Η ιδιαίτερα αγαπητή και γνωστή στο κοινό της Εποχής, Luciana Castellina, έγραψε το editorial της εφημερίδας Il Manifesto στις 22 Απριλίου, με αφορμή το θάνατο του Πάπα. Ο Νίκος Σερντεδάκις, Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και Πρόεδρος του Τμήματος Κοινωνιολογίας, έκανε τη μετάφραση και τον ευχαριστούμε πολύ.
Για πολλούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο τούτη είναι μια στιγμή βαθιάς θλίψης. Ανάμεσά τους βρίσκομαι κι εγώ, όμως για ένα πράγμα νιώθω μια ειλικρινή ικανοποίηση και μάλιστα υπερηφάνεια: ότι ήταν η δική μας εφημερίδα [IlManifesto] που το 2016 εξέδωσε και διένειμε μαζί με το ημερήσιο φύλλο της ένα βιβλίοi που περιέχει έναν από τους πιο ωραίους και πλέον ενδεικτικούς λόγους του Bergoglioii [του Πάπα Φραγκίσκου].
Και τούτο σε μια εποχή κατά την οποία ήταν ακόμη σύνηθες να παρακολουθεί κανείς τον επίσημο τύπο να κυκλοφορεί με τίτλους όπως: «Ο Πάπας Φραγκίσκος ευλογεί τα Κοινωνικά Κέντρα»· «Ο Bergoglio συναντά το Leoncavalloiii»· «Ζαπατίστας, μαρξιστές, αγανακτισμένοι, όλοι στον Πάπα». (Στη συνέχεια αυτοδιορθώθηκαν λιγάκι, καθώς αντιλήφθηκαν ότι ήταν εξόχως αντιδημοφιλές να υιοθετούν αυτόν τον ειρωνικό τόνο περιφρόνησης, λες και ο Πάπας Φραγκίσκος ήταν ένα οποιοδήποτε δευτερεύον πρόσωπο).
Το βιβλίο το οποίο εξέδωσε η εφημερίδα μας κυκλοφόρησε με αφορμή τη διεθνή συνάντηση των λαϊκών κινημάτων (Emmp [Encuentros Mundiales de Movimientos Popularesiv]) στη Ρώμη, με την παρουσία, μεταξύ άλλων, του μέχρι πρότινος προέδρου της Ουρουγουάης, πρώην αντάρτη των Τουπαμάρος, Pepe Mujicav, της πολύ γνωστής Vandana Shivavi, ενώ απουσίαζε ο προσκεκλημένος Bernie Sanders, λόγω της δέσμευσής του στην προεκλογική εκστρατεία στις ΗΠΑ. Επιπρόσθετα συμμετείχαν 99 οργανώσεις από 68 χώρες, ένας κατάλογος οργανώσεων που λίγο έως πολύ ταυτίζεται με εκείνη των κινημάτων που ήσαν παρόντα στα δικά μας Παγκόσμια Κοινωνικά Φόρουμ από την εποχή του Porto Alegre, και ανάμεσά τους οι Βραζιλιάνοι Sem Terra με τον ηγέτη τους Stedilevii. Αντίστοιχα ήταν και τα θέματα προς συζήτηση: οικολογία, δημόσια αγαθά, παγκόσμιο βασικό εισόδημα.
Στην συνάντηση του προηγούμενου έτους, που διοργανώθηκε στη Βολιβία, ο τότε πρόεδρος Evo Morales προσέφερε στον Πάπα, ο οποίος ταξίδεψε ως εκεί για να προεδρεύσει στη σύναξη, έναν σταυρό φτιαγμένο από δρεπάνι και σφυρί και θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αυτή η ιδιότυπη ξύλινη σύνθεση, ήδη στη Ρώμη, έμοιαζε σιωπηρά να έχει καταστεί το έμβλημα των Emmp.
Γράφω «θα μπορούσε να ειπωθεί», διότι απαιτείται προσοχή σε τέτοιες διατυπώσεις. Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να παραγνωρίσει το γεγονός ότι η θητεία του Φραγκίσκου σφράγισε την πολιτική του Βατικανού με μια ουσιώδη, βαθιά και σαφή στροφή. Ο Bergoglio δεν υπήρξε απλά ένας περισσότερο φιλάνθρωπος Πάπας, ο οποίος εξυμνούσε τη γενναιοδωρία και τη θυσία.
Tο μήνυμά του ήταν ευθέως πολιτικό. Πρώτα από όλα γιατί είχε το θάρρος (που, αλίμονο, συχνά απουσιάζει από την κοσμική αριστερά) να καταδείξει ξεκάθαρα τον εχθρό, τον υπαίτιο της αδικίας: «εκείνη τη δομή της αδικίας», που κυριαρχείται από «την πρωτοκαθεδρία του χρήματος, το οποίο συνδέει όλες τις μορφές αποκλεισμού», «υποδουλώνει, κλέβει την ελευθερία», «μυθοποιεί την ατέρμονη πρόοδο και την άνευ όρων αποδοτικότητα». Εν ολίγοις, ο καπιταλισμός.
Η θεμελιακή καινοτομία δεν έγκειται μόνον στη δριμύτητα της καταγγελίας της υπάρχουσας κατάστασης πραγμάτων, αλλά κυρίως στον εντοπισμό ενός ιστορικά υπαρκτού εχθρού και επομένως στην κατάδειξη των αντιφάσεων που αναπόφευκτα διαιρούν την κοινωνία και επιτάσσουν την αγωνιστική δέσμευση για την υπέρβασή τους. Δεν μπορούμε να τις αγνοούμε (ενδέχεται να μην πρόκειται για την δική μας παλαιά μορφή ταξικού αγώνα, αλλά δεν μπορούμε να ισχυριζόμαστε ότι ο κοινωνικός ανταγωνισμός εξέλιπε).
Ακριβώς για τούτο, θεωρώ τόσο σημαντική την επιμονή του Πάπα Φραγκίσκου στην ανάγκη ανάκτησης εκείνου που τις τελευταίες δεκαετίες έχει αποδυναμωθεί: της υποκειμενικότητας, της οικοδόμησης ενός συνειδητού υποκειμένου, ενός αναγκαίου φορέα αλλαγής, που σήμερα έχει εξημερωθεί και αναισθητοποιηθεί. Εν ολίγοις, της υποκειμενικότητας.
Στους εκμεταλλευόμενους, στα θύματα του συστήματος, ο Πάπας απευθύνεται για να τους καλέσει να μη μένουν «με τα χέρια σταυρωμένα», αλλά να περάσουν, όπως διακηρύσσει και το τελικό κείμενο της συνάντησης της Ρώμης, «από τη φάση της αντίστασης στη φάση της οικειοποίησης της πολιτικής εξουσίας, από τον κοινωνικό στον εκλογικό αγώνα».
Εν κατακλείδι: να καταλάβουμε ότι η αλληλεγγύη είναι αυθεντική μόνο όταν συνοδεύεται από τον αγώνα. Και ότι ως εκ τούτου είναι απαραίτητο να περάσουμε από τη φιλανθρωπία στην πολιτική, η οποία αυτές τις αντιφάσεις πρέπει να γνωρίζει πώς να τις υπερβαίνει, δίχως να τις αγνοεί. Η πλέον σαφής και αιχμηρή δήλωση του Πάπα είναι η εξής: «Δεν χρειάζεται μια πολιτική για τους φτωχούς, αλλά μια πολιτική από τους φτωχούς, [μια πολιτική των φτωχών]». Ή, όπως τόνισε ακόμη πιο ρητά απευθυνόμενος στους νέους: «Παιδιά, η φιλανθρωπία είναι ωραίο πράγμα, αλλά αυτό που πραγματικά χρειάζεται είναι η πολιτική». Ένα ιδανικό που υπήρξε βαθιά προσφιλές και στον Καρλ Μαρξ, ιδανικό το οποίο θα έπρεπε να είναι πολύ περισσότερο στο επίκεντρο της προσοχής της αριστεράς σήμερα.
i Πρόκειται για το βιβλίο Terra, casa, lavoro. Discorsi ai movimenti popolari [Γη, Σπίτι, Εργασία. Ομιλίες στα λαϊκά κινήματα]. Το βιβλίο περιλαμβάνει τρεις ομιλίες του Πάπα Φραγκίσκου, οι οποίες επικεντρώνονται στις κοινωνικές ανισότητες, τη φτώχεια, το δικαίωμα στην κατοικία και την εργασία, καθώς και στην ανάγκη για πολιτική δράση από τους κοινωνικά αποκλεισμένους. Οι τρεις αυτοί λόγοι του Πάπα Φραγκίσκου εκφωνήθηκαν στη Ρώμη και τη Νότια Αμερική, μεταξύ του 2014 και του 2016, μπροστά σε ακροατήρια που απαρτίζονταν από εκπροσώπους κοινωνικών κινημάτων από όλο τον κόσμο, στο πλαίσιο του Παπικού προγράμματος των τριών Τ (tierra, techo, trabajo). Το βιβλίο κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο Ponte alle Grazie, με επιμέλεια του Alessandro Santagata και πρόλογο του Gianni La Bella.
ii Το πλήρες όνομα του Πάπα Φραγκίσκου είναι Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο (Jorge Mario Bergoglio). Γεννήθηκε στις 17 Δεκεμβρίου 1936 στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής και εξελέγη Πάπας στις 13 Μαρτίου 2013.
iii Το Leoncavallo (Spazio Pubblico Autogestito) είναι ένα αυτοδιαχειριζόμενο Κοινωνικό Κέντρο στο Μιλάνο της Ιταλίας που λειτουργεί από το 1975 στην ομώνυμη οδό της πόλης (https://www.leoncavallo.org/).
iv Στην ιστοσελίδα της πρωτοβουλίας, αναγράφεται: «Η Παγκόσμια Συνάντηση των Λαϊκών Κινημάτων (IMMP) είναι ένας αδελφικός χώρος μεταξύ οργανώσεων βάσης από πέντε ηπείρους, μια πλατφόρμα που χτίστηκε από διαφορετικά λαϊκά κινήματα μετά την πρόσκληση του Πάπα Φραγκίσκου προς τους φτωχούς και τους οργανωμένους λαούς να μην παραιτηθούν και να γίνουν πρωταγωνιστές της (διαδικασίας της) αλλαγής. Η IMMP προωθεί την κουλτούρα της συνάντησης, ώστε τα λαϊκά κινήματα να αγωνίζονται, χωρίς υπεροψία αλλά με θάρρος, χωρίς βία αλλά με επιμονή, για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, για τη φύση και για την κοινωνική δικαιοσύνη. Με αυτή την έννοια, η συνάντησή μας ανταποκρίνεται στην αναγκαιότητα να προωθηθεί η οργάνωση των αποκλεισμένων για να οικοδομηθεί από τα κάτω η ανθρώπινη εναλλακτική λύση σε αυτή την παγκοσμιοποίηση που λειτουργεί με αποκλεισμούς, που μας απογυμνώνει ακόμη και από τα ιερά δικαιώματα στη στέγαση, την εργασία και τη γη» https://movpop.org/cose-lemmp/
v Ο Χοσέ Αλμπέρτο «Πέπε» Μουχίκα Κορδάνο (José Alberto “Pepe” Mujica Cordano) γεννήθηκε στις 20 Μαΐου 1935 στο Μοντεβιδέο της Ουρουγουάης. Στη δεκαετία του 1960 εντάχθηκε στο αντάρτικο κίνημα Tupamaros. Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ουρουγουάη (1973-1985) συνελήφθη και φυλακίστηκε για δώδεκα χρόνια, υποβαλλόμενος σε βασανιστήρια και πλήρη απομόνωση. Από το 2010 έως το 2015, ο Mujica διατέλεσε Πρόεδρος της Ουρουγουάης. Για τις συνθήκες της απάνθρωπης φυλάκισης των Tupamaros βλ. το βιβλίο των Mauricio Rosencof και Fernandez – Huidorbo Niato, Τουπαμάρος – Ημερολόγιο Φυλακής, πρόλογος Eduardo Galeano, μετάφραση Δημήτρης Κουφοντίνας, επιμέλεια Δημήτρης Δημόπουλος, Αθήνα: Κουκίδα, 2019. Με βάση το βιβλίο γυρίστηκε η ταινία «La noche de 12 años» (σκηνοθεσία Álvaro Brechner, 2018). Η ταινία αφηγείται τα δώδεκα χρόνια απάνθρωπης αιχμαλωσίας τριών ηγετικών στελεχών των Τουπαμάρος: του Pepe Mujica, του Maurisio Rosencof και του Fernandez – Huidorbo Niato.
vi «Η Vandana Shiva, παγκοσμίως αναγνωρισμένη περιβαλλοντολόγος στοχάστρια, ακτιβίστρια, φεμινίστρια, φιλόσοφος της επιστήμης, συγγραφέας και υπερασπίστρια της επιστημονικής πολιτικής, είναι η ιδρύτρια του Navdanya Research Foundation for Science, Technology and Ecology (Ινδία) και Πρόεδρος του Navdanya International.Αφού εκπαιδεύτηκε ως φυσικός στο Πανεπιστήμιο της Πουντζάμπ, ολοκλήρωσε το διδακτορικό της με θέμα «Κρυφές Μεταβλητές και Μη-Τοπικότητα στη Θεωρία Κβάντων» στο Πανεπιστήμιο του Δυτικού Οντάριο, στον Καναδά. Στη συνέχεια στράφηκε στην διεπιστημονική έρευνα στους τομείς της επιστήμης, της τεχνολογίας και της περιβαλλοντικής πολιτικής, την οποία διεξήγαγε στο Ινδικό Ινστιτούτο Επιστημών και στο Ινδικό Ινστιτούτο Διοίκησηςστη Μπανγκαλόρ της Ινδίας. Το 1982 ίδρυσε το Research Foundation for Science, Technology and Ecology (RFSTE), ένα ανεξάρτητο ερευνητικό ινστιτούτο που ασχολείται με τα πιο κρίσιμα προβλήματα της οικολογίας της εποχής μας και, δύο χρόνια αργότερα, το Navdanya («εννέα σπόροι»), ένα κίνημα υπεράσπισης της βιοποικιλότητας και των μικρών αγροτών. Το 2011 ίδρυσε το Navdanya International στην Ιταλία και είναι Πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής για το Μέλλον της Τροφής και της Γεωργίας, την οποία συνίδρυσε μαζί με τον τότε Πρόεδρο της Περιφέρειας της Τοσκάνης», (μετάφραση από την πηγή: https://navdanyainternational.org/our-staff/vandana-shiva/?utm_source=chatgpt.com).
vii Πρόκειται για τον João Pedro Stédile, Βραζιλιάνο ακτιβιστή και ηγετικό στέλεχος του αγροτικού κινήματος MST (Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra – Κίνημα Εργαζομένων Χωρίς Γη).
