαν ελεγχθεί με την ανάπτυξη των εμβολίων, των νοσοκομειακών συστημάτων και της πρόληψης. Έτσι τελείωσε η εποχή της καραντίνας. Ερειπωμένα λοιμοκαθαρτήρια στέκουν ακόμη και σήμερα στην Ερμούπολη της Σύρου, στο Καρλόβασι της Σάμου και αλλού.
Μαύρος Θάνατος
H παράδοση φαίνεται ότι έλκει την καταγωγή της από τον τρομερό Μαύρο Θάνατο, την πανδημία πανώλης η οποία εξόντωσε τους ευρωπαϊκούς και ασιατικούς πληθυσμούς κατά τον 14ο αιώνα. Το θέμα είναι ευρύτατα γνωστό αλλά αξίζει να δούμε μια ιδιαίτερη πτυχή του: τη γεωγραφική και χρονική διασπορά.
Η πηγή της επιδημίας γεννήθηκε κάπου στα Ιμαλάια ή στην Κίνα. Ο βάκιλος της πανώλης μεταδόθηκε από τις στέπες, μέσω του Δρόμου του Μεταξιού, με φορείς τα εμπορικά καραβάνια και τη Χρυσή Ορδή, τους Μογγόλους πολεμιστές ιππείς. Έφτασε σε ένα πολιορκούμενο αποικιακό οχυρό των Γενοβέζων στην Κριμαία της Μαύρης Θάλασσας. Οι Γενοβέζοι ήταν έμποροι με ισχυρότατα ναυτικά δίκτυα στη Μεσόγειο. Με τα πλοία τους μετέφεραν την πανώλη στα μεγάλα λιμάνια: Κωνσταντινούπολη, Βενετία, Μεσσήνη, Νάπολη, Γένοβα, Μασσαλία, Βαρκελώνη. Και απέναντι, στην Ανατολή, στην Αλεξάνδρεια και την Τύνιδα. Από τα λιμάνια των βόρειων ακτών της Μεσογείου, οι ταξιδιώτες την πήραν μαζί τους. Μέσω των ευρωπαϊκών δρόμων, του Ροδανού, των Άλπεων, του Δούναβη, κινήθηκε προς την ευρωπαϊκή ενδοχώρα και χτύπησε όλη την ήπειρο ώς τις εσχατιές της, τη Σκανδιναβία και τα Βρετανικά Νησιά. Από την Αλεξάνδρεια, διέτρεξε τον Νείλο, επεκτάθηκε στις ακτές της Βόρειας Αφρικής. Από τους δρόμους των Αγίων Τόπων έφτασε στη Βαγδάτη.
Μόλις το 1% ζούσε σε πόλεις
Οι μεγάλες πόλεις βρίσκονταν στην Ασία, η Αμερική δεν υπήρχε ακόμη στον χάρτη, η Μαύρη Αφρική άγνωστη πέρα από τη Σαχάρα, ενώ η Ευρώπη έβγαινε από τον Μεσαίωνα. Το Πεκίνο και η Βαγδάτη στις αρχές του 14ου αιώνα είχαν πληθυσμό 400.000, το Κάιρο 350.000, η Κωνσταντινούπολη σε παρακμή κατοικείτο από 80.000, η ανερχόμενη Βενετία είχε 100.000, το Μιλάνο 90.000, το Παρίσι 215.000, το Λονδίνο 50.000 κατοίκους.
Γύρω από αυτές απλώνονταν ακατοίκητες ήπειροι, οροσειρές, έρημοι, στέπες, ζούγκλες, δάση. Μόλις το 1% των ανθρώπων ζούσε σε πόλεις, οι υπόλοιποι ήταν ένας αραιός διασπαρμένος πληθυσμός γεωργών, κτηνοτρόφων, κυνηγών, νομάδων.
Ένας κόσμος αργός, με λίγες μικρές, αραιές, ασύνδετες μεταξύ τους πόλεις, με αδιαπέραστα φυσικά σύνορα, με καράβια με πανιά και χερσαίες μεταφορές με υποζύγια. Η χρονοαπόσταση των τριών μηνών ταξιδιού μόλις που κάλυπτε τη Μεσόγειο και τις περιβάλλουσες ακτές.
Αργή σαν τις μεταφορές
Ήταν ο καιρός του Μάρκο Πόλο. Λίγα χρόνια πριν ξεσπάσει η πανδημία της πανώλης, οι τρεις Βενετσιάνοι ταξιδιώτες έμποροι, ο Μάρκο, ο Μάφεο και ο Νίκολο Πόλο είχαν χρειαστεί 24 χρόνια για να φτάσουν στην αυλή του Κουμπλάι Χαν, στην Κίνα, και να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Ο Μαύρος Θάνατος απλώθηκε στον τότε γνωστό κόσμο σε 22 χρόνια. Η πορεία της καλπάζουσας διασποράς της στη Μεσόγειο, στη Μέση Ανατολή και στην Ευρώπη διήρκεσε επτά χρόνια. Η πανδημία κινήθηκε τόσο αργά όσο και οι μεταφορές, όσο και ο Μάρκο Πόλο. Οι μικρές, αραιές πόλεις εμπόδιζαν την ταχεία μετάδοση, όχι τελικά την καταστροφή.
Το αποτέλεσμα της πανδημίας ήταν ένας άγνωστος αριθμός νεκρών, ο οποίος σήμερα υπολογίζεται σε 75 με 200 εκατομμύρια, εξαφανίζοντας το ένα τρίτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού, σε έναν κόσμο που αριθμούσε λιγότερο από 500 εκατομμύρια κατοίκους.
Πέρασαν έξι αιώνες. Επιδημίες υπήρχαν στην ανθρωπότητα. Ξέσπαγαν σε περιοχές, κατέστρεφαν πόλεις και χωριά και σταματούσαν. Κύκλοι δημογραφικών καταστροφών, που κανείς τους όμως δεν είχε την ένταση και το μέγεθος του Μαύρου Θανάτου.
Ας μετακινηθούμε στη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα. Ο γνωστός κόσμος είχε πλέον απλωθεί σε όλη τη γήινη σφαίρα, περιλαμβάνοντας την Αμερική, την Αυστραλία, ενώ οι μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης έλεγχαν με αποικίες την Άπω Ανατολή και την Αφρική. Μόλις είχαν πατηθεί από ανθρώπινο πόδι τα τελευταία ανέγγιχτα σημεία, ο Βόρειος και ο Νότιος Πόλος.
Η ισπανική γρίπη
Στο κέντρο της ευρωπαϊκής ηπείρου μαινόταν ο έως τότε πλέον καταστροφικός πόλεμος που είχε υπάρξει. Στα χαρακώματα του πολέμου και στα νοσοκομεία περίθαλψης των εξοντωμένων από τα χημικά αέρια στρατιωτών εμφανίστηκε μια θανατηφόρα επιδημία γρίπης. Η στρατιωτική λογοκρισία δεν επέτρεπε τη μεταφορά κακών ειδήσεων. Αντίθετα, στην ουδέτερη Ισπανία, όταν ξέσπασε η επιδημία, οι εφημερίδες είχαν τη δυνατότητα να δημοσιεύσουν τα νέα. Έτσι, από παρανόηση, οι απληροφόρητοι Ευρωπαίοι και Αμερικανοί θεώρησαν στην αρχή ότι η πηγή του κακού ήταν εκεί. Αυτή είναι η ισπανική γρίπη. Και σήμερα είναι άγνωστο αν γεννήθηκε -όπως πιστευόταν- στην Κίνα και ήλθε δυτικά ή αν, όπως φαίνεται πιθανότερο, φούντωσε λόγω άγνοιας σε μεγάλα κορεσμένα πρόχειρα στρατιωτικά νοσοκομεία της Γαλλίας ή των Ηνωμένων Πολιτειών. Σημασία έχει ότι από τη μία ή και από τις δύο γεωγραφικές περιοχές, τη Γαλλία και τις ΗΠΑ, ο ιός διέσχισε αμφίδρομα τον Ατλαντικό, περιέπλευσε την Αφρική μέσω του αποικιακού θαλάσσιου δρόμου των Ινδιών, εισέβαλε μέσω των λιμανιών της στην Αφρική, ταξίδεψε με τα στρατιωτικά τρένα όλη την Ευρώπη και τη Ρωσία.
Εκτιμάται ότι μολύνθηκε το 27% του παγκόσμιου πληθυσμού και πέθαναν εκατομμύρια άνθρωποι. Αναφέρονται αριθμοί από 17 έως 50 εκατομμύρια νεκροί. Όλη η ανθρωπότητα τότε αριθμούσε 1,9 δισ.
Ο κόσμος του 1918
Ο κόσμος της ισπανικής γρίπης του 1918 έτρεχε πολύ πιο γρήγορα από αυτόν του Μαύρου Θανάτου του 14ου αιώνα. Τα τρένα είχαν κατακλύσει την Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική και επεκτείνονταν στη Σιβηρία, την Ινδία, τη Μέση Ανατολή, τη Λατινική Αμερική. Η ναυτιλία των πανιών τελείωνε και τα ατμόπλοια, με τακτικά δρομολόγια και μεγάλα πλήθη ταξιδιωτών και όγκους εμπορευμάτων, διέσχιζαν ταχύτερα και πυκνότερα τους ωκεανούς. Ο τηλέγραφος και οι ασύρματες επικοινωνίες που τότε ξεκινούσαν επέτρεπαν τη μετάδοση των πληροφοριών για πρώτη φορά στην ιστορία σε σχεδόν μηδενικούς χρόνους σε σχέση με τα παλαιά ταχυδρομεία.
Λίγα χρόνια νωρίτερα, ο Ιούλιος Βερν υμνούσε την επιτάχυνση των μεταφορών και της μετάδοσης της πληροφορίας. Ο ήρωάς του Φιλέας Φογκ μπορούσε να στοιχηματίσει ότι θα γυρίσει τον κόσμο σε 80 ημέρες και να κερδίσει το στοίχημα. Στα 1914, οι χρονοαποστάσεις των 5 ημερών κάλυπταν όλη την Ευρώπη και τη Μεσόγειο. Των 10 ημερών έφταναν ώς την Ανατολική Ακτή των ΗΠΑ και πολύ πέρα από τη Μόσχα χάρη στον Υπερσιβηρικό σιδηρόδρομο. Ενώ σε 20 μέρες ένας Ευρωπαίος έφτανε στη Νότια Αφρική ή στην Ινδία.
Πόλεις με εκατομμύρια κατοίκους
Οι μεγάλες αναπτυσσόμενες πόλεις του 1920 ήταν οι πόλεις της βιομηχανικής έκρηξης που έμπαινε στη δεύτερη φάση της. Κυριαρχούσαν οι βορειοευρωπαϊκές· το Λονδίνο με 7.600.000 κατοίκους και το Παρίσι με 4.800.000, όπως και οι βορειοαμερικανικές· η Νέα Υόρκη με 5.600.000 κατοίκους, το Σικάγο με 3.400.000. Στην Ανατολή τα πράγματα είχαν σταθεροποιηθεί ή παρήκμαζαν. Το Πεκίνο μόνο παρέμενε μια πολύ μεγάλη με 3.700.000 κατοίκους και η Κωνσταντινούπολη με 950.000. Ο πληθυσμός του πλανήτη συγκεντρωνόταν ραγδαία στις πόλεις. Το 10% της ανθρωπότητας είχε μετακινηθεί σε αυτές.
Η ισπανική γρίπη κινήθηκε επάνω στα δίκτυα της εποχής της με τις ταχύτητές τους. Πάτησε επάνω στις μεγάλες πληθυσμιακές αστικές συγκεντρώσεις. Εξαπλώθηκε μέσα σε λίγες εβδομάδες και σε εποχιακά κύματα που διήρκεσαν δύο χρόνια.
Και όμως, η ζωή δεν εκινείτο τόσο γρήγορα ακόμη όσο επρόκειτο να συμβεί έναν αιώνα αργότερα.
Εξάπλωση με ταχύτητες αεροπλάνου…
Ο Covid-19 σήμερα κινήθηκε ακριβώς επάνω στα υπάρχοντα δίκτυα, εισέβαλε στις πόλεις. Μόνο που τα δίκτυα μεταφέρουν με ρυθμούς ασύλληπτους ακόμη και για τα δεδομένα του περασμένου αιώνα. Αν για να διασχίσει κάποιος τολμηρός τον κόσμο τον 14ο αιώνα έπρεπε να ταξιδεύει πολλά χρόνια, στις αρχές του 20ού εβδομάδες ή και μήνες, το 2020 αυτό είναι δυνατόν να γίνει σε 24 ώρες. Ο αστικός πληθυσμός έχει εκτιναχθεί στο 60% του παγκόσμιου και αυτός άγγιξε τα 8,2 εκατομμύρια ανθρώπους.
Διαβάζοντας ξανά το μάθημα του Μαύρου Θανάτου και της ισπανικής γρίπης είναι βέβαιο ότι εκτός από το επίπεδο του πολιτισμού και το επίπεδο των υποδομών Υγείας, που θα αποδειχθούν κρίσιμα και καθοριστικά στην εξέλιξη της πανδημίας, υπάρχουν άλλοι δύο σημαντικοί παράγοντες: Οι αστικές συγκεντρώσεις και οι ταχύτητες μεταφορών και επικοινωνιών.
Το αποδεικνύει ο ίδιος ο χάρτης της εξάπλωσης του Covid-19. Ταυτίζεται σχεδόν απόλυτα με τον παγκόσμιο χάρτη του αστικού αποτυπώματος. Η σε πραγματικό χρόνο ενημέρωσή του και διάδοσή του σε παγκόσμιο επίπεδο σχετίζεται άμεσα με τη σημερινή ταχύτητα μετάδοσης του τεράστιου όγκου της πληροφορίας. Ετούτα τα δύο καθιστούν την τρέχουσα εμπειρία πρωτοφανή για την ιστορία του ανθρώπινου είδους. Ενδιαφέρουσα για σκέψεις.
ΥΓ.: Πριν ένα μόλις μήνα συζητούσαμε με τους φοιτητές μας το σύγχρονο αστικό φαινόμενο. Δεν φανταζόμασταν ότι θα ζούσαμε την Urban Era, την εποχή των πόλεων, με αυτό τον τρόπο. Η ιδέα των σημειώσεων που βλέπετε προέκυψε τη στιγμή της έναρξης του αποκλεισμού, στην τηλε-συζήτηση με τους συναδέλφους διδάσκοντες για το πρώτο διαδικτυακό «μάθημα της καραντίνας» που ετοιμάσαμε στην Αρχιτεκτονική της Αθήνας. Ευχαριστίες στους Παναγιώτη Τουρνικιώτη, Κώστα Τσιαμπάο, Σωτήρη Κωτσιόπουλο, Νίκη Κογκέλη, Χρήστο Κρητικό και Βάσω Τροβά, που μοιραστήκαμε αυτές τις σκέψεις. Και στον Άρη Καλαντίδη, που χωρίς να το θέλει, αναρτώντας εύστοχα σχόλια για τις αλλαγές του σχεδίου του Βερολίνου μετά τις επιδημίες του 19ου αιώνα, με προκάλεσε να γράψω σε χαρτί.
Ο Νίκος Μπελαβίλας είναι καθηγητής στο ΕΜΠ
Πηγή: Η Αυγή
