Βρισκόμαστε σε μια συγκυρία πολλαπλών κρίσεων, εν μέσω πολέμου, με γεωπολιτικές ανακατατάξεις σε έναν πολυπολικό αλλά κατακερματισμένο κόσμο. Ταυτόχρονα, ξεκίνησε η καπιταλιστική ψηφιακή και πράσινη μετάβαση με τις εφαρμογές της 6ης τεχνολογικής επανάστασης. Στο τοπίο αυτό, αλλάζει ριζικά ο τρόπος εργασίας, παραγωγής και κατανάλωσης.
Η περίοδος κυριαρχίας του παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελευθερισμού τελειώνει, αφήνοντας πίσω της τεράστιες κοινωνικοοικονομικές ανισότητες. Στον χώρο των επιχειρήσεων επέβαλε τη νίκη των μεγάλων πολυεθνικών επί των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, με αποτέλεσμα μεγάλο κομμάτι των μικρομεσαίων επιχειρήσεων να «φυτοζωεί», ενώ διογκώνεται διαρκώς η επισφαλής και υποαμειβόμενη εργασία.
Σε αυτόν τον χώρο αναφοράς, είναι αναγκαία, όσο ποτέ, μια ιδέα της αγοράς που να συμπεριλαμβάνει αλληλεγγύη, οικολογική συνείδηση και βιώσιμη ανάπτυξη, όχι μόνο τη λογική του κέρδους. Ένα είδος εταιρείας με διαφορετική κουλτούρα από την κυρίαρχη, που συνέχεται από την αρχή της συλλογικότητας και της σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών της: αυτή είναι η κοοπερατίβα, ένα συλλογικό υποκείμενο που δίνει μια μεγάλη υπόσχεση για το μέλλον των παραγωγικών σχέσεων. Γεννήθηκε για να ανταποκριθεί στις ανάγκες των μελών της, με στόχο να αλλάξει τους κανόνες της αγοράς και όχι να συμμορφωθεί με αυτούς.
Η ιστορική της διαδρομή
Από την αρχαιότητα συναντάμε διάφορες μορφές εταιρικής συνεργασίας. Στη Βαβυλώνα, στην Κίνα, στην Αμερική, στη Ρωσία και στην Ινδία εμφανίστηκαν μορφές αρχαϊκής αγροτικής κοινοκτημοσύνης. Στον αρχαιοελληνικό χώρο αναπτύχθηκαν από φιλοσοφικές σχολές ως επαγγελματικές ενώσεις. Πρακτική που ακολουθήθηκε στη ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο. Οι πρωτοχριστιανικές κοινότητες εμφανίζονται, ενώ οι συντεχνίες θα δημιουργηθούν αργότερα, επί Λέοντος του Σοφού, ακολουθώντας το μεσαιωνικό δυτικό παράδειγμα, αναπτυσσόμενες παράλληλα με την εκκλησία και τις αυτοδιοικούμενες κοινότητες. Η εποχή του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης κυριαρχείται από τη δραστηριότητα πολλών και πολύμορφων ενώσεων και συντεχνιών.
Με την άνοδο του βιομηχανικού καπιταλισμού, το 1844, σε μια επαρχιακή πόλη κοντά στο Μάντσεστερ, στο Rochdale, γεννήθηκε η πρώτη καταναλωτική κοοπερατίβα. Μπροστά στο φάσμα της πείνας, 28 υφαντουργοί θα ιδρύσουν το πρώτο συνεργατικό κατάστημα με στόχο τη «βελτίωση της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης των μελών», το οποίο έμεινε στην ιστορία με την ονομασία «Society of Probe Pioneers».
Το πρωτοποριακό πείραμα πέτυχε και οφείλει την επιτυχία του στην ιδέα της «διατήρησης εμπιστοσύνης» των μελών μέσω του μηχανισμού διανομής των κερδών. Εισήγαγαν ορισμένες έννοιες που ήταν και παραμένουν η βάση της επιτυχίας της συνεργασίας γενικότερα, όπως η άμεση παραγωγή αγαθών προς πώληση και η συλλογή χρημάτων από τους μετόχους ως μέσο κεφαλαιοποίησης της εταιρείας.
Το ταραγμένο 1848, στη Γαλλία, ιδρύθηκε η πρώτη κοοπερατίβα παραγωγής και εργασίας και από το 1864 αναπτύχθηκε σε ευρεία κλίμακα. Στην Γερμανία, το 1849 γεννήθηκε η πιστωτική κοοπερατίβα και στην Ιταλία, το 1854, στο Πινερόλο του Τορίνο, ιδρύεται η «Εργατική Εταιρία και Καταναλωτική Κοοπερατίβα», ενώ το 1886, ιδρύθηκε η Εθνική Ομοσπονδία Κοοπερατίβων. Η καθολική εκκλησία θα δώσει μεγάλη ώθηση στις καταναλωτικές και πιστωτικές κοοπερατίβες, ενώ οι σοσιαλιστές στις καταναλωτικές, παραγωγικές και εργασιακές. Στη φασιστική περίοδο έχουμε την άνοδο του κορπορατισμού και υποχώρηση των κοοπερατίβων.
Η Α΄ Διεθνής (1864) εκφράστηκε θετικά για τις παραγωγικές κοοπερατίβες, ενώ ο Ένγκελς (1895), τις θεώρησε ως φάση περάσματος από την ατομική στη συλλογική ιδιοκτησία, αποφεύγοντας την προλεταριοποίηση. Η παγκόσμια άνοδος της κοοπερατίβας οφείλεται εν μέρει στο έργο της Διεθνούς Συμμαχίας Κοοπερατίβων (ICA) που ιδρύθηκε το 1895.
Η μεταπολεμική κρατική παρέμβαση και οι δημόσιες εταιρίες στη Δύση είχαν καθοριστικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη και στη μείωση των ανισοτήτων. Από το ’90 και μετά, όμως, ο νεοφιλελευθερισμός τις αποδιάρθρωσε με τις ιδιωτικοποιήσεις, τη διαφθορά και τις πελατειακές του σχέσεις, οδηγώντας μας στη μεγάλη κρίση (2008 ως σήμερα). Ακόμα και σε πείσμα της ιστορικής συγκυρίας, όμως, στην ΕΕ οι εναλλακτικές μορφές επιχείρησης κατόρθωσαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν.
Εάν η διάλυση και η παρακμή που έφερε ο νεοφιλελευθερισμός μιλούν από μόνες της, η εμπειρία των λεγόμενων σοσιαλιστικών χωρών ανέδειξε τις αποτυχίες που μπορεί να προκαλέσει η κρατικοποίηση της οικονομίας. Γράφει ενδεικτικά η Λουτσιάνα Καστελίνα: «Ο Λένιν είχε επιλέξει την κρατικοποίηση ως μεταβατικό μέτρο, για την πρώτη δύσκολη περίοδο της επανάστασης, -έτσι γράφει στο «Κράτος και Επανάσταση»- για τη συνέχεια σκεφτόταν μια διαχείριση μέσω των «σοβιέτ», που σημαίνει « Συμβούλια», την ίδια λέξη που χρησιμοποιούν ο Γκράμσι και η Ρόζα Λούξεμπουργκ, ως σταθερούς οργανισμούς που προκύπτουν από την ενοποίηση κινημάτων, ενώσεις της κοινωνίας των πολιτών που αναλαμβάνουν να διαχειριστούν κομμάτια της κοινωνίας, μακριά από την κρατική γραφειοκρατία. Τα «Συμβούλια» οφείλουν να έχουν μόνο μια διαλεκτική σχέση με το κράτος, τους διάφορους θεσμούς του και τα ίδια τα κόμματα, ώστε να μειωθεί η κρατική αυτοαναφορικότητα και το μονοπώλιο επιλογών. Μην εκπλήσσεσθε γιατί σας μιλώ για τον Λένιν, τον Γκράμσι ή τη Ρόζα σε αυτή τη συγκυρία, αλλά είναι επειδή οι κοοπερατίβες θα έπρεπε/θα μπορούσαν, εν μέρει το πράττουν, να αντιπροσωπεύσουν ξεκάθαρα μια μορφή «δημόσιου», συλλογικού, μη κρατικού. Και σήμερα θα μπορούσαν να παίξουν ουσιαστικό ρόλο: να μας βοηθήσουν να σωθούμε από την επικείμενη οικολογική -και κοινωνική- καταστροφή».1
Τι είναι οι συνεταιρισμοί εργαζομένων
Οι κοοπερατίβες είναι ένα μοντέλο επιχείρησης που βασίζεται στη δημοκρατία και τη συμμετοχή, το οποίο είναι απαραίτητο για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και την ανάσχεση της φτώχειας. Η έννοια της κοοπερατίβας ορίζεται από την European Cooperative Society ως: «Μια αυτόνομη ένωση ατόμων που συγκεντρώνονται εθελοντικά για να ανταποκριθούν στους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς στόχους τους, μέσω της δημιουργίας μιας κοινής και ελεγχόμενης δημοκρατικά ιδιοκτησίας». Οι κύριοι τύποι κοοπερατίβας είναι: παραγωγής και εργασίας, καταναλωτική, αγροτική, πιστωτική, στεγαστική, μεταφορών, εκδοτική και media, υπηρεσιών και κοινωνική.
Η κοοπερατίβα παρέχει στα μέλη της μια ολόκληρη σειρά πλεονεκτημάτων που μπορεί να περιλαμβάνουν: υψηλότερη αμοιβή, αγορά αγαθών σε χαμηλότερη τιμή ή πώληση αυτών σε τιμές υψηλότερες από αυτές που προσφέρει η αγορά, καλύτερες συνθήκες εργασίας και μικροεργασιακές σχέσεις σε σύγκριση με αυτές της αγοράς, μείωση του χρόνου εργασίας, μείωση του κόστους διαχείρισης της εταιρείας με οικονομίες κλίμακας, έναρξη μιας επιχείρησης χωρίς επένδυση μεγάλων κεφαλαίων.
Δεν απαιτείται η φιγούρα του κεφαλαιούχου-εργοδότη. Κάθε μέτοχος πρέπει να κατέχει τουλάχιστον μία μετοχή με σταθερή ονομαστική αξία. Τα μέλη είναι υπεύθυνα για τα περιουσιακά στοιχεία της εταιρείας. Τα εντεταλμένα όργανα της συνεταιριστικής εταιρείας είναι: η γενική συνέλευση, η διοίκηση (τουλάχιστον τρία μέλη) και ο φορέας ελέγχου.
Το πλέον πετυχημένο μοντέλο κοοπερατίβας είναι η βασκική Mondragon των 12,2 δισ. εσόδων, 1,33 δισ. κερδών και 81.000 εργαζομένων (2021). Ένα συνεργατικό κοινωνικοοικονομικό εγχείρημα, μια εταιρεία με παγκόσμια επιχειρηματική δράση, κερδοφόρα και ανταγωνιστική, με επίκεντρο τις ανθρώπινες αξίες και το θετικό κοινωνικό αντίκτυπο. Επιπλέον, με βάση τις αρχές της κοοπερατίβας και τη δική της εμπειρία, η Mondragon καλλιεργεί τις αξίες της κοινής ευθύνης, της συνεργατικότητας, των ορθών πρακτικών εταιρικής διακυβέρνησης και του κοινωνικού μετασχηματισμού.
Στην οικονομία της ΕΕ, υπάρχουν 250.000 κοοπερατίβες, που ανήκουν σε 163 εκατομμύρια πολίτες (το ένα τρίτο του πληθυσμού της ΕΕ) και απασχολούν 5,4 εκατομμύρια άτομα. Οι κοοπερατίβες, με διάφορες μορφές σε κάθε κράτος, κατέχουν σημαντικά μερίδια αγοράς σε κλάδους όπως η γεωργία, η δασοκομία, το λιανικό εμπόριο, ο φαρμακευτικός και υγειονομικός κλάδος, αλλά και οι τραπεζικές εργασίες.
Ακόμα και η Κομισιόν, έχοντας αντιληφθεί το θετικό αποτύπωμά τους στην κοινωνική συνοχή, παρουσιάζεται ως αρωγός στη λειτουργία της κοοπερατίβας στην ΕΕ, εστιάζοντας σε 3 κύρια ζητήματα: α) την προώθηση της ευρύτερης χρήσης της με τη βελτίωση της προβολής, των χαρακτηριστικών και της κατανόησης του κλάδου β) την περαιτέρω βελτίωση της σχετικής νομοθεσίας και γ) τη διατήρηση και βελτίωση της θέσης και της συμβολής της κοοπερατίβας στους κοινοτικούς στόχους.
Η ελληνική πρακτική
Στην Ελλάδα, στα τέλη του 20 αιώνα, το παλιό συνεταιριστικό κίνημα εκφυλίστηκε και απέτυχε στους βασικούς στόχους του. Οι βασικοί λόγοι της αποτυχίας ήταν: η έλλειψη στρατηγικού σχεδιασμού, η μη ανάπτυξη συνεργατικής κουλτούρας, η έλλειψη αλληλεγγύης και σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών, οι πελατειακές σχέσεις, η διαφθορά και η αδιαφάνεια, τα μικροκομματικά συμφέροντα και η γραφειοκρατία.
Στο σημερινό ελληνικό περιβάλλον, με κατεστραμμένο μεγάλο κομμάτι του ιστού των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, είναι αναγκαία και ικανή η δημιουργία και ανάπτυξη κοοπερατίβων ή συνεταιρισμών εργαζομένων, γιατί αυξάνουν την ευημερία των συμμετεχόντων, περιορίζουν τις ανισότητες, μειώνουν την ανεργία, δημιουργούν όρους χειραφέτησης στα μέλη της, υποστηρίζουν την μείωση του εργάσιμου χρόνου, αλλά υποβοηθούν και τα δημόσια έσοδα μέσω της διπλής φορολόγησης (εταιρικά και ατομικά κέρδη).
Η κοοπερατίβα είναι ο ορισμός της αριστερής επιχείρησης, ως μια ανοιχτή και εθελοντική ένωση με δημοκρατική δομή (κάθε μέλος μία ψήφος) και δίκαιη κατανομή των οικονομικών αποτελεσμάτων ανάλογα με τον όγκο των εργασιών που πραγματοποιεί.
Σε τελική ανάλυση, η προώθηση της συλλογικότητας και η δημοκρατική διαπαιδαγώγηση μέσα από τέτοια εγχειρήματα κοντράρει δομικά τον νεοφιλελεύθερο ατομισμό και την χυδαία καπιταλιστική απληστία, κάτι που αντανακλάται αργά ή γρήγορα και στη σφαίρα της πολιτικής.
Σημείωση:
1. https://ilmanifesto.it/per-una-coop-fuori-dal-comune.
Ο Λευτέρης Στουκογεώργος είναι οικονομολόγος.
