Η Λόρι Αντερσον είναι μια από τις σημαντικότερες εν ζωή καλλιτέχνιδες των ΗΠΑ, αλλά και ολόκληρου του κόσμου. Η τέχνη της ακροβατεί ανάμεσα στη μουσική, την περφόρμανς, το κοινωνικό σχόλιο και τα εικαστικά, με τρόπο που οι λέξεις δεν αρκούν για να περιγράψουν.
Επίσης, είναι ο ευφυέστερος συνομιλητής που συνάντησα ποτέ: η διεισδυτικότητά της σε οποιοδήποτε θέμα θίξει κανείς, αλλά και η πρωτότυπη, λοξή ματιά της στα πράγματα την κάνουν αληθινά απολαυστική. Λίγες μέρες πριν εμφανιστεί στο Ηρώδειο, η ιέρεια της αμερικανικής αβάν γκαρντ μιλά για τις τελευταίες εξελίξεις στη χώρα της, που τη βλέπει να εκφασίζεται ραγδαία, αλλά και τη νέα όπερα που ετοιμάζει.
● Σε παλαιότερες συζητήσεις μας, λέγατε πως οι ΗΠΑ έχουν πολεμική βιομηχανία, εξάγουν πόλεμο. Και πως πρόεδρος των ΗΠΑ δεν είναι ένα πρόσωπο, αλλά το ίδιο το δολάριο.
Εχουμε χρηματοδοτήσει πολλούς πολέμους κι ύστερα τους εγκαταλείπουμε. Ολα γίνονται για το χρήμα. Πήγαμε στο Αφγανιστάν για το χρήμα. Υστερα φύγαμε από κει για το χρήμα. Στην Ουκρανία είναι και πάλι το χρήμα, σε διαφορετική κλίμακα. Η ύστατη συνέπεια του καπιταλισμού και του δολαρίου. Αυτό που συνέβη στη χώρα μας είναι πως η κυβέρνηση ξεπουλήθηκε. Ολα ιδιωτικοποιήθηκαν, ξεκινώντας από τις φυλακές. Ακολούθησαν τα σχολεία. Τα νοσοκομεία είναι επιχειρήσεις, το ίδιο κι η περίθαλψη. Ολα είναι επιχειρήσεις.
Δεν ενδιαφέρουν η υγεία, η ασφάλεια κι η ευημερία των ανθρώπων, αλλά το πώς μερικοί τύποι θα κερδίσουν πάρα πολλά λεφτά. Είναι προφανές ότι αυτό είναι ο καπιταλισμός. Τώρα η Ρωσία είναι εξίσου καπιταλιστική, πρόκειται για ένα μάτσο καπιταλιστές που πολεμούν για τη γη, τους φυσικούς πόρους, το πετρέλαιο, με μοναδικό στόχο να τους ανήκουν όλα.
Δεν είναι κανένα μυστικό ότι αυτό δεν κάνει καλό στον λαό. Αυτό που είναι αληθινά παράξενο είναι πως στις ΗΠΑ πείθουν ανθρώπους που δεν έχουν τίποτα -ή όχι και πολλά- πως είναι προς το συμφέρον τους να υπακούν, να γίνουν καλοί καπιταλιστές, καλοί χριστιανοί, να μην αμφισβητούν τίποτα. Στην όπερα που γράφω τώρα, αυτό είναι το θέμα. Πρέπει να το σκεφτώ πολύ, να δω τις δυναμικές σε αυτά τα συστήματα πεποιθήσεων. Ετσι γίνεται πολιτικό – δεν ξέρω καν τι σημαίνει αυτό.
Εχω μια μεγάλη έκθεση στο Μουσείο Hirshhorn τώρα. Μου λένε: «Φυσικά, το έργο σας δεν μπορεί να είναι πολιτικό». Με συγχωρείτε; Είναι πολιτικό! Ολα είναι, ξέρετε, κατά κάποιον τρόπο. Απάντησαν: Είμαστε κυβερνητικός οργανισμός, δεν μπορούμε να κάνουμε κριτική στην κυβέρνηση. Είναι διαρκώς έτσι μετά την εκλογή του Τραμπ. Ηρθα σε επαφή με κάποιες βιβλιοθήκες και είπαν πως δεν μπορούμε ούτε καν να κάνουμε ομιλίες πάνω στα μεγάλα ζητήματα: τον έλεγχο των όπλων, την ελευθερία του λόγου, τη σημασία των τροπολογιών του Συντάγματος.
Το δίκτυο των βιβλιοθηκών είναι ένας κόσμος ιδεών. Και τι μου απάντησαν οι επικεφαλής δύο κεντρικών βιβλιοθηκών; «Βεβαίως, είναι μια υπέροχη ιδέα. Μπορούμε να το κάνουμε, εφόσον οι συζητήσεις δεν είναι στρατευμένες». Και είπα: Ενα λεπτό, να σας ρωτήσω κάτι, ένας μήνας συζητήσεων πάνω στην ελευθερία του λόγου θα εθεωρείτο στρατευμένος; Και είπαν ναι! Τέλος της συζήτησης… Αρα εμείς οι καλλιτέχνες πρέπει να ακολουθήσουμε άλλον δρόμο. Να τα πούμε με άλλον τρόπο. Ο κόσμος κυριαρχείται από ιστορίες. Οι Ρεπουμπλικανοί το ξέρουν. Ετσι εφηύραν όλες αυτές τις ιστορίες για το τι είναι η ελευθερία, τι είναι τα δικαιώματα… Υστερα τις συνέδεσαν με το φασιστικό τους σύστημα πεποιθήσεων και τις πούλησαν στο Fox News. Πολλοί άνθρωποι δεν σκέφτονται από μόνοι τους, λένε: το είδα στην τηλεόραση, άρα είναι σωστό. Ετσι πουλάνε τις ιστορίες τους. Εν τω μεταξύ, στην Αριστερά, δεν έχουμε επινοήσει πολύ καλές ιστορίες. Απλά δεν το κάναμε. Εχουν οικειοποιηθεί τη λέξη ελευθερία – είναι καταπιεστικοί, αλλά το αποκαλούν ελευθερία. Εχουν οικειοποιηθεί όλες τις καλές λέξεις.
Συμβαίνει εδώ και πολλά χρόνια, το χτίζουν σε πολλά επίπεδα, ακόμα και στη νοθεία των εκλογών: είναι πολύ επίμονοι αυτοί οι τύποι της Δεξιάς, μετακινούν τα όρια των εκλογικών περιφερειών έτσι ώστε να είναι σίγουροι πως θα νικήσουν, δουλεύουν πολύ σε τοπικό επίπεδο. Είναι απολύτως εσκεμμένο το κίνημα προς τον φασισμό. Δούλεψαν σκληρά επί μισό αιώνα κατασκευάζοντάς το. Και τώρα λειτουργεί: η Αμερική γίνεται φασιστική. Δεν μπορώ να το πω με πιο ήπιο τρόπο. Αυτό συμβαίνει όταν ο δικαστής Κλάρενς Τόμας λέει: το δικαίωμα στην έκτρωση θα εξαφανιστεί. Ακολουθούν τα δικαιώματα των γκέι, τα δικαιώματα στον γάμο, κατόπιν όλα τα δικαιώματά σας. Τι συνέβη λοιπόν; Κοιμόμασταν; Εχουμε τρελαθεί; Κοίτα τι έκανε αυτός ο τύπος: ξήλωσε μισό αιώνα ελευθεριών που κερδήθηκαν με κόπο με μια μονοκοντυλιά.
Δεν λέω ότι ξυπνάμε, αλλά εμείς οι καλλιτέχνες οφείλουμε να τα δούμε αυτά. Δεν έχουμε άλλη επιλογή. Ως καλλιτέχνης, η μυστική μου δουλειά -και μάλλον δεν θα έπρεπε να σας την πω, γιατί είναι μυστική- είναι να προσπαθώ να γράφω ιστορίες που απελευθερώνουν τους ανθρώπους. Που τους κάνουν να λένε: «Τι; Γιατί το σκέφτηκα τώρα αυτό;»
● Πάντοτε λέγατε ιστορίες για τη χώρα σας. Ενα από τα μεγαλύτερα έργα σας έχει τίτλο «United States». Γίνονται πιο απαισιόδοξες οι ιστορίες σας με τα χρόνια;
Πάντοτε απαισιόδοξες είναι. Βλέπω τη σκοτεινή πλευρά, αλλά και την αστεία. Το αστείο και το σκοτεινό με προσελκύουν. Ξεκίνησα το «United States» την εποχή του Ρίγκαν – που ήταν η αρχή του τέλους. Τώρα ετοιμάζω μια όπερα που λέγεται «Κιβωτός» ως αποστολή σωτηρίας. Δεν είναι μόνο για την κατάρρευση της αυτοκρατορίας των Ηνωμένων Πολιτειών.
Είναι η κατάρρευση όλου του συστήματος. Τι να πω; Αυτό που συνέβη πριν από λίγες εβδομάδες για μένα τα συνοψίζει όλα: δεν πέταξαν με τις κλοτσιές από το Ανώτατο Δικαστήριο τον Κλάρενς Τόμας όταν είπε: «Θα σας αφαιρέσω όλα σας τα δικαιώματα και θα σας κάνω να πάρετε όπλα». Δεν είναι προς το συμφέρον κανενός: μόνο του χάους, της κόλασης και του εμφύλιου πολέμου. Οπως όλοι, ελπίζω να μη φτάσει ώς εκεί το πράγμα. Τι σημαίνει στις μέρες μας ένας εμφύλιος πόλεμος; Δεν θέλω να το παρασκέφτομαι, νομίζω πως κάθε φορά που κάποιος λέει αυτές τις δυο λέξεις είναι μαγικές: αρχίζει να συμβαίνει. Με ενδιαφέρει να κοιτάζω τα μεγάλα κύματα της Ιστορίας και να τα εκφράζω σε ιστορίες για το πώς μπορούμε να απελευθερωθούμε. Η πρώτη λέξη που με ενδιαφέρει ως καλλιτέχνη είναι η ελευθερία. Η δεύτερη είναι η ομορφιά.
Τα έχω χάσει που είδα όλους αυτούς τους ανθρώπους να ψάλλουν ύμνους γιορτάζοντας τη νίκη τους στο θέμα της έκτρωσης. Κι είναι και πολλές νεαρές γυναίκες, όχι ηλικιωμένοι λευκοί άνδρες που μας λένε τι να κάνουμε. Λένε: αποφασίσαμε ότι στις ΗΠΑ δεν θα σκοτώνονται πλέον μωρά, εμείς κάνουμε κουμάντο. Και λες: δεν είμαστε καλά, ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι; Προσπαθείς να σεβαστείς αυτούς και τις πεποιθήσεις τους. Αλλά είναι τουλάχιστον ανοίκειο. Από πότε η Βίβλος έγινε το Σύνταγμα; Είναι εντελώς τρελό.
● Ξεκινήσατε μετά τη δεκαετία του ’60. Πώς ήταν; Μπορούσατε να προβλέψετε τότε αυτό που συμβαίνει σήμερα;
Οχι, δεν το είδα να έρχεται. Δεν μπορούσε κανείς να το προβλέψει. Πρόσφατα με κάλεσαν να μιλήσω στην τελετή αποφοίτησης των νέων καλλιτεχνών του Πανεπιστημίου Κολούμπια. Καταρχάς συνειδητοποίησα πως εγώ είχα πάρει το πτυχίο μου στις Καλές Τέχνες το 1972. 50 χρόνια πίσω. Θα ήταν σαν να μιλούσε στη δική μου αποφοίτηση ένας απόφοιτος του 1922! Είναι ένας πολύ πολύ διαφορετικός κόσμος. Υπήρξα ριζοσπαστική ως φοιτήτρια. Είμαι πολύ υπερήφανη που έχω φάκελο στο FBI. Το ανακάλυψα κατά λάθος: είχα ήδη από όταν πήγαινα Γυμνάσιο και έφτιαχνα πολιτικά καρτούν. Προσπαθούσα λοιπόν να τους πω ότι τον παλιό καιρό ήταν ελεύθερα και υπέροχα, όμως τώρα όλοι είναι του στιλ: «Ελα τώρα, πες μας απλά τι πρέπει να κάνουμε!» Η αλήθεια όμως είναι πως τότε ήμασταν πιο ελεύθεροι. Πρώτα απ’ όλα, ξέραμε πως δεν πρόκειται ποτέ να βγάλουμε το ψωμί μας ως καλλιτέχνες – αυτό ήταν πολύ απελευθερωτικό. Μπορούσαμε να κάνουμε ό,τι θέλαμε! Βέβαια, υπήρχαν κάποιοι που ήξεραν ποιο αμάξι ήθελαν, τι δουλειά ήθελαν να κάνουν, ποιον επρόκειτο να παντρευτούν – υπήρχαν και τότε Ρεπουμπλικανοί!
Ηταν όλα ξεκάθαρα, προσχεδιασμένα. Εμείς τους λυπόμασταν. Τώρα πια γίνονται έτσι λόγω του χρήματος. Ηδη εξ αρχής οι περισσότεροι έχουν τεράστια, γιγαντιαία φοιτητικά δάνεια. Πρέπει να βρουν αμέσως δουλειά για να αρχίσουν να τα αποπληρώνουν. Αυτή είναι η παγίδα νούμερο ένα: η καπιταλιστική παγίδα. Είσαι ήδη χρεωμένος. Τι κάνεις λοιπόν; Πηγαίνεις στη φυλακή των οφειλετών: πρέπει να πιάσεις δουλειά. Οι νέοι καλλιτέχνες είναι σκλάβοι του συστήματος. Δεν έχουν την ευκαιρία να κάνουν αυτό που κάναμε εμείς. Αλλά ίσως ακόμα κι αν την είχαν, να μην ήξεραν τι να την κάνουν, ή να μην ήθελαν. Είχαμε επίσης το τεράστιο πλεονέκτημα να έχουμε τη δική μας κουλτούρα: τη δική μας μουσική, τα δικά μας ρούχα, ένα είδος δικού μας συστήματος, αυτό που αποκαλούσαμε αντικουλτούρα. Αυτό τα έκανε όλα εντελώς διαφορετικά, γιατί δεν είχαμε ανάγκη την κυρίαρχη κουλτούρα. Τώρα η κυρίαρχη κουλτούρα κυβερνά τις ζωές των ανθρώπων. Πρέπει όλα να αξιολογούνται διαρκώς: ο τελευταίος οδηγός που πήρες στο uber, οι φίλοι σου, κι εσύ αξιολογείσαι. Ολα ποσοτικοποιούνται.
● Η όπερά σας θα ονομάζεται «Κιβωτός». Αυτή που ελπίζουμε να μας σώσει από έναν κατακλυσμό. Αυτό βλέπετε να έρχεται στο μέλλον;
Αυτό βλέπω να συμβαίνει τώρα. Συμβαίνει τώρα που μιλάμε. Απλώς είναι λιγάκι σε αργή κίνηση. Είμαι αισιόδοξος άνθρωπος. Ο καθένας μπορεί να αποδείξει ότι ο κόσμος πάει κατά διαβόλου ή ότι ο κόσμος πάει καλύτερα. Αν τώρα εκφωνούσατε μια ομιλία σε TED-Χ θα λέγατε ότι η τεχνολογία θα μας σώσει, να μην ανησυχούν, μπλα-μπλα-μπλα. Και θα μπορούσατε να το αποδείξετε – ή να αποδείξετε πως ο κόσμος αποσυντίθεται. Αλλά επιλέγω να είμαι αισιόδοξη γιατί έτσι έχω μια καλύτερη ζωή. Η ζωή μου ως αισιόδοξου είναι πιο διασκεδαστική. Δεν σε παίρνει η θλίψη από κάτω. Ελπίζεις. Παρόλο που είναι ηλίθιο. Ελπίζεις παρ’ όλα αυτά.
Ο Γιώργος Βουδικλάρης είναι δημοσιογράφος, σκηνοθέτης και μεταφραστής
