Το 2009, ο Βρετανός θεωρητικός Μαξ Φίσερ δημοσιεύει το σημαντικότερο ίσως βιβλίο του με τον τίτλο «Καπιταλιστικός ρεαλισμός: Υπάρχει άραγε εναλλακτική;». Η έννοια του καπιταλιστικού ρεαλισμού συνιστά κατά τον Φίσερ το ιδεολογικό αλλά και το πολιτισμικό πλαίσιο εντός του οποίου ο όψιμος καπιταλισμός αρθρώνεται ως η μοναδική ρεαλιστική κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα. Η θεωρητική προσέγγιση του Φίσερ παραπέμπει στην περίοδο που ακολούθησε την πτώση των κομουνιστικών καθεστώτων το 1989, αυτήν την οποία σε ένα άλλο διάσημο (ή ίσως διαβόητο) κείμενό του ο Φράνσις Φουκουγιάμα αποκαλούσε «το τέλος της ιστορίας».
Greg Girard, Παιδιά σε ταράτσα, 1989
Κατά τον Φίσερ, η επικράτεια του καπιταλιστικού ρεαλισμού απλώνεται σε όλες τις εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής, στην τέχνη και στην κουλτούρα, στη διαφήμιση και στην προπαγάνδα, στην πολιτική, στην παιδεία και στις εργασιακές σχέσεις. Αποτελεί το πολιτισμικό αντίστοιχο του ΤΙΝΑ της Μάργκαρετ Θάτσερ, ή με άλλα λόγια, την επιβεβαίωση του θριάμβου του καπιταλισμού έναντι κάθε άλλης δυνατότητας κοινωνικοπολιτικής και οικονομικής οργάνωσης του κόσμου, και ταυτοχρόνως ορίζει τις δυνατές και αποδεκτές αναπαραστάσεις του. Αν αυτό διατυπώνεται ρητά μετά την πτώση των κομουνιστικών καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης, σήμερα, τριάντα περίπου χρόνια μετά, εξακολουθεί να αποτελεί κυρίαρχη προοπτική για τον κόσμο μας, παρά την ένταση των κρίσεων που τα τελευταία χρόνια διαδέχονται η μία την άλλη, πλήττοντας όλο και περισσότερες χώρες, όλο και περισσότερους πληθυσμούς. Ή, όπως το συνοψίζει ο Φρ. Τζέιμσον, ζούμε σε μια εποχή που μοιάζει «πιο εύκολο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου παρά το τέλος του καπιταλισμού».
Ο όρος «ρεαλιστικός καπιταλισμός» δίνει τον τίτλο της στην κεντρική έκθεση της φετινής Photo Biennale της Θεσσαλονίκης, του σημαντικότερου ίσως θεσμού για τη φωτογραφία στη χώρα μας, την οποία διοργανώνει το Μουσείο Φωτογραφίας της Θεσσαλονίκης. Μια έκθεση που συγκεντρώνει σημαντικούς Έλληνες και ξένους φωτογράφους, υπό την επιμέλεια της Πηνελόπης Πετσίνη, και με δύο διακριτές ενότητες, που καθεμιά τους ορίζεται από έναν υπότιτλο («Συντελεσμένο Μέλλον» και «Παρελθόν Διαρκείας»). Παρουσιάζεται σε δύο χώρους, το Μουσείο Φωτογραφίας της Θεσσαλονίκης και το Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης αντίστοιχα για κάθε ενότητα, προσφέροντας στον επισκέπτη δύο παράλληλους φωτογραφικούς στοχασμούς γύρω από την έννοια που πολιτογράφησε ο Φίσερ στη σύγχρονη θεωρία.
Paolo Woods & Gabriele Galimberti, Marina Bay Sands Hotel, 2015
Ωστόσο, όπως μας πληροφορεί η επιμελήτρια στο εκτενές εισαγωγικό της σημείωμα, το πιστοποιητικό γέννησης του καπιταλιστικού ρεαλισμού πηγαίνει αρκετά πιο πίσω, στη Γερμανία της δεκαετίας του ’60 και στο εμβληματικό επίσης έργο των G. Richter και Κ. Lueg με τον τίτλο «Living with Pop: A Demonstration for Capitalist Realism». Την εποχή εκείνη, ο καπιταλιστικός ρεαλισμός αρθρώνεται ως η ευρωπαϊκή απάντηση στην αμερικανική ποπ αρτ, και επί της ουσίας ως κριτική της διαφήμισης και του καταναλωτισμού της δυτικής κοινωνίας, παίζοντας φυσικά με την έννοια του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, που κυριαρχεί την ίδια εποχή στο πολιτισμικό πεδίο της κομμουνιστικής Ανατολικής Ευρώπης. Έχει ενδιαφέρον αυτή η αντιπαραβολή των δύο «ρεαλισμών», δύο κατά κάποιον τρόπο προπαγανδιστικών μηχανισμών τόσο για την Ανατολή όσο και για τη Δύση. Και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η σύνδεση της έννοιας του καπιταλιστικού ρεαλισμού, στην έκθεση της Πηνελόπης Πετσίνη, με τη φωτογραφία, την κατεξοχήν τέχνη της απεικόνισης ή της αναπαράστασης του πραγματικού.
Οι φωτογραφίες της πρώτης ενότητας της έκθεσης (Συντελεσμένο Μέλλον) περιλαμβάνουν ως επί το πλείστον πρόσφατα έργα που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο αρθρώνονται ως σχόλια πάνω στην αδιαμφισβήτητη κυριαρχία του καπιταλιστικού μοντέλου σε όλο τον κόσμο. Οι φωτογράφοι εστιάζουν στις κοινωνικές ανισότητες, στις νέες οικονομικές ελίτ, στις συνέπειες της πρόσφατης οικονομικής κρίσης στη Νότια Ευρώπη, στους υπερεθνικούς και ανεξέλεγκτους μηχανισμούς της νέας παγκόσμιας εξουσίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Άλλοτε πάλι εστιάζουν σε μεθοριακές περιοχές και no man’s lands, σε τόπους οικολογικών καταστροφών αλλά και ατυπικών πολεοδομικών αναπτύξεων, σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις, ενώ σποραδικά αναζητούν μέσα σ’ αυτό το πεισιθανάτιο σύμπαν πρόσωπα και ίχνη της ιδιωτικής ζωής, εκφράσεις της υποκειμενικότητας.
Γιάννης Ψυχοπαίδης, Καταναλωτική κοινωνία, 1974
Η δεύτερη ενότητα (Παρελθόν Διαρκείας) καταφεύγει στο αρχειακό υλικό και προσεγγίζει το θέμα της με όρους ιστορικότητας. Καταγράφει ή ανακαλεί αυταρχικά καθεστώτα, επαναχρησιμοποιεί υλικά του παρελθόντος, δίνοντας έμφαση κυρίως στην αντίθεση μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, αποικιοκρατών και αποικιοκρατούμενων. Εδώ η κριτική προσέγγιση εστιάζει στο θέμα της «εξάρτησης» και επιχειρεί να εξηγήσει τις σημερινές συνθήκες σε κάποιες χώρες μέσα από τη θέση τους στην καπιταλιστικό καταμερισμό της εξουσίας και της ισχύος. Ζητήματα μνήμης και δημόσιας ιστορίας αναδύονται από τα περισσότερα έργα που αποτελούν αυτή την ενότητα, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται η ιδέα του αρχείου και της καταγραφής.
Από το συντελεσμένο μέλλον και το παρελθόν διαρκείας της έκθεσης αναδύεται ένα δυστοπικό και αδιατάρακτο παρόν, ένας κόσμος σχεδόν χωρίς δυνατότητα διαφυγής. Η φωτογραφία, κατεξοχήν μέσο της ρεαλιστικής αναπαράστασης του κόσμου, εκδημοκρατισμένη τέχνη των μαζών, σε μια εποχή της οποίας σύνθημα τείνει να γίνει το «φωτογραφίζομαι, άρα υπάρχω», αποτελεί ένα από τα κατεξοχήν αναπαραστατικά εργαλεία της δυστοπίας του καπιταλιστικού ρεαλισμού. Από την πλευρά τους, οι καλλιτέχνες της έκθεσης επιχειρούν να διαρρήξουν αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο, να δημιουργήσουν ρωγμές και να προσφέρουν κριτικές αναπαραστάσεις του δημιουργώντας, εν σπέρματι ίσως, τη δυνατότητα να φανταστούμε τις «απαγορευμένες» εναλλακτικές του.
Η έκθεση συνοδεύεται από έναν εξαιρετικά επιμελημένο κατάλογο, με δοκιμιακά κείμενα που άλλοτε παρουσιάζουν και αναλύουν τα έργα, και άλλοτε σχολιάζουν κριτικά το θεωρητικό της πλαίσιο και τα πολιτικά και αισθητικά ζητήματα που θέτει.
Έφη Γιαννοπούλου
Πηγή: Η Εποχή
«Καπιταλιστικός Ρεαλισμός: Συντελεσμένο Μέλλον | Παρελθόν Διαρκείας», επιμέλεια: Πηνελόπη Πετσίνη, βοηθός επιμελητή: Φώτης Μηλιώνης.
Στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης & Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης, μέχρι τις 25/10/2018
Οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν στην έκθεση: Carlos Ayesta & Guillaume Bression, Stefen Chow & Lin Huiyi, Πέτρος Ευσταθιάδης, Greg Girard, Nick Hannes, Jacqueline Hassink, Mishka Henner, Johnny Miller, Χρήστος Καπάτος, Πάνος Κοκκινιάς, Richard Misrach, Sejin Moon, Μανώλης Μπαµπούσης, Freya Najade, Trevor Paglen, Mark Peterson, Πάρις Πετρίδης, Anna Skladmann, Carlos Spottorno, Julian Stallabrass, Paolo Woods & Gabriele Galimberti, Rufina Wu & Stefan Canham, Κώστας Χριστόπουλος | Νικόλας Βεντουράκης, Paula Luttringer, Susan Meiselas, Ang Song Nian, Rosângela Rennó, Andrea Stultiens, Marvin Tang, Woong Soak Teng, ΓιάννηςΨυχοπαίδης, Robert Zhao
