Πρόσφατη έρευνα του ΕΝΑ (Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών), σε συνεργασία με την Prorata, έχει ως γενικό τίτλο «Το αριστερό ημισφαίριο – Ερευνα ανίχνευσης στάσεων & αντιλήψεων». Στο ερώτημα για τις πολιτικές ταυτότητες «Με ποιους από τους παρακάτω χαρακτηρισμούς ταυτίζεστε;», και με δυνατότητα πολλαπλής επιλογής μεταξύ 21 πιθανών απαντήσεων, μάλλον το μεγαλύτερο ενδιαφέρον κατά τη γνώμη μου βρίσκεται στους χαρακτηρισμούς που καταλαμβάνουν τις 6 τελευταίες θέσεις: Αντικαπιταλιστής/ίστρια 4%, Κομμουνιστής/ίστρια 4%, Αναρχικός/ή 2%, Ακροδεξιός/ά 1%, Ακροαριστερός/ή 1%, Λαϊκιστής/ίστρια 1%. Αναφέρομαι κυρίως στο «Αντικαπιταλιστής/ίστρια», αλλά και στο «Κομμουνιστής/ίστρια».
Κατ’ αρχάς το ότι αυτοί οι δύο χαρακτηρισμοί λαμβάνουν το ίδιο ποσοστό έρχεται να επιβεβαιώσει και σε επίπεδο ψηφοφόρων, σ’ έναν βαθμό, κάτι που είχα επισημάνει στο προηγούμενο άρθρο μου («Η πολιτική των όρων», «Εφ.Συν.», 7.3.2024): ότι στην Ελλάδα το ΚΚΕ σχεδόν μονοπωλεί τη χρήση των μαρξιστικών όρων – κυριότερος εκ των οποίων είναι ο «καπιταλισμός». Αν και τούτο δεν ισχύει απόλυτα – στον αναλυτικό πίνακα με την πρόθεση ψήφου οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ που δηλώνουν «αντικαπιταλιστές» έρχονται δεύτεροι με 16%, με πρώτους τους ψηφοφόρους του ΜέΡΑ25 με 22%.
Στον αναλυτικό πίνακα με την πρόθεση ψήφου, οι ψηφοφόροι της Νέας Αριστεράς που αποδέχονται τον χαρακτηρισμό «Αντικαπιταλιστής/ίστρια» έρχονται τρίτοι με 14%. Ταυτόχρονα, το γεγονός ότι καθόλου (0%) δεν δέχονται το «Κομμουνιστής/ίστρια» (ενώ δηλώνουν κατά 57% «Αριστεροί/ές») μάλλον σημαίνει πως ταυτίζουν απόλυτα τον κομμουνισμό με το ΚΚΕ. Με άλλα λόγια, καλώς ή κακώς, του «χαρίζουν» τον κομμουνισμό, αλλά, ευτυχώς, όχι τον αντικαπιταλισμό.
Επιστρέφοντας στον συνολικό πίνακα, κάτι άλλο που έχει ενδιαφέρον είναι πως ο «αντίθετος» χαρακτηρισμός, «Υπέρμαχος/η της ελεύθερης αγοράς», δεν λαμβάνει πολύ μεγαλύτερο ποσοστό – μόλις 8%, κατέχοντας τη μεσαία, δηλαδή την 11η θέση στην κατάταξη (την πρώτη θέση καταλαμβάνει το «Πατριώτης/ισσα» με 23%). Αυτό σημαίνει ότι σχεδόν 9 στους 10 αποφεύγουν τον χαρακτηρισμό «αντικαπιταλιστής» χωρίς από την άλλη να ταυτίζονται με τον καπιταλισμό έστω διά μέσου του ευφημισμού «ελεύθερη αγορά».
Γιατί ο πολύς κόσμος αποφεύγει τους όρους «καπιταλισμός/αντικαπιταλισμός»; Οφείλεται άραγε μόνο στο ότι έχουν μάθει να συνδυάζουν αναπόφευκτα τους όρους με το ΚΚΕ και την πολιτική του ή υπάρχουν βαθύτερες και γενικότερες αιτίες; Στο προηγούμενο άρθρο είχα αναφερθεί στις ευθύνες της Αριστεράς – μόνο που τούτες οι ευθύνες μάς πάνε πολύ πίσω στον χρόνο και δεν περιορίζονται στην ελληνική Αριστερά. Εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα, από τη διάλυση της Β’ Διεθνούς, ο αντικαπιταλισμός όντως ταυτιζόταν με την κομμουνιστική Αριστερά σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεδομένου ότι έκτοτε τα σοσιαλδημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα σταμάτησαν να είναι ακραιφνώς αντικαπιταλιστικά, οι κομμουνιστικοί φορείς, αρχικά με τη Ρωσική Επανάσταση και κατόπιν ως σταλινισμός και μετασταλινισμός, ήταν οι μόνες πολιτικές δυνάμεις με σαφώς αντικαπιταλιστικό χαρακτήρα. Ακόμη και το γεγονός πως το ιταλικό «ευρωκομμουνιστικό» κόμμα απεμπόλησε ταυτόχρονα την κομμουνιστική του ονομασία και τον αντικαπιταλιστικό του χαρακτήρα μαρτυρεί για την πλήρη ιστορική ταύτιση μεταξύ των δύο.
Μάλλον το πιο κρίσιμο στοίχημα για τη σύγχρονη ριζοσπαστική και ανανεωτική Αριστερά είναι να πειστεί ο κόσμος πως η εναντίωση στον καπιταλισμό δεν ισοδυναμεί με την επαναφορά του σταλινισμού ή του «υπαρκτού σοσιαλισμού» σε κάποια από τις εκδοχές του. Για αυτόν τον σκοπό όμως δεν αρκεί να λέμε «και εμείς είμαστε αντικαπιταλιστές αλλά δεν είμαστε ΚΚΕ ή σταλινικοί». Η σύνδεση αντικαπιταλισμού και Αριστεράς πρέπει να γίνεται με ριζικά διαφορετικούς τρόπους από εκείνους του παραδοσιακού (σταλινικού) κομμουνισμού – θα έλεγα, περίπου αντίθετους. Στο καταστατικό τού πάλαι ποτέ αριστερού ΣΥΡΙΖΑ, οριζόταν ως στρατηγικός στόχος του κόμματος ο σοσιαλισμός με δημοκρατία και ελευθερία. Το ίδιο ισχύει, ευτυχώς, με τα ιδρυτικά κείμενα της Νέας Αριστεράς. Το ζήτημα όμως χρειάζεται λίγη προσοχή. Τούτο δεν σημαίνει ότι και δικός μας στόχος είναι ο σοσιαλισμός, απλώς, επειδή είμαστε ανανεωτικοί, προσθέτουμε και ολίγη φιλελεύθερη και δημοκρατική γαρνιτούρα. Οφείλουμε να εξηγήσουμε (και να καταλάβουμε πρώτα οι ίδιοι) πως η δημοκρατία δεν είναι δευτερεύων στόχος – είναι ο πρωτεύων.
Αναμφίβολα, η δημοκρατία είναι και το πολιτικό παρόν, στον βαθμό που οι αντικαπιταλιστικοί αγώνες λαμβάνουν χώρα στους ήδη υπάρχοντες δημοκρατικούς θεσμούς, που διαρκώς απειλούνται και υπονομεύονται από τον καπιταλισμό. Αν έπρεπε όμως οπωσδήποτε να διακρίνουμε μεταξύ «μέσου» και «σκοπού», θα έλεγα πως οι αγώνες για τον σοσιαλισμό, δηλαδή οι αντικαπιταλιστικοί αγώνες, είναι το μέσο και η αληθινή δημοκρατία είναι ο σκοπός. Ή αλλιώς, αντιστρέφοντας (περίπου) τη γνωστή ρήση του Νίκου Πουλαντζά: Η δημοκρατία θα είναι αντικαπιταλιστική ή δεν θα είναι αληθινή δημοκρατία.
Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι ομότιμος καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
